ქართული გვარები – ანბანის მიხედვით

ფუძე: ეპონიმური ტიპის გვარსახელი. "კაპანა" გახლავთ საკუთარი სახელი.

ძირი: ერთძირიანი გვარი. საქართველოს სხვადასხვა მხარეში მცხოვრები კაპანაძენი ერთმანეთს ენათესავებიან, მათ საერთო წარმომავლობა აქვთ.

ბუდე: კაპანაძეთა ბუდე-პირველსაცხოვრისი ზემო იმერეთშია, სოფელ კორბოულში.

შთამომავლობა: კაპანაძენი იმერეთში საბატონო და საეკლესიო გლეხები იყვნენ. ქართლში კაპანაძეთა ერთი შტო აზნაურის წოდებას ფლობდა.

ხსენება: 1429-1452 წლებში დემეტრე მეფემ სასისხლო სიგელი უბოძა დავით კაპანაძეს. სიგელი ნაყალბევი უნდა იყოს. ქართველი მეფეები გლეხებს სასისხლო სიგელებს არ აძლევდნენ, არც მეფე დემეტრეს იცნობს ისტორია XV საუკუნეში.

1558 წელს იმერეთის სოფელ მუჯისეთუბანში იხსენიება კაპანაძის მამული, რომელსაც იმხანად ქუთაისის საყდრის ბეგარა სდებია.

XVII-XVIII საუკუნეთა საბუთებში იხსენიებიან ჩხარის ციხის მეციხოვნენი დათვია და სეტია კაპანაძეები, სვერის ციხის მეციხოვნე დათია კაპანაძე, ხუცესი მაჩაბელ კაპანაძე და ხუცესი გიორგი კაპანაძე.

XVII საუკუნიდან იმერელი კაპანაძენი შიდა ქართლში იწყებენ გადმოსვლას. ისინი სახლდებიან თავად ფალავანდიშვილთა, ამირეჯიბთა, ამილახვართა მამულებში. საამილახვროს კაპანაძეებმა აზნაურობა მოიპოვეს.

XVIII საუკუნეში ამილახვრებმა აზნაურ კაპანაძეებს საამილახვროს ამოწყვეტილი აზნაურების იალღუზიშვილების მამული უბოძეს "ყოვლითა გულისსავსებითა".

მსახურება: ღმერთისა და საქართველოსთვის კაპანაძეთა გვარის მეომრები გლეხნი - კომლზე კაცად და აზნაურნი - ქუდზე კაცად გამოდიოდნენ ცალკერძ იმერეთის სამეუფო ლაშქრის მემარჯვენე სადროშოში და ქართლის სამეფო ლაშქრის მემარჯვენე სადროშოებში.

საკუთვნო: იმერეთის სოფელ კორბოულში ერთ უბანს "კაპანაძეები" ჰქვია, ასეთივე სახელწოდების უბნებია სოფელ თაბაგრებში და სოფელ ითხვისში, "კაპანაძეების კარი" ჰქვია საძოვარს სოფელ სკინდორში, იმერეთის სოფელ ტყემლოვანაში ტყეს უწოდებენ "კაპანაძეების საჭურეებს", "კაპანაძის სერი" ჰქვია მთას სოფ. საღანძილეში. "კაპანაძის ყანები" - სახნავი ადგილი სოფელ სისვაძეებში, "კაპანაძის წყარო" არსებობს სოფლებში: გუნდაეთში, ტყლაპივაკეში, მერჯევში, ტყემლოვანაში. "კაპანაძისეული" - ვენახის სახელწოდება იმერეთის სოფელ კალვათაში და არგვეთში. "კაპანაძის ტყე" - სოფელ სპეთში, "კაპანაძის ტბა" - იმერეთის სოფელ ითხვისში, "კაპანაანთ სახნავი" - ქართლის სოფელ თერეგვანში, "კაპანაძის წყარო" - გურიის სოფელ წყალწმინდაში.

განსახლება: ამჟამად კაპანაძეები ცხოვრობენ: იმერეთში, სამეგრელოში, გურიაში, სამცხეში, ქართლში, კახეთში და ჰერეთში. განსაკუთრებით მრავლად არიან: საჩხერის, ჭიათურის, ზესტაფონის, ხარაგაულის, ხაშურის და ლაგოდეხის მხარეში.

ოდენობა: საქართველოში კაპანაძეთა გვარი ერთ-ერთი ყველაზე მრავალრიცხოვანია. მათი რაოდენობა ცხრამეტიათასს აჭარბებს.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი კაპანაძეთა!

ფუძე: წინაპრის საკუთარ სახელად ქცეული ქართული სიტყვა "ზვიადი" - "თავისა თვისისა განმადიდებელი".

ძირი: ერთძირიანი გვარი.

ბუდე: ზვიადაურთა ბუდე-პირველსაცხოვრისი პირიქითა ხევსურეთში, მიღმახევის ნასოფლარი ბისო ყოფილა. იქიდან გადასულან ამავე ხეობის სოფელ არდოტში. არდოტიდან ძველი მკვიდრი გვარი სალუქაური გაუძევებიათ. მათი მამული ზვიადაურებს დარჩენიათ. არდოტელ ზვიადაურებს შეუქმნიათ სოფლები: არჭილო და ანდაკი მიღმახევის სათავეებში.

წარმომავლობა: გადმოცემით, ხევსურეთის სოფელ ბლოში სამი ძმა მოსულა: გიგა, ზვიადა და წოწკურა. ამათგან სამი გვარი გაჩენილა. ბლოელი ხევსური გიგაურები, არდოტელი ხევსური ზვიადაურები და მექოელე ფშაველი წოწკოლაურები ძმათა შვილები არიან.

შთამომავლობა: ზვიადაურები თავისუფალი მთიელი მეთემეები იყვნენ.

ხსენება: 1787 წლის განჩინებაში, თავად ჩოლოყაშვილთა გაყრის საქმეზე, იხსენიება ხევსურეთიდან თიანეთის მხარეში ჩამოსახლებული ბესო ზვიადაური. ეს ბესო ზვიადაური დიდი ხნის წინ აყრილა და კახეთს გადასულა, თიანეთში მისი მამული წილში რგებია თუშთმოურავს დურმიშხან ჩოლოყაშვილს, რომელსაც ზვიადაური მოუძებნია და ისევ თავის მამულზე დაუბრუნებია.

ნიკო ხიზანიშვილის XIX საუკუნის ხევსურულ ჩანაწერებში რამდენიმე ხალხური ლექსის მთხრობელად იხსენიება არდოტელი ხირჩლათ ალუდა ზვიადაური.

XX საუკუნის დასაწყისში არდოტის მამასახლისად იხსენიება ურჯუკათ წიკა ზვიადაური.

მსახურება: ღმერთისა და საქართველოსთვის ზვიადაურთა გვარის მეომრები ქუდზე კაცად გამოდიოდნენ კახეთის სამეფო ლაშქრის შუაგულ სადროშოში. ზვიადაურთა ხმალი ტრიალებდა ბახტრიონის გალავანთან, ასპინძისა და კრწანისის ბრძოლებში.

ქისტებთან ბრძოლაში სახელიანი ერთ-ერთი ზვიადაურის გაუტეხლობის მაგალითი საფუძვლად დაედო ვაჟა-ფშაველას პოემას "სტუმარ-მასპინძელი".

საკუთვნო: ზვიადაურებს ეკუთვნოდათ პირიქითა ხევსურეთში მიღმახევის ზემო მხარე ხახაბოს თემის გამოკლებით. არდოტში ზვიადაურთა ცამდე მაღალი ციხე მდგარა.

განსახლება: ზვიადაურები ცხოვრობენ: არდოტში, ანდაქში, არჭილოში, თიანეთის სოფლებში: ხაიშოში, ჭიათურაში, ალოტში, ახმეტის სოფელ მატანში, თელავის სოფელ თეთრწყლებში, თბილისის მახლობლად ლილოში და გამარჯვებაში, დუშეთში, რუსთავში და თბილისში.

ოდენობა: ზვიადაურთა საერთო რაოდენობა 800 სულს აჭარბებს.

"ბადა" - საკუთარი სახელია კაცისა. ბადაშვილი ეპონიმური ტიპის გვარსახელია ანუ წინაპრის სახელისგან არის ნაწარმოები.

ეთნოგრაფიული მონაცემებით ირკვევა, რომ ბადაშვილი მრავალძირიანი გვარია. მას რამდენიმე ბუდე-პირველსაცხოვრისი აქვს. სამი ან ოთხი ძირის ანუ სხვადასხვა წარმომავლობის ხალხს საერთო გვარსახელი აერთიანებს. ბადაშვილთა ერთი ძველი ბუდე შიდა ქართლში, გორის რაიონში იძებნება, ერთიც - ხევში, ყაზბეგის რაიონის ნასოფლარ მნაში, კიდევ ერთი ბუდე - უკანა ფშავის სოფელ გოგოლაურთაში. შესაძლოა, კახეთის ბადაშვილებსაც თავიანთი ბუდე გააჩნიათ, თუ ისინი ფშავის სალოცავებში არ დაიარებიან.

"ბადა" გავრცელებული სახელი იყო. ქართლელი, მოხევე, ფშაველი და შეიძლება კახელი ბადაშვილები სხვადასხვა ბადას შთამომავალნი არიან. მათ მხოლოდ გვარსახელის ერთობა აქვთ, ხოლო ძირად ანუ გვარმოდენილობით სხვადასხვანი არიან.

სოციალური მდგომარეობის მიხედვით, ქართლელი ბადაშვილები საეკლესიო აზნაურები ყოფილან, მოხევე და ფშაველი ბადაშვილები - თავისუფალი მთიელი მეთემენი, ხოლო კახელი ბადაშვილები - გლეხები.

ჩვენს ხელთ არსებული ქართული საისტორიო საბუთების მიხედვით, ბადაშვილთა გვარი XV საუკუნიდან ჩანს.

1431 წლის მეფეთ მეფის ალექსანდრე დიდის სიგელში მცხეთისა და კათოლიკოს თეოდორესადმი ვკითხულობთ: "...ვხედავ, რომელ წუთ განქარვებადსა ამას სოფელსა დაუტეობთ და ყოველივე ცხოვრება ჩუენი სიზმარ და აჩრდილებ უჩინო იქმნების, ამადა ჩუენცა ვსცნათ და ვისაცნაურეთ, რომელი კეთილი და უცვალებელი ცხოვრება ისე არს, რათა მე ცოდვილმან ვიდრე არა სრულიად წარწყმედად და ამიერ განსვლად ჩვენამდე საწყალობელისა სულისა ჩუენისა სალხინებლად ქუელის საქმეთა მქნე და მბაძებელ ვიქმნე... და აღვაშენე და განსრულდა ნებითა თქუენითა ყოვლადვე უნაკლულოდ თავი ცათა მობაძავი საყდარი და მას შიგან ღვთივ აღმართებული სუეტი ცხოველი... და შევამკევ... და მოვახსენე ძუელითგან მეფეთაგან შემკობილი და აღშენებული და გადიდებული მთა ვირშისა მონასტერი და მისნი შესავალნი ბადასშვილნი და ქორდი და მას აქათ ანუ მთას ანუ ბარს რაცა მამულები ანუ გლეხები და ანუ პარტახტი... ჰქონებიან... მოგვიხსენიებია..."

სიგელში ნახსენები ბადაშვილები შიდაქართლელი საეკლესიო აზნაურები არიან. ისინი XV საუკუნის I ნახევარში უკვე შიდა ქართლში, სადღაც ვირშის მონასტრისა და სოფელ ქორდის მიდამოებში მკვიდრობდნენ. სოფელი ქორდი ამჟამად გორის რაიონშია. ამ სოფელში ბადაშვილები დღესაც ცხოვრობენ.

1459 წლის ფავნელთა სიგელში ვირშის მონასტერი და ბადაშვილების გვარი ისევ ერთად ხსენდება: "...ესე სიგელი მოგახსენეთ თქვენ ვირშისა წმინდათა მთავარანგელოზთა მიქაელ და გაბრიელისა, და ქართლისა პატრიარქისა დავითისა და თქუენდა მკუიდრთა მეგანზურთა სახლისა თქუენისა უხუცესთა ჯინჯიხის ძეთა ბადაშვილთა გრიგოლს და შენთა შვილთა ბადასა და ბევროზს და შენთა ძმის წულთა შალვას და ივანეს..." როგორც სიგელიდან ჩანს, საეკლესიო აზნაური გრიგოლ ჯინჯიხის ძე ბადაშვილი კათოლიკოსის სახლთუხუცესი იყო, ხოლო ბადაშვილთა გვარს ვირშის მონასტრის მკვიდრობა და მოგანძურობა მოუდიოდა.

1638 წელს საქართველოს კათოლიკოსმა ევდემონ დიასამიძემ საეკლესიო აზნაურს შოშიტა ბადაშვილს სოფელ ქორდში უბოძა აფხაზაშვილის მამული და ბექნიაშვილის ნაქონი ვენახი.

XVII საუკუნის 70-იან წლებში ჩანს კიდევ ერთი შიდაქართლელი ალბათ აზნაური ბადაშვილი. ეს არის თავადების ზაზა და ალხაზ მაჩაბლების ყმა-მამულის გაცვლილობის წიგნში მოწმედ დასახელებული დათული ბადაშვილი.

1694 წელს საქართველოს კათოლიკოსმა ნიკოლოზ ამილახვარმა გაქცეული საეკლესიო აზნაურის ბახუტი ბადაშვილის ყმა და მამული სვეტიცხოვლის ერთგულს და ნამსახურს, საეკლესიო ჯარების სარდალს აზნაურ გიორგი გედევანიშვილს უბოძა: "ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და მოგეცით ქორდას ბადასშვილის ბახუტის მამული, რისაც მქონებელი იყო... ბადაშვილის მამული ამ წესით გიბოძეთ, რომ საყდრის ყმა იყო და... და ჩვენგანაც საწყენო იყო და საყდრის შემცოდეც იყო. აწე წავიდა ისი და დაიკარგა და იმისი მამული, რისაც მქონებელი ყოფილიყო, სულ უკლებლად თქვენ გიბოძეთ... გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩვენსა და სვეტიცხოვლის ერთგულად სამსახურსა შინა..."

1706 წელს საეკლესიო აზნაურებს პირობის წიგნი მიუციათ კათოლიკოს დომენტისთვის: "ესე წიგნი და პირი მოგართვით ჩვენ ერთობილთ მცხეთელთა, სვეტის ცხოვლის ყმათ დიდმა და ცოტამა: (აქ ჩამოთვლილია ყველა საეკლესიო აზნაური, მათ შორის ბადაშვილი გაბრიელი და მისი შვილები: ზედგინ, იესე, მჭლე და ელიზბარ), თქვენ, ჩუენის ხელმწიფის შვილს ბატონს კათალიკოზს დომენტის, ასრე რომე ღვთის ნებითა და სულ ქართველთ ეპისკოპოზთა და დარბაისელთ გამორჩევითა დიდის კათოლიკე ეკლესიის მწყემსი და საჭეთმპყრობელი იქმენით. გასინჯეთ ჩუენი საქმე, რომ ღიად ეშმაკი მოგვრეოდა ჩვენის ცოდვისაგან. ერთმანეთის დიდი შური და მტრობა გვქონდა, რომ რასაც დღეს ერთმანეთს დავახელებდით, არც საჩხუბრად დავერიდებოდით, არც საბეზღრად. ახლა თქვენ ის ვერ მოგვითმინეთ. ხედევდით, რომ ჩვენი წარსაწყმედელი საქმე იყო და ჩვენის მონასტრის დიდი საზიანო. ჩვენ არ ვღირსვიყავით, რომ თქუენ ჩუენ გვწვართეთ და მშვიდობა და ერთობა გვიბრძანეთ, როგორც თქუენს კეთილ მწყემსობას და მამათმთავრობას ფერობდა. თქუენც გვიბრძანეთ და ჩუენც ეს პირი და სიტყუა მოგვირთმევია, რაიმე დღეს და დღეს იქით ჩუენ თქუენის ბრძანებით ერთმანეთთან ძმობისა და სიყუარულის მეტი ხელი არა გვქონდეს რა. თუ რომ ერთმანეთთან სალაპარაკო გვქონდეს, თქუენ მოგახსენოთ და თქუენის პირით გავრიგდეთ და ისრევ ძმანი და მოყუარენი ვიყუნეთ. და თუ ეს ასრე არ გაგითაოთ, თქუენიც შემცოდე ვიყუნეთ და თქუენის სვეტის ცხოველისაცა..." პირობის წიგნს ხელს აწერენ საეკლესიო აზნაურები, იგივე მცხეთისშვილები, მათ შორის - ბადაშვილთა სახლიდან ძმები მჭლე და ელიზბარ ბადაშვილები.

ვახტანგ VI-ის დროინდელ ერთ დავთარში, რომელიც 1798 წელს გადაუწერიათ, ლაშქარში გამომსვლელთა შორის იხსენიება სოფელ ფლევის მცხოვრები ბადაშვილი უსაბა, რომელიც თავად ქაიხოსრო რამაზიშვილის ყმა ყოფილა. სოფელი ფლევი ამჟამად შიდა ქართლში, ხაშურის რაიონში მდებარეობს. თავად რამაზიშვილთა გვარი თავად დავითიშვილ-ბაგრატიონთა ერთი შტონაყარი გვარია.

1850 წლის საქართველოს თავადთა და აზნაურთა ოჯახების რუსულ სიაში შეტანილია აზნაურ ბადაშვილთა 3 ოჯახი: #700 - ლუარსაბ სოლომონის ძე ბადაშვილი, რომელსაც ჰყავს ძმა დავითი და შვილები ალექსანდრე და ნიკოლოზი, #701 - გიორგი ქაიხოსროს ძე ბადაშვილი და #702 - ზურაბ გაბრიელის ძე ბადაშვილი, რომელსაც ჰყავს ძმა ქაიხოსრო. უნდა ითქვას, რომ ამ რუსულ სიაში ვერ მოხვდა ქართველ თავადთა და აზნაურთა მრავალი ოჯახი, რომლებმაც კომისიას ვერ წარუდგინეს წოდების დამადასტურებელი რაიმე საბუთი. სიის გარეთ დარჩნენ არათუ ოჯახები, არამედ მთელი გვარები, რომელთა აზნაურობა ქვეყანამ იცოდა და რუსთა მოსვლამდე ეჭვქვეშ არავის დაუყენებია. მრავალი სიგელ-გუჯარი დაიწვა და განადგურდა შემოსევებისას, მაგრამ აზნაურს საქართველოში თავისი წოდების მტკიცება არ სჭირდებოდა. მეფე, ხელისუფალნი და დარბაისელნი ყველა აზნაურს იცნობდნენ, იცნობდნენ მათ მამებსაც და პაპებიც ახსოვდათ. მოვიდა რუსი და საბუთი მოითხოვა, წოდების ხელმეორედ დამტკიცება მოიგონა, თითქოს მანამდე ჩვენში არც აზნაური ყოფილიყო და არც თავადი. ვისაც საბუთი არ აღმოაჩნდა, რუსთ ხელმწიფემ წოდება აღარ დაუმტკიცა და ქართველი თავადაზნაურობის რიცხვი საგრძნობლად შემცირდა.

როგორც უკვე ითქვა, საქართველოში აზნაურ ბადაშვილების გარდა არიან სხვა ბუდის, სხვა სოციალური სტატუსისა და წარმოშობის ბადაშვილებიც.

საკმაოდ ძველი ბუდე აქვთ ძირად მოხევე ბადაშვილებს. მათი წინაპარი ბადაისძის გვარით იხსენიება 1439 წლის გერგეტის სამებისადმი მძევალთა და ფიცის მიცემის წიგნში. მოხევე ბადაშვილების ძველი და ნამდვილი გვარი ბადაისძეა. იმხანად ბადაისძეს ხევის სოფელ მნაში უცხოვრია: "თრუსოველთაიცა ხურთელყანობელთა მოიკიდეს მნით ბადაისძე და ადოით ცისკარაშვილი. ესე მძევლები ამათ საყდრის შვილობისათვის მივეცით, რაიმე მეფესა შეეწყალნეს და ებრძანა ჩუენთან და ვინცა მძევალი გაუტყუთეს, რისხავსმცა წმიდაი სამებაი ერთარსებაი. ვინცა მაგრად და მართლად დაუდვეს, სული მისი ღირსთა და მართალთა თანამცა იხარებს, ამინ".

1774 წლის არაგვის საერისთავოს აღწერის სიაში ხევის სოფელ მნაში, აზნაურ ზანდუკელის სამოურავოში, იხსენიება ბადაძეთა ორი კომლი: ბადაძე კაცოს შვილი კოზმან და გივი და ბადაძე ზალაგის შვილი ნაცვალი დოლა, შავხალ და იოსებ. მეფე ერეკლეს მორიგე ჯარში მოხევე ბადაძეთაგან ხუთი მეომარი მოდიოდა. ამათგან ერთ-ერთი დოლა ბადაძე მნის ნაცვალი ყოფილა. უნდა ვივარაუდოთ, რომ 1774 წლის სიაში ნახსენები მნელი ბადაძენი 1439 წლის ფიცის წიგნში ნახსენები მნელი ბადაისძის შთამომავლები არიან. მათი ძველი გვარსახელი ბადაისძე (XVს.) ჯერ - ბადაძე (XVIIIს.), ხოლო შემდეგ ბადაშვილი (XIXს.) გამხდარა.

ამჟამად ყაზბეგის რაიონში სოფელი მნა აღარ არსებობს, მნის ხევი და ნასოფლარი მნა კი ყველამ იცის. მნიდან წამოსული ბადაშვილები სოფელ ხურთისში ცხოვრობენ. მოხევე ბადაშვილების ნაწილი თბილისში ჩამოსახლებულა. ზოგი შირაქში წასულა. ფშავში ბადაშვილთა გვარი XIX საუკუნის აღწერის სიებში გვხვდება. 1873 წლის აღწერის მონაცემებით, მათ უცხოვრიათ უკანაფშავის სოფელ გოგოლაურთაში. ისინი გოგოლაურთა თემის ფშავლები არიან. ფშაველი ბადაშვილების ერთი შტო ერწო-თანეთის მხარეში ჩასახლებულა. ამას უნდა ადასტურებდეს სოფელ ბადაანების არსებობა ერწოში და მიკროტოპონიმები იქვე: "ბადაანთ ცხრაკარა" და "ბადაანთკაკლიანი".

ვერაფერს ვიტყვით კახეთის ბადაშვილებზე. ისინი ველისციხესა და შილდაში ცხოვრობენ. ქართული საისტორიო საბუთებში მათი ხსენება არ შეგვხვედრია.

ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის ბადაშვილთა გვარის მეომრები, აზნაურნი და მთიელნი, ქუდზე კაცად გამოდიოდნენ ერთიანი ქართული ლაშქრის შუაგულ, "მეფისა ალმის მპყრობელთა" სადროშოში, ხოლო "ჟამსა განყოფისასა" ქართლის სამეფო ლაშქრის შუაგულ და მემარცხენე სადროშოებში, აგრეთვე კახეთის სამეფო ლაშქრის შუაგულ სადროშოში.

ამჟამად ბადაშვილები ცხოვრობენ შიდა ქართლში: ქორდში, ერედვში, გორში, კასპსა და ხაშურში; ხევში: ხურთისში, გორისციხეში, სიონში, აჩხოტსა და სტეფანწმინდაში; ერწოს სოფელ საყდრიონში; შიგნით კახეთში - ველისციხეში; გაღმამხარში - შილდაში; შირაქის - სოფელ ზემო ქედში; აგრეთვე ქალაქებში რუსთავსა და თბილისში.

საქართველოში ბადაშვილთა საერთო რაოდენობა 350 სულს აჭარბებს. ეს არის ქართულ გვართა შორის საშუალოზე ოდნავ მეტი რიცხოვნების გვარი.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი ბადაშვილთა!

"გელიაშვილი" - ეპონიმური ტიპის გვარსახელია. მისი შემადგენელი კომპონენტებია: ფუძე - "გელია" და სუფიქსაცია - "შვილი".

"გელია", იგივე "მგელა", "მგელადან" ნაწარმოები ქართული სახელია. გელია, გელუა, გელიკა, გელიტა და სხვა გელას კნინობითი ფორმებია და კაცის საკუთარი სახელებია. ამრიგად, გელიაშვილების გვარსახელის ფუძეში ფიქსირებულია გვარის წინაპრის საკუთარი სახელი, ეპონიმი - "გელია".

გელიაშვილის გარდა "გელ", "მგელ" ფუძიდან ნაწარმოებია ქართული გვარები: გელავა, გელაძე, მგელაძე, გელეიშვილი, გელიაშვილი, გელიკაშვილი, გელიტაშვილი, გელხაური, გელოვანი და სხვა. საუბარია გვარსახელთა ფუძეების მსგავსებაზე და არა გვარმოდენილობათა სისხლით ნათესაობაზე.

თვითონ გელიაშვილთა გვარსახელი რამდენიმე სხვადასხვა წარმოშობის გვარმოდენილობას აერთიანებს. არიან წინაფშაველი, შიდაქართლელი, გარეკახელი და ზემოიმერელი გელიაშვილები. ისინი ყველანი ერთი წინაპრის, ერთი გელიას შთამომავლებად არ უნდა მივიჩნიოთ. გელია ხომ მრავალს შეიძლება რქმეოდა სხვადასხვა მხარესა და სხვადასხვა საუკუნეში. სოციალური წარმომავლობით, გელიაშვილები ყველგან გლეხთა კატეგორიას ეკუთვნოდნენ.

ჩვენს ხელთ არსებული ქართული საისტორიო საბუთების მიხედვით, გელიაშვილთა გვარი XVII საუკუნიდან ჩანს.

XVII საუკუნის დამდეგს ზემო ქართლის საკომლოების ნუსხაში იხსენიება გელიაშვილი ათანასე. 1672 წლის წინამძღვრიშვილ-ბუნიათიშვილთა ვენახის ნასყიდობის წიგნში მოწმედ იხსენიება გელიაშვილი ნასყიდა.

ზემოქართლელი გელიაშვილი კაკონა იხსენიება 1688-1703 წლების ციციშვილთა გაყრის წიგნში და გელიაშვილი პაპიაი ჩანს საციციანოს აზნაურ ბუნიათიშვილთა 1689 წლის ნასყიდობის წიგნში.

ქვემოქართლელი გელიაშვილი ლევანა დასახელებულია ბარათაშვილთა 1680-იანი წლების ერთ ნასყიდობის წიგნში.

1692 წელს მეფე ერეკლე I-მა ზურაბ ჯავახიშვილის გლეხი გელიაშვილები ფარსადან ჯავახიშვილს უწყალობა.

საისტორიო საბუთებში არ იხსენიებიან გოგოლაურთა თემის ფშაველი გელიაშვილები, რომლებიც მოგვიანებით წინა ფშავში, თიანეთისა და ახმეტის მხარეში მგელიაშვილებად დაეწერნენ. ასევე დუმილს იცავენ წყაროები იმერეთისა და იმერეთიდან ჰერეთში გადასული გელიაშვილების შესახებ.

ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის გელიაშვილთა გვარის მეომრები გამოდიოდნენ: ცალკერძ ქართლის სამეფო ლაშქრის მოწინავე ("წინამბრძოლთა") და შუაგულ ("მეფისა ალმის მპყრობელთა") სადროშოებში, ცალკერძ კახეთის სამეფო ლაშქრის შუაგულ სადროშოში.

ამჟამად გელიაშვილები ცხოვრობენ: ფშავში და არაგვზე, გაღმა, სახიმშიაშვილო მამულებში; გარე კახეთში - გარდაბნის რაიონში; შიდა ქართლში - მცხეთის, კასპისა და გორის რაიონებში; იმერეთში - თერჯოლის რაიონში და ჰერეთში - ლაგოდეხის რაიონში. განსაკუთრებით მრავლად არიან დუშეთის, მცხეთისა და გორის რაიონებში. თბილისში გელიაშვილების 80-85 კომლი ცხოვრობს.

1995 წლის თებერვლის მონაცემებით, საქართველოში გელიაშვილთა გვარის დიდ-პატარა, ქუდოსან-მანდილოსანი ერთად 1141 სულს ითვლიდა.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი გელიაშვილთა!

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, თეთრი არაგვის სათავეებში მდებარეობს მთიულეთის თემთა შორის ყველაზე მაღალმთიანი თემი - ხადა. ხადას თემში ჯვრის უღელტეხილის მახლობლად ვრცელი, ვულკანური წარმოშობის ზეგანია, რომელსაც მთიულები დიდველს ეძახიან. დიდველზე რამდენიმე სოფელი და ნასოფლარია. ერთ-ერთ სოფელს კაიშაურნი ან კაიშაურთკარი ჰქვია და სოფლის გამო ზოგჯერ დიდველსაც კაიშაურთველს უწოდებენ.



კაიშაურთკარში ამჟამად ძირითადად ჯაღმაიძეები ცხოვრობენ, რომლებიც იქვე ხევს გაღმა მდებარე ნასოფლარ ჯაღმიანთკარიდან გადმოსულან რამდენიმე ათეული წლის წინ. თითო-თითო ოჯახი სეთურიძეთა და ზაქაიძეთა მეზობელი სოფლებიდან - სეთურთკარიდან და ზაქათკარიდან შემომატებულან, მაგრამ კაიშაურთა გვარისა სოფელ კაიშაურთკარში აღარავინ დარჩენილა.



ხალხში შემორჩენილი გადმოცემები, სოფლის ეკლესიისა და საფლავის ქვების წარწერები და თვითონ სოფლის სახელწოდება გვიდასტურებს ამ სოფელში კაიშაურთა ცხოვრების კვალს. ეს ადგილი კაიშაურთა გვარის ბუდეა. აქ გაჩენილა გვარსახელი "კაიშაური" ანუ კაიშაურთა წინაპრებს აქ დარქმევიათ კაიშაურები. თვითონ წინაპრები კი უფრო შორიდან მოდიან. რაოდენ დაუჯერებელიც არ უნდა მოგვეჩვენოს, გადმოცემა ასე მოგვითხრობს: კაიშაურთა წინაპრები აფხაზეთიდან ყოფილან გადმოსულნი, თანაც მათი თავდაპირველი გვარი, არც მეტი, არც ნაკლები, შერვაშიძე ყოფილა.



სერგი მაკალათიას 1930 წელს გამოცემულ წიგნში "მთიულეთი" პირდაპირ აქვს მითითებული: "კაიშაურის წინაპარი გვარად შერვაშიძე ყოფილა, რომელიც აფხაზეთიდან გადმოსულა". რა თქმა უნდა, ბატონი სერგი ამ ცნობას ადგილობრივი მთხრობელების ინფორმაციაზე დაყრდნობით შეიტანდა თავის წიგნში. მსგავსი გადმოცემა ჩაიწერა ეთნოგრაფმა ვახტანგ ითონიშვილმა 1982 წლის მთიულეთის ექსპედიციაში მუშაობის დროს, დაბა ფასანაურში მცხოვრები 82 წლის ალექსანდრე ნიკოლოზის ძე კაიშაურისგან: "შერვაშიძეები ყოფილან გვარად აფხაზეთში, იქიდან წამოსულან. იქ მოხვდომია მკვლელობა, ვიღაც ახლობელი მოუკლავს. იმ კაცს ჰყოლია სამი ვაჟი. იქაც იცოდნენ სისხლის აღება. აყრილა ის კაცი და წამოსულა, წამოუყვანია შვილებიც. აქ მოსულან: ერთი შვილი დაუსახლებია გვიდაქეში, ერთი კაიშაურში და ერთიც ყაზბეგში. გვიდაქეში ვინც დასახლებულა, ადრევე უცოლოდ მომკვდარა, კაიშაური გამრავლებულა, ყაზბეგში რო ღუდუშაურია, იმ კაიშაურის ერთ ძმაზე მოდიან. აფხაზურად ღუდუ - კარგია, აქედან - ღუდუშაური. ეს ღუდუშაურები გვებიძაშვილებიან".



ხალხური გადმოცემის მეორე ვერსიით, თითქოს აფხაზეთიდან ლტოლვილ შერვაშიძეს მთიულეთში, დიდველზე ერთი შაურიანი უპოვია. "კაი შაურიაო", უთქვამს და გვარის სახელადაც კაიშაური შერქმევია.



ცოტა არ იყოს, საეჭვოდ გვეჩვენება ამგვარი ეტიმოლოგია. ჩვენს წინაპრებს, ვისაც სადმე რა სიტყვა უთქვამს, გვარსახელები იმის იხედვით არ დარქმევიათ. არც სიტყვა "ღუდუ" ითარგმნება აფხაზურად (კარგი აფხაზურად "აბზია"). და საერთოდ, ხალხურ ეტიმოლოგიასთან სიფრთხილე გვმართებს. თუმცა თავად ფაქტს, რომ ასეთი გადმოცემები ხალხში მართლაც არსებობს და სამეცნიერო ლიტერატურაშიც არის ფიქსირებული, ვერსად გავექცევით.



ვინ იცის, იქნებ იმ მოსულმა შერვაშიძემ მართლაც იპოვა ერთი კაი შაური დიდველზე, მაგრამ ეს არ უნდა გამხდარიყო მისთვის ახალი გვარსახელის შერქმევის მიზეზი.



მაინც რას უნდა ნიშნავდეს გვარსახელი კაიშაური?



სავსებით შესაძლებელია, ქართული გვარსახელების უმრავლესობის მსგავსად, ესეც ეპონიმური ტიპის გვარსახელი იყოს, ესე იგი, მომდინარეობდეს წინაპრის საკუთარი სახელიდან. ძველ საქართველოში გავრცელებული იყო მამაკაცის საკუთარი სახელები: კაიოს, კაისა, კაიშა. სამივე შემთხვევაში სახელის ფუძეა სიტყვა "კაი". "შა" - კნინობითი სუფიქსია. ამ სუფიქსით არის გაფორმებული სხვა საკუთარი სახელებიც: გიგა - გიგუშა, ლეგა - ლეგუშა, ღუდუ - ღუდუშა და სხვა. გვარსახელის დაბოლოება "ური" აღმოსავლეთ საქართველოს მთებში შემორჩენილი ძველი ქართული გვარის მაწარმოებელია და კუთვნილებას, მოდენილობას, ჩამომავლობას ნიშნავს.



ამრიგად, "კაიშაური" - კაიშას შთამომავალს ნიშნავს და არა კარგ შაურს. რაც შეეხება კაიშაურებში შემორჩენილ ხსოვნას, "ეს ღუდუშაურები გვებიძაშვილებიანო", შესაძლოა, აქ საქმე გვქონდეს მთაში ფართოდ გავრცელებულ შეფიცულობის ჩვეულებასთან, მით უმეტეს, რომ ერთ ხალხურ ლექსში პირდაპირ არის მითითებული ბარელი ფეოდალების ძალმომრეობასთან ბრძოლაში ღუდუშაურის მიერ კაიშაურის გვერდით დგომისა და მხარის გამაგრების შესახებ:



"შე ლომო კაიშაურო,
გაგიეთისა მჭირეო,
შვიდჯერ მოგიხდა ხელმწიფე,
ციხე შენ დაიჭირეო.
აზნაურობა მიიღე,
მამული დაიმკვიდრეო,
იქა გყავ ღუდუშაური,
მხარიც მან დაგიჭირაო".

მთიულეთის სინამდვილეში დადასტურებულია შემთხვევები, როდესაც "ხმალზე ნაფიცი" გვარები ერთმანეთს ბიძაშვილებად მიიჩნევდნენ და ქალსაც არ ათხოვებდნენ ერთმანეთში.



საინტერესოა, რომ ხალხურ ლექსში კაიშაური აზნაურად იხსენიება. კაიშაურის გვარის მთხრობელიც ადასტურებს გადმოცემას, რომ მეფემ მათ წინაპარს აზნაურობა უბოძა, მაგრამ დასძენს: "ხალხთან კაიშაურები აზნაურებივით კი არ იყვნენ. არც დიდი მამულები ჰქონდათო".



როგორც ცნობილია, მთიულეთის მოსახლეობის აღწერის დავთრებში არც ერთი თავადი და აზნაური არ იხსენიება. იქ თავადაზნაურობას არასოდეს უცხოვრია. მთიულეთის მოსახლეობა შედგებოდა თავისუფალი მეთემეებისგან. არც კაიშაურები იყვნენ აზნაურები. ხალხურ ლექსსა და გადმოცემაში ასახვა პოვა იმ გარემოებამ, რომ კაიშაურთა გვარი, სხვებთან შედარებით, ეკონომიურად და სოციალურად მართლაც აღზევებულ მდგომარეობაში იმყოფებოდა. ერთი კაიშაური, სახელად ლაზარე, ქსნელ-არაგველთა მთავარი სალოცავის, დიდი ლომისის წმინდა გიორგის რკინის კარზე ამოკვეთილ ხუცურ წარწერაში იხსენიება კარის შემჭედელ-შემომწირველთა შორის. მეორე წარმომადგენელი კაიშაურთა გვარისა, სახელად პაპი, დიდველის მთავარი სალოცავის, წმინდა სამების, ხევისბერად შემორჩა ხალხის ხსოვნას.



1774 წლის არაგვის ხეობის აღწერაში ხადას კაიშაურთკარს შვიდი კომლი იხსენიება:



"კაიშაური ზარიბეგის შვილი ნიკოლა, ზარიბეგ, გივი და ბერი. აქავ კაიშაური გამახარას შვილი ელისბარ. აქავ კაიშაური გამახარას შვილი ბალა და ნადირა. აქავ კაიშაური ქიტის შვილი ბეჟან და იასე. აქავ კაიშაური ჯაიგისას შვილი ფისან. აქავ კაიშაური პაპას შვილი გიორგი და ბერი. აქავ კაიშაური ჯანას შვილი ბისლან".



1781 წლის ქსნის ხეობის აღწერაში სოფელ საძეგურში კაიშაურთა ორი ოჯახი ჩანს: "აქავ კაიშაური ზაქარია, შალვა, მგელია და კაიშაური (საკუთარი სახელია). აქავ კაიშაური ხადო".



ეს აღწერები მეფე ერეკლეს ბრძანებით ჩატარდა და მიზნად ისახავდა ქვეყნის ბრძოლისუნარიანი მოსახლეობის ზუსტი რაოდენობის დადგენას. როგორც ამ მასალებიდან ირკვევა, მხოლოდ ქსნელი და არაგველი კაიშაურებიდან მეფე ერეკლეს მორიგე ჯარში გამოდიოდა 18 მეომარი.



ამ აღწერებამდე ცოტა უფრო ადრე, XVIII საუკუნის I მესამედის კახეთის აღწერის დავთარში კაიშაურების ერთი ოჯახი იხსენიება შიგნით კახეთის სოფელ კისისხევში. ეს კაიშაურები კახეთში ალბათ ახალი ჩამოსახლებულები იყვნენ. აღწერის დავთარში ისინი ბოგანოებად ჩაუწერიათ. 1801 წელს არაგვის საერისთავოს მფლობელმა ვახტანგ ბატონიშვილმა თარხნობის სიგელი უბოძა ზარიბეგ, გივი და გამახარე კაიშაურებს:



"წყალობითა ღვთისაითა, ჩვენ იესიან-დავითიან-პანკრატოანმან, ძემან საქართველოისა მეფის ირაკლი მეორისამან, მპყრობელმან სრულიად არაგვისამან, ბატონიშვილმან, პატრონმან ვახტანგ ესე წყალობის წიგნი და სიგელი გიბოძეთ შენ, ჩვენსა ერთგულად მოსამსახურესა ყმასა ჩვენსა მთიულს კაიშაურს ზარიბეგსა და ძმათა შენთა გივსა და გამახარეს, ასე რომ მისი უწმინდესობა აოსიანთ, კათალიკოს-პატრიარქი თავადი მხარგრძელი იოსებ, რუსეთიდამ მობრძანდა, და თქვენ იმისთვის თქვენის შეძლებისაებრ ჯეროვნად გემსახურათ და მათი სამსახური ჩვენთვის დიდი სასიამოვნო იყო, მათი უწმინდესობა შუა შემოვიდა და თქვენი სითარხნე გვთხოვა, ჩვენც ვისმინეთ მოხსენება თქვენი და იმათის პატივისცემისთვის გიბოძეთ სითარხნე და აზატობა, ასე რომ არა გეთხოვებოდეს რა საჩვენო სათხოვარი და გამოსაღები, არა ყალანი, არა სამასპინძლო, არა პური და არა საკლავი, ერთი ლაშქარ-ნადირის მეტი, და ხატის მამული რომ გიჭირავთ, ისიც თქვენ უნდა გეჭიროთ და რაც იმ მამულს ხატის დებულება აძეს, ის კი უკლებრად უნდა აძლიოთ, რომ ხატს თავისი სამსახური არ მოეშალოს. გიბრძანებ, კარისა ჩვენისა მოხელენო და მთიულეთის მოურაო, ბრძანება ესე ჩვენი თქვენცა ასე დაუმტკიცეთ და ნუ ვინ მოუშლით თვინიერ შეწევნისა კიდე. აღიწერა ხელითა კარისა ჩვენისა მღვდლის ჭონქაძისა, თუესა მარტსა დ. ქორონიკონსა უპთ".



სიგელი ინახება საქართველოს ცენტრალურ საისტორიო არქივში.



კიდევ ერთი ცნობილი კაიშაურის სახელი ახსოვთ დიდველის სოფლებში. ეს იყო საკმაოდ შეძლებული კაცი, მთაში ცხვრისა და ბარად ვენახების პატრონი, განათლებული, "შვიდი ენის მცოდნე" და "მთის არწივად" წოდებული, ალექსანდრე ყაზბეგის მეგობარი შიო კაიშაური.



მის პიროვნებაზე მეტყველებს ერთი შემთხვევა, რომელსაც მთიული მთხრობელები დღესაც იგონებენ. ერთხელ მუხრან-ბატონის ცხვარი ამოურეკავთ ხადას მთებში საზაფხულოდ. იმხანად მთიულეთის საძოვრები მთიულეთის ცხვარს ვეღარ იტევდა. შიო კაიშაურის მოჯამაგირეებმა არ დააყენეს მუხრან-ბატონის მოჯამაგირეები და ცხვარი უკან გაარეკინეს. მუხრან-ბატონს სასამართლოში უჩივლია. შიოს სამართალშიც თავისი გაუტანია და მერე მუხრან-ბატონისთვის შეუთვლია: "მანდ შენა ხარ ბატონი, აქ - მეო".



XIX საუკუნეში უმოღვაწია მღვდელ შიო კაიშაურს. ეს სხვა შიო კაიშაურია. "განათლებულმა შიო მღვდელმა გახსნა აქ შკოლაო", - იგონებენ ღრმად მოხუცი მთიულები, რომლებსაც იმ "შკოლაში" უსწავლიათ წერა-კითხვა. 100 წელზე მეტია, რაც კაიშაურთკარში სკოლა არსებობს. მისივე გარჯით აშენებულა სოფელ კაიშაურთკარის წმინდა გიორგის ეკლესია, რომლის სამრეკლოზე შემდეგი სამშენებლო წარწერა იკითხება: "1899წ. შეწევნითა ღვთისითა აშენდა ესე ტაძარი მეფობასა შინა იმპერატორ ნიკოლოზ II და ფლავიანე ეგზარხოსის დროს. ამა ტაძრის აღშენებაში დიდი შრომა მიუძღვით ადგილობრივ მღ. შ. კაიშაურსა და სოფ. კაიშაურს, ჯაღუმიანთ, ზაქათ, სეთურთ, სოყურიანთ და ქუმლისციხლებს. მათი შრომისთვის იყავი შემწე წმ. დიდო მთავარმოწამეო გიორგი ამიერითგან უკუნისამდე აქა მოხსენებულთათვის".



ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის კაიშაურთა გვარის მეომრები გამოდიოდნენ ქართლის სამეფო ლაშქრის მემარცხენედ მიმსვლელ-მცემელთა და კახეთის სამეფო ლაშქრის შუაგულ - მეფისა ალმის მპყრობელთა სადროშოებში, თავად ბაგრატიონ მუხრან-ბატონთა და ალავერდელ ეპისკოპოსთა დროშების ქვეშ.



კაიშაურთა სალოცავებია: ქსნის ხეობაში სოფელ საძეგურში "კაიშაურთხატი" და მთიულეთში სოფელ კაიშაურთკარში კვირაცხოველი.



ამჟამად, როგორც უკვე ითქვა, სოფელ კაიშაურში კაიშაური აღარავინ ცხოვრობს. "კაიშაურები, მენ მოვესწარ, ოცი კომი მეტი იყო ათას ცხრაას პირველებში, ეხლა ერთიც არაა", - უთხრა მთიულეთში სტუმრად მისულ ენათმეცნიერს ლია კაიშაურს მოხუცმა მთიულმა ზაქათკარელმა გიორგი ზაქაიძემ.



კაიშაურები ამ საუკუნის 20-იან წლებში აყრილან და სხვადასხვა მხარეს გაფანტულან. მდიდრები ყოფილან და კოლექტივიზაციას ვერ შეჰგუებიან. ზოგი ბარად წასულა, ზოგიც - ჩრდილოეთ კავკასიაში და კიდევ უფრო მოშორებით. მათი შთამომავლები ახლა ვლადიკავკაზში, არმავირში, დონეცკში, მოსკოვში, სტოკჰოლმში, რომსა და პარიზში ცხოვრობენ. საქართველოში კაიშაურები ცხოვრობენ ფასანაურში, დუშეთში, კასპში, მცხეთაში, ახმეტასა და თბილისში.



სხვადასხვა დროს კაიშაურთკარიდან წასულან და გვარი შეუცვლიათ ახმეტელ ჯაღუმიშვილებს და ოკმელ და ავჭალელ შამანაურებს. ესენი ერთი სისხლის ხალხია. ამჟამად საქართველოში კაიშაურთა დიდ-პატარის, ქუდოსან-მანდილოსნის საერთო რიცხვი 490-ს აჭარბებს.



ღმერთმა ამრავლოს გვარი კაიშაურთა!

ზუმბაძე და სუმბაძე ერთი და იგივე გვარია. გვარის ფუძეა საკუთარი სახელი სუმბატი. ამ სახელისგან ნაწარმოებია, ასევე, გვარები: სუმბათაშვილი, სუმბაძე, ზუმბაიძე.

საქართველოში 546 ზუმბაძე ცხოვრობს: თბილისში – 96, ახალციხეში – 87, ხარაგაულში – 79. არიან სხვაგანაც.

442 სუმბაძე: თელავში – 342, თბილისში – 67, ახმეტაში – 10.

აკადემიკოს იაკობ ახუაშვილის მიერ მოწოდებული მასალების მიხედვით

"ავსაჯან" - საკუთარი სახელია კაცისა.



გვარსახელი "ავსაჯანიშვილი" წინაპრის სახელიდან მომდინარეობს. გვარსახელითა და გვარმოდენილობით ერთფუძენი და ერთსისხლნი არიან ავსაჯანაშვილები და ავსაჯანიშვილები. ავსაჯანაშვილები სულ 10-12 კომლად ცხოვრობენ თბილისში, რუსთავში, გორში, ყაზბეგსა და მარნეულში. მათი ძველი და ნამდვილი გვარი ავსაჯანიშვილია.

ავსაჯანიშვილთა გვარი ერთძირიანია. მისი ბუდე-პირველსაცხოვრისი ყაზბეგის რაიონია.



სოციალური მდგომარეობით ავსაჯანიშვილები თავისუფალი მთიელი მეთემეები იყვნენ.



ავსაჯანიშვილთა წინაპარი ხევში ფშავიდან მოსულა, ძირად გოგოლაური ყოფილა. უკანა ფშავის გოგოლაურთ თემიდან გადმოხვეწილა ავსაჯან გოგოლაური და ხევში, სოფელ გორისციხეში, დასახლებულა. მისი შთამომავალნი 1774 წლის არაგვის საერისთავოს აღწერაში ავშაჯანიაურის გვარით იხსენიებიან. 6 კომლი ავშაჯანიაური გორისციხეში მდგარა იმხანად და 1 კომლი - ტყარშეთში. ტყარშეთიდან გამრავლებული ავსაჯანიშვილები არშაში გადასულან.



1886 წლის აღწერის მიხედვით, ხევის სოფელ გორისციხეში უკვე 31 კომლი ავსაჯანიშვილი სახლობდა. მათი განაყრები მეზობელ სოფლებში სიონსა და ვარდისუბანში დამკვიდრებულან.



მოხევე ავსაჯანიშვილებს ენათესავება გუდამაყრელი აფციაურების ავსაჯანიანთ კომობა. ზეპირი გადმოცემით, ავსაჯანიანთ კომობის აფციაურთა წინაპარი ხევიდან, გორისციხიდან, მოსისხლეებს გამორიდებია გუდამაყრის სოფელ ათნოხში და იქ დამხვდურ აფციაურებს შეჰყრია, აფციაურთა გვარზე შემომდგარა. ათნოხში ერთ წყაროს "ავსაჯანის წყალი" ჰქვია დღესაც.



ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის ავსაჯანიშვილთა გვარის მეომრები ქუდზე კაცად გამოდიოდნენ ქართლის სამეფო ლაშქრის მემარცხენედ მიმსვლელ-მცემელთა სადროშოში.



მეფე ერეკლეს მორიგე ჯარში მოხევე ავსაჯანიაურთაგან 20 ხმლიანი მსახურობდა.



ამჟამად ავსაჯანიშვილები ცხოვრობენ: ხევში, შიდა ქართლში, შიგნით კახეთში, ჰერეთში, ქიზიყში და შირაქის ველზე. არიან ჩრდილო კავკასიაშიც: ვლადიკავკაზში, სტავროპოლის მხარეში და ნოღაის ველზე. თბილისში ავსაჯანიშვილების დაახლოებით 100 კომლი ცხოვრობს. საქართველოში ავსაჯანიშვილთა საერთო რაოდენობა 900 სულს აჭარბებს.



ღმერთმა ამრავლოს გვარი ავსაჯანიშვილთა!



მოამზადა
ალექსანდრე ნაზღაიძემ

"ბურჯანაძე" ეპონიმური ტიპის გვარსახელია. მის ფუძეში, ისევე როგორც ქართულ გვარსახელთა უმრავლესობაში, ფიქსირებულია წინაპრის საკუთარი სახელი.



როგორც ჩანს, სიტყვა ბურჯიდან, რაც, სულხან-საბას განმარტებით, "ზღუდეთა ციხისათა სიზრქედ სიმაგრისათვის მგრგვლად შედგმულ საყრდენს" ნიშნავს, არის ნაწარმოები ქართული საკუთარი სახელები: ბურჯა, ბურჯალა, ბურჯანა.

გვარის სახელით "ბურჯ"-ფუძისანი არიან: ბურჯულები, ბურჯანიანები, ბურჯალიანები, ბურჯაძეები და ბურჯანაძეები. გვარსახელით ერთფუძენი და არა გვარმოდენილობით ერთსისხლნი. ბურჯანაძეთა გვარი ერთძირიანია. მისი ბუდე-პირველსაცხოვრისი იმერეთში, ბაღდათის მხარეში ჩანს.

სოციალური მდგომარეობით, ბურჯანაძეები გლეხკაცთა კატეგორიას ეკუთვნოდნენ.

ჩვენს ხელთ არსებული ქართული საისტორიო საბუთების მიხედვით, ბურჯანაძეთა გვარი XVI საუკუნიდან ჩანს.

1557-1578 წლების ბიჭვინთის იადგარში იხსენიება იმერეთში სოფელ ოფჩას მცხოვრები 8 კომლი ბურჯანაძე. ისინი საეკლესიო გლეხები იყვნენ.

XVII-XVIII საუკუნეების სოციალური შინაარსის საბუთებში ბურჯანაძეები იხსენიებიან თავად აგიაშვილთა მამულებში. ცნობილია, რომ სხვა სამსახურთან ერტად აგიაშვილებს იმერეთში ცუცხვატის ციხისთავობა მოუდიოდათ. XVIII საუკუნის ცუცხვატის წმინდა გიორგის ხატის ასომთავრულ წარწერაში იხსენიება დეკანოზი ზოსიმე ბურჯანაძე: "...მოიჭედა დეკანოზობასა შინა ზოსიმესსა ბურჯანაზისასა".

1750-იანი წლების იმერთა მეფის სოლომონ I-ის ერთ ბრძანებაში ვკითხულობთ: "მეფე სოლომონ გიბრძანებ... ეს ბურჯანაძე შემომეხვეწა: თეთრი გისესხებია ამისგან და უთხოვნია და არ მიგიცია. ახლავე მიეცი ამისი თეთრი, მთავნი და სარგებელი, თვარემ ბოქაულს გამოგიგზავნი..."

როგორც ჩანს, ვინმე ბურჯანაძეს ფული სარგებლით გაუსესხებია, თუმცა ასეთ რამეს ქართველები უკადრებელ საქმედ მიიჩნევდნენ და ერიდებოდნენ. ასეთი რამ ჩვენს ებრაელებში იყო დაშვებული დ ამიტომაც არსებობდა გამოთქმა "ურიის ვალი". ქართველი გლეხის ეს მევახშეობა უცნაური გამონაკლისია.

1889 წლის მაცაბერიძეთა და ჩხეიძეთა პირობის ხელწერილი დაუმოწმებია სოფელ დიმის საზოგადოების მამასახლისს დიმიტრი ბურჯანაძეს. ზეპირი გადმოცემით, იმერეთის სოფელ ობჩაში ხობის წმინდა გიორგის ეკლესიის სამწირველო მიუშენებია ადგილობრივ მღვდელს ბურჯანაძეს XIX საუკუნეში.

ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის ბურჯანაძეთა გვარის მეომრები კომლზე კაცად გამოდიოდნენ იმერეთის სამეფო ლაშქრის მოწინავე და შუაგულ სადროშოებში.

ერისა და მამულის სამსახურში გამოჩნდნენ ბურჯანაძეთა გვარისშვილნი: ისტორიკოსი შოთა ბურჯანაძე, აღმოსავლეთმცოდნე გია ბურჯანაძე, რეჟისორი მორის ბურჯანაძე, მსახიობი გია ბურჯანაძე. ამჟამად ბურჯანაძეები ცხოვრობენ: იმერეთში, სამეგრელოში, გურიაში, სამცხეში, ქართლში, კახეთსა და ჰერეთში.

საქართველოში ბურჯანაძეთა საერთო რაოდენობა 2300 სულს აჭარბებს.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი ბურჯანაძეთა!

"გოგრიშვილი" - ეპონიმური ტიპის გვარსახელია. მისი შემადგენელი ნაწილებია: ფუძე - "გოგორ" და დაბოლოება - "შვილი".

"გოგორა" - ძველი ქართული სიტყვაა. სულხან-საბა ორბელიანი თავის ლექსიკონში ამ სიტყვას შემდეგნაირად განმარტავს: "გოგორა - ერქვანთ თვალი საბრუნავი". სიტყვა გოგორადან არის ნაწარმოები მამაკაცის საკუთარი სახელი "გოგორი". ამრიგად, გოგორიშვილთა გვარსახელის ფუძეში ფიქსირებულია გვარის წინაპრის სახელი, ეპონიმი - "გოგორი".

გვარსახელ გოგორიშვილის გარდა "გოგორ" ფუძიდან არის მიღებული: რაჭაში გავრცელებული გვარი - გოგორელიანი, შიდა ქართლში - გოგორიძე და გურიაში - გოგორიკიძე. ლაპარაკია გვარსახელთა ფუძეების მსგავსებაზე და არა გვარმოდენილობათა სისხლით ნათესაობაზე.

გოგორიშვილთა გვარის პირველსაცხოვრისი მესხეთში ყოფილა. სოციალური მდგომარეობით, ისინი მესხეთის ერთ-ერთი ცნობილი და ძლიერი ფეოდალები იყვნენ, რომლებიც მესხეთში ყმა-მამულსა და ციხესიმაგრეებს ფლობდნენ.

ჩვენს ხელთ არსებული ქართული საისტორიო საბუთების მიხედვით, გოგორიშვილთა გვარი XVI საუკუნიდან ჩანს.

1578 წელს ოსმალთა უზარმაზარი მხედრობა, მუსტაფა ლალა-ფაშას მეთაურობით, ირანის კავკასიური სამფლობელოებისკენ დაიძრა. გზად სამცხე-საათაბაგო გაიარეს. ერთიმეორეს მიყოლებით ეცემოდა ქართული ციხეები. ამ წლის 7 აგვისტოს ოსმალები მგელციხეს შემოადგნენ (ციხის ნანგრევები ამჟამად თურქეთ-საქართველოს საზღვართან, მტკვრის მარცხენა სანაპიროზე, თურქეთის მხარეს მდებარეობს), ციხეს როინ და ბერი გოგორიშვილები იცავდნენ მეციხოვნეთა მცირერიცხოვან რაზმთან ერთად. "ამასვე ქორონიკონსა, მარიამობისა თვეს ზ(7), ხუთშაბათს დღესა, ხვანთქრის ლაშქარი და ლალა-ფაშა მგელციხეს მოადგეს, შეიბნეს. სამშაბათამდის ყოველ დღეს ომში იყვნეს ციხოვანნი. გოგორიშვილი როინ და მისი ძმა ბერი ერუშნელი და მისი ძმისწული ზურაბ იყუნეს მათის ყმითა და ღთის შეწევნითა უკუყარეს და ციხე ჩვენვე დაგვრჩა და ჩვენს ჯარს გაემარჯვა", - მოგვითხრობს მესხური მატიანე.

ხელნაწერთა ინსტიტუტის კოლექციაში დაცულია XVI საუკუნის ერთი მესხური დავითნი, რომლის ვრცელ მინაწერში იკითხება: "და გოგორიშვილმა ბეჟან ციხისჯვარი უკუიჭირა და მისცა ფაშასა". როგორც ვხედავთ, XVI საუკუნეში გოგორიშვილები ტიპური ფეოდალები იყვნენ. ისინი ციხეებს ფლობდნენ და დამოუკიდებლად მოქმედებდნენ.

XVII საუკუნიდან მესხი გოგორიშვილების ნაწილი იძულებულია გამაჰმადიანდეს, ხოლო ნაწილი ტოვებს მამულს და გურიას, იმერეთსა და ქართლს შეაფარებს თავს.

1626 წლის ბრძოლაში ბაზალეთის ტბასთან დაიღუპა დიდი მოურავის გიორგი სააკაძის საშველად მესხეთიდან ჩამოსული დავით ბეგ გოგორიშვილი. "არჩილიანის" მიხედვით, ეს დავით ბეგ გოგორიშვილი ბრძოლის ველზე გასულა, როგორც გიორგი სააკაძე - მისი ჯაჭვ-მუზარადით და მისივე ცხენზე ამხედრებული.

საბუთების მიხედვით, მესხეთიდან ქართლში გადმოხვეწილი გოგორიშვილები საბარათიანო, საამილახვრო და საეკლესიო მამულებში ჩანან. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ისინი აზნაურები იყვნენ.

1659 წლის ზედგინიძეთა და ამილახვართა ერთ-ერთ ნასყიდობის წიგნში მოწმედ დასახელებულია ხუცია გოგორიშვილი. 1690 წლის ბარათაშვილთა და ლარაძეთა ნასყიდობის წიგნი ბერი გოგორიშვილს დაუმოწმებია. ეს ხუცია და ბერი გოგორიშვილები გლეხებს არ ჰგვანან, თუმცა წოდების გარეშე იხსენიებიან.

XVII საუკუნეში მესხი გოგორიშვილების ერთი შტო გურიაში გადასულა. მათი შთამომავალნი ამჟამად გურიაში ცხოვრობენ და ზოგი ისევ გოგორიშვილია, ზოგი კი გოგოლიშვილად იწერება. ისინი აზნაურის ხარისხით იყვნენ მიღებულნი და გურიის თავადთა და აზნაურთა ოჯახების სიაში იხსენიებიან.

გურულ გოგოლიშვილთა უწინდელ გოგორიშვილობაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ გურიაში, ლანჩხუთის რაიონში სოფელ წყალწმინდას მახლობლად, არსებობს ადგილის სახელი - "გოგორიშვილების გორი", ხოლო ეს გორი ამავსოფლელ გოგოლიშვილებს ეკუთვნოდათ.

იმერეთის სამეფოშიც დაახლოებით ამავე პერიოდიდან ჩანან აზნაური გოგორიშვილები. იმერეთის საისტორიო საბუთებში ისინი თავად ჩიჯავაძეთა და ჩხეიძეთა საბატონო აზნაურებად იხსენიებიან.

1812 წლის თავად ლორთქიფანიძეთა "ერთობის წიგნში" იხსენიება მოძღვარ-მღვდელი ლაზარე გოგორიშვილი.

ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის გოგორიშვილთა გვარის მეომრები ქუდზე კაცად გამოდიოდნენ: "ჟამსა ერთობისასა" - ერთიანი ქართული ლაშქრის მოწინავე ("წინამბრძოლთა") სადროშოში, ხოლო "შემდგომად განყოფისა" ცალკერძ - მთავარ გურიელთა დროშის ქვეშ, ცალკერძ - იმერეთის სამეფო ლაშქრის მოწინავე სადროშოში და ცალკერძ - ქართლის სამეფო ლაშქრის მოწინავე, შუაგულ და მემარჯვენე სადროშოებში.

ამჟამად გოგორიშვილები ცხოვრობენ იმერეთში: ქუთაისში (12-14 კომლი) და ვანის რაიონის სოფლებში (18-20 კომლი). მცირე რაოდენობით ცხოვრობენ ბაღდათის, ჭიათურისა და წყალტუბოს რაიონებშიც. მცირერიცხოვანნი არიან გურიაში - ლანჩხუთის რაიონში და ქართლში - კასპის რაიონში. თბილისში გოგორიშვილთა დაახლოებით 50 კომლი ცხოვრობს.

საქართველოში გოგორიშვილთა საერთო რაოდენობა 350 სულს აჭარბებს.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი გოგორიშვილთა!

"ჭონიშვილი" - ხელობა-საქმიანობასთან დაკავშირებული გვარსახელია. "ჭონი" - ქუდებისა და ტყავ-ბეწვეულის მკერავია. თუმცა სიტყვა "ჭონი" ჩასაცმელსაც ნიშნავდა. სააღდგომოდ ჭონაზე დამვლელსაც "ჭონი" ერქვა. ასე რომ, ჭონი, ჭონა შეიძლება მეტსახელადაც არსებობდა და "ჭონიშვილი" ეპონიმური გვარსახელი იყოს.

ჭონიშვილთა ბუდე-პირველსაცხოვრისი ჯავახეთში სოფელი ხიზაბავრა ჩანს. სოციალური მდგომარეობით ჭონიშვილები გლეხთა კატეგორიას ეკუთვნოდნენ. ქართულ საისტორიო საბუთებში ჭონიშვილთა გვარი XVII საუკუნიდან იხსენიება ქვემო და შიდა ქართლში. ჭონიშვილთა ქვემო ქართლის შტომ დღემდე ვერ მოაღწია. გამრავლდა ჭონიშვილთა შიდა ქართლის შტო. ეს ორივე შტო დასაბამს ჯავახეთიდან იღებს.

1665 წლის ერთ ნასყიდობის წიგნში მოწმეთა შორის იხსენიება ბოლნისელი ელიხანა ჭონიშვილი: "ნებითა და შეწევნითა ღვთისაითა, ესე უკუნისამდე ჟამთა და ხანთა გასათავებელი მტკიცე დ შეუცვალებელი ნასყიდობის წიგნი და სიგელი მოგეცით ჩვენ, შიოშბეგის შვილმან ყარაბუდან და ძმამან ჩუენმან იესემ, შვილმან ჩემმან შიოშ და ასლამაზ თქუენ, ბარათაშვილს დმანელს ქრისტეფორეს, ძმასა თქუენსა სეხნიასა და ბეჟანს, შვილთა თქვენთა პაპუასა და ავთანდილსა. ასრე და ამა პირსა ზედა, რომე შუა ბოლნისის ძეგელაშვილის შემაზანასა და ბადურასაგან მოსყიდული ვენახი გვქონდა, იმასთან სამი კუალი ვენახი ნავროზაშვილის დავითასაგან ვიყიდეთ და ეს ორივ თქუენ მოგყიდეთ ყოვლის კაცისგან მოუდევარი და უცილებელი. ავიღეთ თქუენგან ფასი სრული, რათაც ჩუენი გული შეგჯერებოდათ. აღარა დარჩა რა ჩუენსა და თქუენსა შუა სასარჩლო და სალაპარაკო და თუ ვისმე პასუხი ჰქონდეს, პირისა და პასუხის გამცემი ჩვენ ვიყუნეთ. ესე ასრე გაგითავდეს და არა მოგეშალოს არცა ჩვენგან და არცა სხვის კაცისაგან. გქონდესთ და გიბედნიეროს ღმერთმან. არიან ამისნი მოწამენი და დამხდურნი: ბოლნისის ნაცვალი დათუნა, მამასახლისი ფინეზა, ზეგელაშვილი ვერმიშა, მისი ძმა ნაზარა, მირაქაშვილი მირაქა, ჩიგინაშვილი მირიმანა, ჯავარაშვილი ბახია, ყულიაშვილი საქია, ჭონასშვილი ელუხანა, ჩვენი ყმა გურგენიძე ბადრია, ქიტიაშვილი დათუნა, იმისი შვილი ხუცესი და მე ბატონის კათალიკოზის სახლთხუცის შვილს რევაზს დამიწერია და მოწამეცა ვარ. დაიწერა წიგნი ესე ქკ-სა ტნგ". ამჟამად საბუთი ინახება ხელნაწერთა ინსტიტუტში.

ჭონიშვილთა გვარი იხსენიება 1692 წლის 10 მაისს შემაზაშვილების მიერ ყაფლანიშვილ-ორბელიანებისადმი მიცემულ ნასყიდობის წიგნშიც. შემაზაშვილებმა თავიანთი კუთვნილი ვენახი ყაფლანიშვილებს შუა ბოლნისში მიჰყიდეს, მოწმეებადაც შუა და ქვემო ბოლნისელები დაისწრეს. მოწმეთა შორის დასახელებული მამუკა ჭონაშვილიც ბოლნისელი ჩანს და ზემოთ ნახსენები ბოლნისელი ელუხანა ჭონაშვილის ოჯახის წევრი თუ არა, მისი ნათესავი მაინც იქნებოდა.

XVII საუკუნის მიწურულსა და XVIII საუკუნის დამდეგს შიდა ქართლში უცხოვრია და, როგორც ჩანს, საკმაოდ შეძლებული კაცი ყოფილა ვინმე ამირან ჭონიშვილი. მას, ერთი ნასყიდობის წიგნის მიხედვით, ბერუკა, სუხუა და ასლამაზა ამპეტაშვილებისგან მამული უყიდია სადღაც "მახარაულის ბოლოს", სახელად "სასთულა" . ამპეტაშვილების გვარი დღეს საქართველოში აღარ არსებობს, სამაგიეროდ, საბუთში ფიქსირებული ტოპონიმის "მახარაულის" მიხედვით შეგვიძლია გარკვეული დასკვნა გამოვიტანოთ. "მახარაული მამული" ნახსენებია 1467 წლის წყალობის სიგელში. ეს მამული ქართლის მეფეს კონსტანტინეს მესხეთიდან ქართლში გადმოსული ფანასკერტის ერისთავისთვის ზაზა ფანასკერტელ-ციციშვილისთვის უბოძებია სხვა ყმა-მამულთან ერთად. თავად ციციშვილებს მამულები შიდა ქართლში, ძირითადად ქართლის გაღმამხარში ჰქონდათ. თუ ეს ზაზა ფანასკერტელ-ციციშვილისადმი ბოძებული მამული "მახარაული" ის "მახარაული" მამულია, რომლის ბოლოზეც შემდეგში ჭონიშვილისგან ნაყიდი მამული "სასთულა" მდებარეობდა, მაშინ გამოდის, რომ XVII-XVIII საუკუნეთა მიჯნაზე ამირან ჭონიშვილს შიდა ქართლში მდებარე მამული უყიდია.

ამავე პერიოდის მეორე ნასყიდობის წიგნის მიხედვით, ამირან ჭონიშვილი მამულს ყიდულობს ვინმე აზარია ხეჩიკაშვილისგან. XVII-XIX საუკუნეების საისტორიო საბუთებში ხეჩიკაშვილების გვარი რამდენჯერმე იხსენიება შიდა ქართლის სოფლებში: ატენში, ხელთუბანში, დოესში... ხეჩიკაშვილები დღესაც შიდა ქართლში, ძირითადად, კასპის რაიონში ცხოვრობენ. შესაბამისად, ამირან ჭონიშვილის მიერ ნაყიდი ხეჩიკაშვილისეული მამული შიდა ქართლში იქნებოდა და თვითონაც ალბათ შიდაქართლელი იყო. უფრო ზუსტად, იგი ჭონიშვილთა ჯავახეთიდან შიდა ქართლში გადმოსული შტოს წარმომადგენელია.

რამდენადაც სოფელ დოესში თავის დროზე ციციშვილებსაც ჰქონდათ მამულები და ხეჩიკაშვილებიც ცხოვრობდნენ (ახლაც ცხოვრობენ), არ იქნება საფუძველს მოკლებული ვარაუდი იმის შესახებ, რომ ეს მამულების მყიდველი ამირან ჭონიშვილი დღევანდელი დოესელი ჭონიაშვილების (ძირად ჭონიშვილების) ერთ-ერთი თაობის წინაპრად მივიჩნიოთ.

XVII საუკუნის II ნახევრის საამილახვროს დავთარში იხსენიებიან ქალაქ გორში მცხოვრებნი ჭონი გრიგოლა და ჭონი დათუა. ვერაფერს ვიტყვით ამათ ჭონიშვილობაზე. შესაძლოა, გორში ჭონიშვილების ორი ოჯახისთავი გვარის ფუძის მიხედვით ჩაწერეს. მაგრამ ისიც შესაძლებელია, რომ გორელი გრიგოლა და დათუა მართლა ჭონები იყვნენ. მით უმეტეს, რომ დავთარში მათი სახელების გასწვრივ არ არის მიწერილი არავითარი იარაღი (შუბი, თოფი, მშვილდი), რომლითაც ლაშქრად გასვლა მოეთხოვებოდათ საჭიროების შემთხვევაში. არ არის გამორიცხული, რომ ისინი ლაშქარში არ მონაწილეობდნენ როგორც ქალაქელი ხელოსნები. ჭონები ქალაქებში მრავლად იყვნენ. თბილისში, მაგალითად, არსებობდა ჭონების ამქარი, ჭონების რიგი "ჭონხანა" (ისევე როგორც ალაფხანა, ყასაბხანა, სარაჯხანა, ხარაზხანა, ზარაფხანა და სხვა). თბილისში არსებობდა მექუდეთა ბაზარიც "ჭონხანის ჩორსი".

ამათგან განსხვავებით, ნამდვილად ჭონიშვილია იმავე საამილახვროს დავთარში მოხსენიებული გორის მხარის სოფელ რეხაში მცხოვრები გლეხი ბერი ჭონიშვილი. მისი ოჯახიდან ამილახვართა მემარჯვენე დროშის ქვეშ ორი მოლაშქრე გამოდიოდა.

ცოტა მოგვიანებით, 1700 წელს, საამილახვროს რეხაში ეშიკაღასბაშისა და გორის მოურავის, თავად ავთანდილ ამილახორის მეკოდისპურე ყმათა შორის იხსენიება გლეხი შიუკა ჭონისშვილი. ის ზემოხსენებული რეხელი გლეხის ბერი ჭონიშვილის ან სახლიშვილი, ანაც ახლო განაყარია. ამასაც ალბათ ამილახვრიანთ დროშის ქვეშ მოუწევდა ხმლის ქნევა ქართლის ლაშქარში.

ჩვენს ხელთ არის XVIII საუკუნის დასაწყისის ერთი ვრცელი სიგელი შიდაქართლელი აზნაურ გარსევანიშვილებისა, რომელშიც ბოლნისელი ჭონიშვილებიც (ჭონასშვილები) იხსენიებიან:

"...ჩვენცა ვისმინეთ აჯა და მოხსენებაი თქვენი და შევწირეთ ჩვენის კარის ოქონის ხატს და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენის დიდის ნამსახურების სანუქფოდ შენ ჩვენს ერთგულს და თავდადებით ნამსახურს ყმას გარსევანიშვილს კარის ოქონის ხატის დეკანოზს იესეს და ძმასა შენსა, ჩვენთვის ნამსახურსა და გარჯილს გიორგის, შვილთა და მომავალთა სახლისა თქვენისათა და გიყავით წყალობა ჩვენს სახასოებში ბოლნის ჭონა შვილები ზალუა და არუთინა... ესენი მათი მამულით, წყლითა, წისქვილითა, მთითა, ბარითა, ველითა, ვენახითა, ნასყიდითა, უსყიდითა და ყოვლისა მისის სამართლიანის სამზღვრითა, დღეს რისაც მქონებელ იყვნენ, მით, თქვენთვის გვიბოძებია და ასრე გვითარხნებია, რომე არაფერი ჩვენი გამოსაღები და სათხოვარი არა ეთხოებოდეს და ყოველი ამათი გამოსაღები ოქონის ხატისათვის შეგვიწირავს..."

საინტერესოა, რომ სიგელში იხსენიებიან ჭონიშვილები (ჭონა შვილები), ბოლნისელი სამეფო გლეხები, "სახასოებში" მცხოვრებნი, რომლებიც სიგელის მიხედვით ვახტანგ VI-ს XVIII საუკუნის დასაწყისში საეკლესიო აზნაურ გარსევანიშვილისთვის უბოძებია, ხოლო თუ ეს სიგელი ნაყალბევია (როგორც ზოგიერთნი მიიჩნევენ), იმის თქმა მაინც შეიძლება, რომ აზნაურ გარსევანიშვილებს 1836 წელს გლეხი ჭანიშვილები თავიანთ ყმებად მიაჩნდათ ან სურდათ, ასე ყოფილიყო და ამის დამტკიცებას ცდილობდნენ.

შემდეგი საბუთი, რომელშიც ჭონიშვილი იხსენიება, 1719 წლით თარიღდება. საბუთი წარმოადგენს ვენახის ნასყიდობის წიგნს, რომელშიც მოწმეთა შორის დასახელებულია ვინმე ბერო ჭონიშვილი (ჭონიაშვილი):

"...არის ამისი მოწამე თავად ღმერთი, კაცთაგან - ბერიშვილი ბერუა, ჭოჭოშვილი ბერი, მამასახლისი ასლუა, ჭონიაშვილი ბერო, გოსტაბიშვილი გიორგი და თამაზა. მე ტლაშაძეს მღდელს იასეს დამიწერია და მოწამეცა ვარ..."

სხვათა შორის, საბუთის დამწერი, მღვდელი იასე ტლაშაძე გახლავთ XVIII საუკუნეში კარგად ცნობილი თხზულების "კათალიკოსბაქარიანის" ავტორი. ტლაშაძეები აზნაურები იყვნენ და მამულებს შიდა ქართლში, გორის მხარეში ფლობდნენ. დღესაც ტლაშაძეების დიდი უმრავლესობა გორის რაიონში ცხოვრობს.

საბუთში ჭონიაშვილი გორში მოსახლე გვარების გვერდით მოიხსენიება, ამიტომ ბერო ჭონიაშვილიც გორელად უნდა მივიჩნიოთ. თუ ეს ბერო ჭონიაშვილი 1719 წლისთვის ასაკით უფროსი კაცია, და სავარაუდოდ სწორედ ასეც უნდა იყოს (მოწმეებად უფრო ასაკოვან კაცებს, სოფლის თავკაცებს ისწრებდნენ), ვინ იცის, იქნებ იგივე, ჩვენთვის უკვე ცნობილი ბერი ჭონიშვილია, რომელიც საამილახვროს დავთარში შეგვხვდა მოლაშქრედ (მაშინ უფრო ახალგაზრდა უნდა ყოფილიყო). აკი ქართული სიგელ-გუჯარ-დავთარი ჭონიშვილს და ჭონიაშვილს არ განასხვავებს. ცნობათა სიმცირის გამო ჩვენ ამას ვერ ვადასტურებთ, მაგრამ ვერც უარვყოფთ.

შიდაქართლელი ჭონისშვილი იხსენიება 1782 წლის გიორგი და იულონ ბატონიშვილების განჩინებაშიც, რომელიც ნათლისმცემლის მონასტერსა და აზნაურ გოგიბედაშვილებს შორის სამამულო დავას ეხება.

განჩინებას თავში აწერია: "ჩვენ, სრულიად საქართველოისა მეფე მეორე ირაკლი, ვამტკიცებთ განაჩენსა ამას..."

განჩინების მიხედვით, ამ სადავო საქმის იასაულად თავადი იოვანე ციციშვილი ყოფილა, ხოლო წიგნების გასასიჯნად და მიჯნების გასარჩევად რამდენიმე კითხული კაცი მოუყვანიათ: კავთისხეველი კანიაშვილი და ქსოვრელი (ეს გვარები დღესაც კავთისხევში ცხოვრობენ), მეტეხელი გზირისშვილი (გზირიშვილებიც მეტეხში ცხოვრობენ) და დოესელი ბაიდაური და ჭონისშვილი (ბაიდაურები დოესში დღესაც მკვიდრობენ, ხოლო ჭონიშვილის ნაცვლად დოესში ჭონიაშვილების გვარსახელი გვხვდება).

ვფიქრობთ, საეჭვო არაფერი იქნება, თუ ვიტყვით, რომ XVIII საუკუნეში სოფელ დოესში მცხოვრები გლეხკაცი ადამ ჭონიშვილი დღევანდელი დოესელი ჭონიაშვილების ერთ-ერთი არცთუ შორეული თაობის წინაპარია. ეს განჩინება კიდევ ერთი საბუთია, რომელიც არგუმენტად გამოდგება ჭონიშვილ-ჭონიაშვილთა ერთობისათვის.

შემორჩენილია კიდევ ერთი საინტერესო საბუთი XVIII საუკუნისა, რომელშიც ქართლელ და იმერელ ჭონიშვილთა წინაპრები ჭონიაშვილებად არიან ჩაწერილნი და შიდა ქართლიდან ზემო იმერეთში ჭონიშვილთა გადასვლის სავარაუდო დროსა და მიზეზს გვატყობინებს.

1789 წლის 22 სექტემბერს შიდა ქართლის სოფელ ატოცის მკვიდრი საეკლესიო გლეხები არზით მიმართავენ მეფე ერეკლეს: "ღმერთმან ბედნიერის ხელმწიფის ჭირი მოსცეს საბრალო გლახა წმინდის გიორგის ყმას ატოცელებს.

მერმე ამას მოვახსენებთ ჩვენს მოწყალეს. რვა კობლი კაცნი დავრჩომილვართ. ამ რვა კობლს ოცის კობლისას გვაწერენ. ჩვენ ამისი მიცემა რით შევიძლოთ?! რაც ამ რვა კობლს შეგვეძლოს, ის გვიმსახურეთ, ღმერთი გაგიმარჯვებს, ამისი სამართალი გვიყავით.

ოთხი კობლი აიყარა და კახეთს გახვეწილან: პირიბნელაშვილი ჟალვისს არის, ჭონიაშვილი იმერეთს წავიდა, კიკლაშიძე ცხინვალს არის, ჭონიასშვილი ცხინვალს არის, აბულაძე დირბს არის. ესენი, ჩემო ხელმწიფევ, თქვენგან გათარხნებული არიან და არც ერთი არ გვიდგებიან".

არზას თავში მეფე ერეკლეს ხელით აწერია: "ჩვენი ბრძანება არის, ვინც ამ ატოცელების სურსათის მოასილნი იყვნეთ, ამ არზით რვა კომლი მოუხსენებიათ, ამათ რვა კომლის კაცისა უნდა გამოართოთ, ოცდაოთხი კოდი იქნება. ეს უნდა გამოართოთ. სხვა რაც მეტი ეწეროთ, ის გვიპატიებია. ნუღარ გამოართმევთ.

მდივანო იოსებ, რომელიც ამათი კაცი ან იმერეთში გარდასულიყოს და ან კახეთს გარდასულიყოს, უნდა ჭეშმარიტებით გამოიძიო, დავთრიდამ უნდა მოუჭრა, რომ იმათი შენაწერი ამათ აღარ ეთხოოს. ამაზე ჩვენ თავი აღარ გვაწყინონ. მუჩალგაც უნდა გამოართოთ წერილით, რამთონიც კომლი აყროდეთ, ჰალბათ".

ამ საბუთიდან ჩვენთვის საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ატოციდან ჭონიშვილების ნაწილი იმერეთისკენ წასულა და ნაწილი - ცხინვალისკენ (სხვათა შორის, ცხინვალის მახლობელი სოფლის ერგნეთის ჭონიშვილებს დღესაც ახსოვთ გადმოცემა თავიანთი წინაპრების ატოციდან მოსვლის შესახებ). ირკვევა, რომ ატოცელი (და იქიდან იმერეთსა და ცხინვალში წასული) ჭონიშვილები საეკლესიო გლეხები ყოფილან. ესეც ირკვევა, რომ აქაურ ჭონიშვილებს მეფე ერეკლესაგან თარხნობა ჰბოძებიათ და მორიგე ჯარის საჭიროებისთვის გლეხობისთვის შეწერილი სურსათის გადასახადს არ იხდიდნენ. მიგვაჩნია, რომ ეს ფრიად მნიშვნელოვანი ცნობაა.

თარხნობა დამსახურებით იყო. დამსახურებად კიდევ მეფისა და ქვეყნის თავდადებით სამსახური ითვლებოდა. მკლავისა და ხმლის დრო იდგა. ომი არ გვაკლდა და არც მშვიდობაში გვილხინდა. გლეხკაცს გუთნის მიდევნა და ქვეყნის დაპურება ევალებოდა, მაგრამ თუ ხმალსაც მარჯვედ სადმე მოიქნევდა და თავს არ დაზოგავდა - მეფესთან არ დაეკარგებოდა. იმ საქართველოში სული ხორცზე მაღლა იდგა, სინდისი ქონებაზე მეტად მიაჩნდათ, ფიცის სწამდათ, ვაჟობას და ერთგულებას აფასებდნენ...

დღეს ყველა ჭონიშვილმა უნდა იცოდეს: XVIIIOსაუკუნეში მეფე ერეკლემ ატოცელ ჭონიშვილებს (ჭონიაშვილებს) თარხნობა უბოძა!

სოფელი ატოცი და ქართლის ზემო მხარე XVIII საუკუნის მიწურულს ახალციხის საფაშოდან ლეკთა მარბიელი რაზმების ხშირი თავდასხმების შედეგად ისე იყო გაჩანაგებული, რომ სოფლებში "მამალი აღარ ყიოდა", "ცეცხლი აღარ ენთებოდა". როგორც ერთ მაშინდელ საჩივარში წერია, გადარჩენილი მოსახლეობა სხვა მხარეებში იფანტებოდა. იმხანად ჭონიშვილებიც წასულან, მაგრამ XIX საუკუნის დასაწყისში, მას მერე, რაც ქვეყანა შედარებით დაწყნარდა, მოსახლეობამ ძველ ნაფუძრებზე დაბრუნება იწყო.

1818 წლის თბილისის გუნერნიის გორის მაზრის კამერალური აღწერის მიხედვით, ჭონიშვილები ისევ ატოცის მცხოვრებთა სიაში იხსენიებიან.

ამჟამად ქარელის რაიონის სოფელ ატოცში მცხოვრებ ჭონიშვილებს, იმ თარხან ჭონიაშვილთა შთამომავლებს, მეზობლები "ფრანგებს" უწოდებენ. საქართველოში ასე იყო მიღებული - ქართველ კათოლიკეებს ფრანგებს უწოდებდნენ (ისევე როგორც ქართველ გრიგორიანებს - სომხებს, ხოლო ქართველ მაჰმადიანებს - თათრებს). ატოცის ჭონიშვილებს კათოლიკობა ჯავახეთიდან გადმოჰყვათ.

კათოლიკეები ყოფილან სკრა-ახალხიზელი ჭონიაშვილებიც (გორის რ-ნი), ფრანგებს ეძახდნენ შიდა ქართლის სოფ. ყელქცეულიდან ზემო იმერეთის სოფელ წყალაფორეთში (ხარაგაულის რ-ნი) გადასახლებულ ჭონიშვილებსაც. თუმცა ამათ კათოლიკობა აღარ ახსოვთ და ეს შერქმეული "ფრანგობა" ვერაფრით აუხსნიათ.

XIXს.-ის I ნახევარში ქართლელ ჭონიშვილთა ერთი შტო შიგნით კახეთში გადასულა.

რაოდენობის მიხედვით, ჭონიშვილები საქართველოში საშუალოზე ოდნავ მეტი რიცხოვნების გვარია.

ამჟამად ჭონიშვილების გვარი დაახლოებით 60 კომლისგან შედგება. აქედან დაახლოებით 25 კომლი შიდა ქართლში (ძირითადად გორის რაიონში) არის თავმოყრილი. 15 კომლი გაფანტულია: ჯავახეთში, კახეთში, იმერეთში და გურია-აჭარაში. ქალაქ ქუთაისში - ჭონიშვილთა 5 კომლი, ხოლო თბილისში დაახლოებით 15 კომლი ცხოვრობს. ამას ემატება ჭონიშვილების ნაწილი, რომლებიც დღეს ჭონიაშვილებად იწერებიან. მათი რაოდენობა 30-იოდე კომლია. ამათგან 10 კომლი კასპის რაიონის სოფელ დოესში ცხოვრობს, 5 კომლი - კასპისა და გორის რაიონის სოფლებში. თბილისში ჭონიაშვილების 15 კომლია.

საქართველოში ჭონიშვილთა (ჭონიაშვილებთან ერთად) დიდ-პატარის, ქუდოსან-მანდილოსნის საერთო რაოდენობა 360 სულს აჭარბებს.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი ჭონიშვილთა!