ქართული გვარები – ანბანის მიხედვით

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, თეთრი არაგვის სათავეებში მდებარეობს მთიულეთის თემთა შორის ყველაზე მაღალმთიანი თემი - ხადა. ხადას თემში ჯვრის უღელტეხილის მახლობლად ვრცელი, ვულკანური წარმოშობის ზეგანია, რომელსაც მთიულები დიდველს ეძახიან. დიდველზე რამდენიმე სოფელი და ნასოფლარია. ერთ-ერთ სოფელს კაიშაურნი ან კაიშაურთკარი ჰქვია და სოფლის გამო ზოგჯერ დიდველსაც კაიშაურთველს უწოდებენ.



კაიშაურთკარში ამჟამად ძირითადად ჯაღმაიძეები ცხოვრობენ, რომლებიც იქვე ხევს გაღმა მდებარე ნასოფლარ ჯაღმიანთკარიდან გადმოსულან რამდენიმე ათეული წლის წინ. თითო-თითო ოჯახი სეთურიძეთა და ზაქაიძეთა მეზობელი სოფლებიდან - სეთურთკარიდან და ზაქათკარიდან შემომატებულან, მაგრამ კაიშაურთა გვარისა სოფელ კაიშაურთკარში აღარავინ დარჩენილა.



ხალხში შემორჩენილი გადმოცემები, სოფლის ეკლესიისა და საფლავის ქვების წარწერები და თვითონ სოფლის სახელწოდება გვიდასტურებს ამ სოფელში კაიშაურთა ცხოვრების კვალს. ეს ადგილი კაიშაურთა გვარის ბუდეა. აქ გაჩენილა გვარსახელი "კაიშაური" ანუ კაიშაურთა წინაპრებს აქ დარქმევიათ კაიშაურები. თვითონ წინაპრები კი უფრო შორიდან მოდიან. რაოდენ დაუჯერებელიც არ უნდა მოგვეჩვენოს, გადმოცემა ასე მოგვითხრობს: კაიშაურთა წინაპრები აფხაზეთიდან ყოფილან გადმოსულნი, თანაც მათი თავდაპირველი გვარი, არც მეტი, არც ნაკლები, შერვაშიძე ყოფილა.



სერგი მაკალათიას 1930 წელს გამოცემულ წიგნში "მთიულეთი" პირდაპირ აქვს მითითებული: "კაიშაურის წინაპარი გვარად შერვაშიძე ყოფილა, რომელიც აფხაზეთიდან გადმოსულა". რა თქმა უნდა, ბატონი სერგი ამ ცნობას ადგილობრივი მთხრობელების ინფორმაციაზე დაყრდნობით შეიტანდა თავის წიგნში. მსგავსი გადმოცემა ჩაიწერა ეთნოგრაფმა ვახტანგ ითონიშვილმა 1982 წლის მთიულეთის ექსპედიციაში მუშაობის დროს, დაბა ფასანაურში მცხოვრები 82 წლის ალექსანდრე ნიკოლოზის ძე კაიშაურისგან: "შერვაშიძეები ყოფილან გვარად აფხაზეთში, იქიდან წამოსულან. იქ მოხვდომია მკვლელობა, ვიღაც ახლობელი მოუკლავს. იმ კაცს ჰყოლია სამი ვაჟი. იქაც იცოდნენ სისხლის აღება. აყრილა ის კაცი და წამოსულა, წამოუყვანია შვილებიც. აქ მოსულან: ერთი შვილი დაუსახლებია გვიდაქეში, ერთი კაიშაურში და ერთიც ყაზბეგში. გვიდაქეში ვინც დასახლებულა, ადრევე უცოლოდ მომკვდარა, კაიშაური გამრავლებულა, ყაზბეგში რო ღუდუშაურია, იმ კაიშაურის ერთ ძმაზე მოდიან. აფხაზურად ღუდუ - კარგია, აქედან - ღუდუშაური. ეს ღუდუშაურები გვებიძაშვილებიან".



ხალხური გადმოცემის მეორე ვერსიით, თითქოს აფხაზეთიდან ლტოლვილ შერვაშიძეს მთიულეთში, დიდველზე ერთი შაურიანი უპოვია. "კაი შაურიაო", უთქვამს და გვარის სახელადაც კაიშაური შერქმევია.



ცოტა არ იყოს, საეჭვოდ გვეჩვენება ამგვარი ეტიმოლოგია. ჩვენს წინაპრებს, ვისაც სადმე რა სიტყვა უთქვამს, გვარსახელები იმის იხედვით არ დარქმევიათ. არც სიტყვა "ღუდუ" ითარგმნება აფხაზურად (კარგი აფხაზურად "აბზია"). და საერთოდ, ხალხურ ეტიმოლოგიასთან სიფრთხილე გვმართებს. თუმცა თავად ფაქტს, რომ ასეთი გადმოცემები ხალხში მართლაც არსებობს და სამეცნიერო ლიტერატურაშიც არის ფიქსირებული, ვერსად გავექცევით.



ვინ იცის, იქნებ იმ მოსულმა შერვაშიძემ მართლაც იპოვა ერთი კაი შაური დიდველზე, მაგრამ ეს არ უნდა გამხდარიყო მისთვის ახალი გვარსახელის შერქმევის მიზეზი.



მაინც რას უნდა ნიშნავდეს გვარსახელი კაიშაური?



სავსებით შესაძლებელია, ქართული გვარსახელების უმრავლესობის მსგავსად, ესეც ეპონიმური ტიპის გვარსახელი იყოს, ესე იგი, მომდინარეობდეს წინაპრის საკუთარი სახელიდან. ძველ საქართველოში გავრცელებული იყო მამაკაცის საკუთარი სახელები: კაიოს, კაისა, კაიშა. სამივე შემთხვევაში სახელის ფუძეა სიტყვა "კაი". "შა" - კნინობითი სუფიქსია. ამ სუფიქსით არის გაფორმებული სხვა საკუთარი სახელებიც: გიგა - გიგუშა, ლეგა - ლეგუშა, ღუდუ - ღუდუშა და სხვა. გვარსახელის დაბოლოება "ური" აღმოსავლეთ საქართველოს მთებში შემორჩენილი ძველი ქართული გვარის მაწარმოებელია და კუთვნილებას, მოდენილობას, ჩამომავლობას ნიშნავს.



ამრიგად, "კაიშაური" - კაიშას შთამომავალს ნიშნავს და არა კარგ შაურს. რაც შეეხება კაიშაურებში შემორჩენილ ხსოვნას, "ეს ღუდუშაურები გვებიძაშვილებიანო", შესაძლოა, აქ საქმე გვქონდეს მთაში ფართოდ გავრცელებულ შეფიცულობის ჩვეულებასთან, მით უმეტეს, რომ ერთ ხალხურ ლექსში პირდაპირ არის მითითებული ბარელი ფეოდალების ძალმომრეობასთან ბრძოლაში ღუდუშაურის მიერ კაიშაურის გვერდით დგომისა და მხარის გამაგრების შესახებ:



"შე ლომო კაიშაურო,
გაგიეთისა მჭირეო,
შვიდჯერ მოგიხდა ხელმწიფე,
ციხე შენ დაიჭირეო.
აზნაურობა მიიღე,
მამული დაიმკვიდრეო,
იქა გყავ ღუდუშაური,
მხარიც მან დაგიჭირაო".

მთიულეთის სინამდვილეში დადასტურებულია შემთხვევები, როდესაც "ხმალზე ნაფიცი" გვარები ერთმანეთს ბიძაშვილებად მიიჩნევდნენ და ქალსაც არ ათხოვებდნენ ერთმანეთში.



საინტერესოა, რომ ხალხურ ლექსში კაიშაური აზნაურად იხსენიება. კაიშაურის გვარის მთხრობელიც ადასტურებს გადმოცემას, რომ მეფემ მათ წინაპარს აზნაურობა უბოძა, მაგრამ დასძენს: "ხალხთან კაიშაურები აზნაურებივით კი არ იყვნენ. არც დიდი მამულები ჰქონდათო".



როგორც ცნობილია, მთიულეთის მოსახლეობის აღწერის დავთრებში არც ერთი თავადი და აზნაური არ იხსენიება. იქ თავადაზნაურობას არასოდეს უცხოვრია. მთიულეთის მოსახლეობა შედგებოდა თავისუფალი მეთემეებისგან. არც კაიშაურები იყვნენ აზნაურები. ხალხურ ლექსსა და გადმოცემაში ასახვა პოვა იმ გარემოებამ, რომ კაიშაურთა გვარი, სხვებთან შედარებით, ეკონომიურად და სოციალურად მართლაც აღზევებულ მდგომარეობაში იმყოფებოდა. ერთი კაიშაური, სახელად ლაზარე, ქსნელ-არაგველთა მთავარი სალოცავის, დიდი ლომისის წმინდა გიორგის რკინის კარზე ამოკვეთილ ხუცურ წარწერაში იხსენიება კარის შემჭედელ-შემომწირველთა შორის. მეორე წარმომადგენელი კაიშაურთა გვარისა, სახელად პაპი, დიდველის მთავარი სალოცავის, წმინდა სამების, ხევისბერად შემორჩა ხალხის ხსოვნას.



1774 წლის არაგვის ხეობის აღწერაში ხადას კაიშაურთკარს შვიდი კომლი იხსენიება:



"კაიშაური ზარიბეგის შვილი ნიკოლა, ზარიბეგ, გივი და ბერი. აქავ კაიშაური გამახარას შვილი ელისბარ. აქავ კაიშაური გამახარას შვილი ბალა და ნადირა. აქავ კაიშაური ქიტის შვილი ბეჟან და იასე. აქავ კაიშაური ჯაიგისას შვილი ფისან. აქავ კაიშაური პაპას შვილი გიორგი და ბერი. აქავ კაიშაური ჯანას შვილი ბისლან".



1781 წლის ქსნის ხეობის აღწერაში სოფელ საძეგურში კაიშაურთა ორი ოჯახი ჩანს: "აქავ კაიშაური ზაქარია, შალვა, მგელია და კაიშაური (საკუთარი სახელია). აქავ კაიშაური ხადო".



ეს აღწერები მეფე ერეკლეს ბრძანებით ჩატარდა და მიზნად ისახავდა ქვეყნის ბრძოლისუნარიანი მოსახლეობის ზუსტი რაოდენობის დადგენას. როგორც ამ მასალებიდან ირკვევა, მხოლოდ ქსნელი და არაგველი კაიშაურებიდან მეფე ერეკლეს მორიგე ჯარში გამოდიოდა 18 მეომარი.



ამ აღწერებამდე ცოტა უფრო ადრე, XVIII საუკუნის I მესამედის კახეთის აღწერის დავთარში კაიშაურების ერთი ოჯახი იხსენიება შიგნით კახეთის სოფელ კისისხევში. ეს კაიშაურები კახეთში ალბათ ახალი ჩამოსახლებულები იყვნენ. აღწერის დავთარში ისინი ბოგანოებად ჩაუწერიათ. 1801 წელს არაგვის საერისთავოს მფლობელმა ვახტანგ ბატონიშვილმა თარხნობის სიგელი უბოძა ზარიბეგ, გივი და გამახარე კაიშაურებს:



"წყალობითა ღვთისაითა, ჩვენ იესიან-დავითიან-პანკრატოანმან, ძემან საქართველოისა მეფის ირაკლი მეორისამან, მპყრობელმან სრულიად არაგვისამან, ბატონიშვილმან, პატრონმან ვახტანგ ესე წყალობის წიგნი და სიგელი გიბოძეთ შენ, ჩვენსა ერთგულად მოსამსახურესა ყმასა ჩვენსა მთიულს კაიშაურს ზარიბეგსა და ძმათა შენთა გივსა და გამახარეს, ასე რომ მისი უწმინდესობა აოსიანთ, კათალიკოს-პატრიარქი თავადი მხარგრძელი იოსებ, რუსეთიდამ მობრძანდა, და თქვენ იმისთვის თქვენის შეძლებისაებრ ჯეროვნად გემსახურათ და მათი სამსახური ჩვენთვის დიდი სასიამოვნო იყო, მათი უწმინდესობა შუა შემოვიდა და თქვენი სითარხნე გვთხოვა, ჩვენც ვისმინეთ მოხსენება თქვენი და იმათის პატივისცემისთვის გიბოძეთ სითარხნე და აზატობა, ასე რომ არა გეთხოვებოდეს რა საჩვენო სათხოვარი და გამოსაღები, არა ყალანი, არა სამასპინძლო, არა პური და არა საკლავი, ერთი ლაშქარ-ნადირის მეტი, და ხატის მამული რომ გიჭირავთ, ისიც თქვენ უნდა გეჭიროთ და რაც იმ მამულს ხატის დებულება აძეს, ის კი უკლებრად უნდა აძლიოთ, რომ ხატს თავისი სამსახური არ მოეშალოს. გიბრძანებ, კარისა ჩვენისა მოხელენო და მთიულეთის მოურაო, ბრძანება ესე ჩვენი თქვენცა ასე დაუმტკიცეთ და ნუ ვინ მოუშლით თვინიერ შეწევნისა კიდე. აღიწერა ხელითა კარისა ჩვენისა მღვდლის ჭონქაძისა, თუესა მარტსა დ. ქორონიკონსა უპთ".



სიგელი ინახება საქართველოს ცენტრალურ საისტორიო არქივში.



კიდევ ერთი ცნობილი კაიშაურის სახელი ახსოვთ დიდველის სოფლებში. ეს იყო საკმაოდ შეძლებული კაცი, მთაში ცხვრისა და ბარად ვენახების პატრონი, განათლებული, "შვიდი ენის მცოდნე" და "მთის არწივად" წოდებული, ალექსანდრე ყაზბეგის მეგობარი შიო კაიშაური.



მის პიროვნებაზე მეტყველებს ერთი შემთხვევა, რომელსაც მთიული მთხრობელები დღესაც იგონებენ. ერთხელ მუხრან-ბატონის ცხვარი ამოურეკავთ ხადას მთებში საზაფხულოდ. იმხანად მთიულეთის საძოვრები მთიულეთის ცხვარს ვეღარ იტევდა. შიო კაიშაურის მოჯამაგირეებმა არ დააყენეს მუხრან-ბატონის მოჯამაგირეები და ცხვარი უკან გაარეკინეს. მუხრან-ბატონს სასამართლოში უჩივლია. შიოს სამართალშიც თავისი გაუტანია და მერე მუხრან-ბატონისთვის შეუთვლია: "მანდ შენა ხარ ბატონი, აქ - მეო".



XIX საუკუნეში უმოღვაწია მღვდელ შიო კაიშაურს. ეს სხვა შიო კაიშაურია. "განათლებულმა შიო მღვდელმა გახსნა აქ შკოლაო", - იგონებენ ღრმად მოხუცი მთიულები, რომლებსაც იმ "შკოლაში" უსწავლიათ წერა-კითხვა. 100 წელზე მეტია, რაც კაიშაურთკარში სკოლა არსებობს. მისივე გარჯით აშენებულა სოფელ კაიშაურთკარის წმინდა გიორგის ეკლესია, რომლის სამრეკლოზე შემდეგი სამშენებლო წარწერა იკითხება: "1899წ. შეწევნითა ღვთისითა აშენდა ესე ტაძარი მეფობასა შინა იმპერატორ ნიკოლოზ II და ფლავიანე ეგზარხოსის დროს. ამა ტაძრის აღშენებაში დიდი შრომა მიუძღვით ადგილობრივ მღ. შ. კაიშაურსა და სოფ. კაიშაურს, ჯაღუმიანთ, ზაქათ, სეთურთ, სოყურიანთ და ქუმლისციხლებს. მათი შრომისთვის იყავი შემწე წმ. დიდო მთავარმოწამეო გიორგი ამიერითგან უკუნისამდე აქა მოხსენებულთათვის".



ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის კაიშაურთა გვარის მეომრები გამოდიოდნენ ქართლის სამეფო ლაშქრის მემარცხენედ მიმსვლელ-მცემელთა და კახეთის სამეფო ლაშქრის შუაგულ - მეფისა ალმის მპყრობელთა სადროშოებში, თავად ბაგრატიონ მუხრან-ბატონთა და ალავერდელ ეპისკოპოსთა დროშების ქვეშ.



კაიშაურთა სალოცავებია: ქსნის ხეობაში სოფელ საძეგურში "კაიშაურთხატი" და მთიულეთში სოფელ კაიშაურთკარში კვირაცხოველი.



ამჟამად, როგორც უკვე ითქვა, სოფელ კაიშაურში კაიშაური აღარავინ ცხოვრობს. "კაიშაურები, მენ მოვესწარ, ოცი კომი მეტი იყო ათას ცხრაას პირველებში, ეხლა ერთიც არაა", - უთხრა მთიულეთში სტუმრად მისულ ენათმეცნიერს ლია კაიშაურს მოხუცმა მთიულმა ზაქათკარელმა გიორგი ზაქაიძემ.



კაიშაურები ამ საუკუნის 20-იან წლებში აყრილან და სხვადასხვა მხარეს გაფანტულან. მდიდრები ყოფილან და კოლექტივიზაციას ვერ შეჰგუებიან. ზოგი ბარად წასულა, ზოგიც - ჩრდილოეთ კავკასიაში და კიდევ უფრო მოშორებით. მათი შთამომავლები ახლა ვლადიკავკაზში, არმავირში, დონეცკში, მოსკოვში, სტოკჰოლმში, რომსა და პარიზში ცხოვრობენ. საქართველოში კაიშაურები ცხოვრობენ ფასანაურში, დუშეთში, კასპში, მცხეთაში, ახმეტასა და თბილისში.



სხვადასხვა დროს კაიშაურთკარიდან წასულან და გვარი შეუცვლიათ ახმეტელ ჯაღუმიშვილებს და ოკმელ და ავჭალელ შამანაურებს. ესენი ერთი სისხლის ხალხია. ამჟამად საქართველოში კაიშაურთა დიდ-პატარის, ქუდოსან-მანდილოსნის საერთო რიცხვი 490-ს აჭარბებს.



ღმერთმა ამრავლოს გვარი კაიშაურთა!

გავრცელებულია იმერეთში, რაჭაში და სხვაგან. ეს გვარი მომდინარეობს სასულიერო ტერმინიდან“მესანთლე”, “მნათე”(ბერძ). ამავე ძირისაა გვარი კანდელაკიშვილი. საჯავახოს კანდელაკები ადრე ქორიძეები ყოფილან, სამტრედიისა კინიკურაძეები.

იყვნენ ყარახანოვები (ყარახანაშვილები). იგივე შავხანიშვილები, შავკანიშვილი, შავხელურები. ყარაშვილი რეალურად, იგივე შავიშვილია. საქართველოში 243 კარახანოვი, ანუ იგივე ყარახანაშვილი ცხოვრობს: თბილისში 149, გარეუბანში 33, ბოლნისში 15. არიან სხვაგანაც.

მეგრული წარმომავლობის გვარია. ფიქსირდება ზუგდიდში, ჩხოროწყუსა და წალენჯიხაში. კაცია ქართულ საეკლესიო კალენდარში მიჩნეულია ადამ-ის შესატყვისად.

კახნიაშვილი ეპონიმური ტიპის გვარსახელია. მომდინარეობს წინაპრის საკუთარი სახელიდან. სახელი კახნია კახის კნინობითი ფორმაა.

როგორც გვარმოდენილობა, კახნიაშვილი ერთძირიანი და, შესაბამისად, ერთბუდიანი გვარია. ეთნოგრაფიული მონაცემებით, კახნიაშვილთა ბუდე-პირველსაცხოვრისი დიდი ლიახვის ხეობა, სოფელი კეხვი უნდა იყოს. კახნიაშვილებს თითქოს კეხვის ციხის მეციხოვნეობა მოუდიოდათ. სოციალური მდგომარეობით გლეხები იყვნენ. ნაწილი თარხანი გლეხი ყოფილა.

ჩვენს ხელთ არსებული ქართული წერილობითი წყაროების მიხედვით, კახნიაშვილების გვარი XVIII საუკუნის I ნახევრიდან იხსენიება.

1725 წლის 7 ივლისს თავადმა ლევან მაჩაბელმა თავად გივი ამილახვარს ნასყიდობის წიგნი მისცა, რომელშიც მოწმეებად იხსენიებიან სამაჩაბლოელი ბერი, თევდორე და სეხნია კახნიაშვილები: "ესე უთუო და უთუმცო, დრო-დაუდებელი, მიზეზ-შემოუღებელი და ყოვლის ჩხუბისა და ილათისაგან გამოსული ნასყიდობის წიგნი და სიგელი დაგიწერეთ და მოგეცით ჩვენ, მაჩაბელმა ალხაზის-შვილმან ლევან და ძმამან ჩემმან დავით და შვილმან ჩემმან ალხაზ და მომავალთა სახლისა ჩვენისათა ყოველთავე თქვენ - ამილახორს ბატონს გივსა, ძმასა თქვენსა ეშიკაღას-ბაშს ბატონს იოთამს, შვილთა თქვენსა ანდუყაფარს, ბიძაშვილთა თქვენთა იესეს, დემეტრეს, ბარძიმს და მომავალთა სახლისა თქვენისათა ყოველთავე. ასე რაიმე დაგვეჭირა და სათათროს სათხოვარისაგან დიაღ ძალი დაგვადგა და მოგყიდეთ ჩვენი მკვიდრი ყმა, ჩემს ბარათში ნარგები, და ბარათიც თქვენ მოგართვით, წაკულთას ოვსი ნარიკაშვილი ვეფხიას საკვამლო, მთასა და ბარს რაც ალაგი ჰქონდეს და დიცას რაც მამული აქვს, დღეს რისაც მქონებელი იყოს; კიდევ შავლახაშვილი შერმაზან თავის სახლის კაცით და დღეს რისაც მამულის მქონებელი იყოს, დღეს თავისის წილის მამულით და ალაგითა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან, რაგვარადაც სხვას ალალს მონასყიდესა. აღარა დარჩომილა-რა ჩვენი თქვენ-ზედა არც ერთი იოტის ფასი. თუ ვინმე ამისი მოდავე გამოჩნდეს, პირისა და პასუხის გამცემი ჩვენ ვიყვნეთ. არიან ამისი მოწამე თავად ღმერთი და ყოველნი მისნი ანგელოზნი... კაცთაგან მაჩაბელი ვახტანგ (ბეჭედი), მაჩაბელი პაატა (ბეჭედი), ოტიაშვილი ოტია და იესე (ბეჭდის ადგილი), ფხეიძე რევაზ (ბეჭდის ადგილი), ჩოლაყაშვილი ქაიხოსრო (ბეჭდის ადგილი), ფალავანდიშვილი ფეშანგი (ბეჭდის ადგილი), მუსადაშვილი ფარსადანა (ბეჭედი), ურიაყოფილი მამასახლისი როსტომ (ბეჭდის ადგილი), უზნაძე პაატა (ბეჭდის ადგილი), ბაბუციძე ბერი (ბეჭდის ადგილი), საღირაშვილი რამაზა (ბეჭდის ადგილი), კახნიაშვილი ბერი (ბეჭდის ადგილი), ზანგალაძე ოთარი (ბეჭდის ადგილი), კახნიაშვილი თევდორე (ბეჭდის ადგილი), კახნიაშვილი სეხნია (ბეჭდის ადგილი), კიდევ ამისი მოწამე ხვწეს ფირი და ჯაბო, ჯავს თოთი, ქოჩორა და გასი და ბორა, გუბთას დავითა და ბირთველა, სხლებს ჯაჭი. და მე ამილახორის დეკანოზს ბიძინას დამიწერია და მოწამეცა ვარ. დაიწერა მკათათვის შვიდსა, ქორონიკონს უიგ (ბეჭდის ადგილი). ამისი მოწამე ხერხეულიძე რევაზ (ბეჭდის ადგილი)".

ქართული წელთაღრიცხვის მეთოთხმეტე მოქცევის ქორონიკონის "უიგ" ანუ 413 წელი ქრისტინული წელთაღრიცხვის 1725 წელს შეესაბამება. ეს ის დროა, როდესაც უმეფოდ დარჩენილ ქართლში ოსმალთა ბატონობა იწყება. თავადებსაც კი გაუჭირდათ ახალი გადასახადების გადახდა. "დაგვეჭირა და სათათროს სათხოვარისაგან დიაღ ძალი დაგვადგაო", - წერს თვადი მაჩაბელი.

ამ საბუთში ჩვენთვის საინტერესოა მოწმეთა შორის რამდენიმე თავადის, აზნაურისა და მამასახლისის გვერდით სამი კახნიაშვილის მოხსენიება. თანაც საბუთში მათი სახელებისა და გვარების შემდეგ ბეჭდის დასასმელი ადგილებია დატოვებული. მიგვაჩნია, რომ საბუთში დასახელებული ბერი, თევდორე და სეხნია კახნიაშვილები სამაჩაბლოს ცალკეული სოფლების მამასახლისები, მოხელეები ან, უკიდურეს შემთხვევაში, სოფლის თავკაცები, სოფელში კითხული კაცები მაინც იყვნენ.

1725 წლისთვის კახნიაშვილების გვარი უკვე ცხოვრობს სამაჩაბლოში.

შემდეგი საისტორიო საბუთი, რომელშიც კახნიაშვილის გვარი იხსენიება, 1766 წლით თარიღდება. მასში საუბარია კახნიაშვილთა თარხნობის შესახებ: "მოკითხული ვქენით ჩვენ, მდივანმან ჯავახიშვილმან ნაცვალმან დავით, გედევანიშვილმან ნაცვალმან რევაზ, მეტრეველმა ჯანიშინმა დათუნამ და კაჭკაჭიშვილმა ჯანიშინმა გიორგიმ, კახნიაშვილის ჩიხოშვილის გიორგის და იმის ძმას სეხნიას სამოურაო არ სდებოდა, დავთარშიაც ვეძებეთ, მეზობლებსაც ვკითხეთ, მაგრამ არცა სდებოდა სამოურაო და არც ჩვენც გამოვართვით. თარხანი ყოფილიყო და ისევ თარხანი იყოს. ვინც მოუშალოს, ხელმწიფემ თავის შეცოდებად მოჰკითხოს. ძველათ წიგნი ჰქონებოდა, ჟამთა შლილობისაგან დაჰკარგოდა და იმისი მაგიერი ეს წიგნი მივეცით. დაიწერა ღვინობისთვის კვ. ქორონიკონს უნდ".

XVIII საუკუნის 60-იანი წლებია. ოსმალობა-ყიზილბაშობა უკვე 20 წელია მოვიშორეთ. ქართლი და კახეთი ერთ სამეფოდ შეკრულა. ქვეყანა ქვეყანას ემსგავსება. გლეხს "ჟამთა შლილობისაგან" თარხნობის სიგელი რომ დაეკარგოს, ქვეყანაში არიან მოხელეები, რომლებიც საქმეს გამოიძიებენ, ძველ დავთრებსაც მოძებნიან, მეზობლებსაც ჰკითხავენ და თუ გლეხი ადრე მართლა თარხანი ყოფილა, ისევ თარხნობას დაუმტკიცებენ.

კახნიაშვილების ეს ერთი შტო ადრევე თარხნები ყოფილან. 1766 წელს თარხნობა აღიდგინეს, ხოლო როდიდან მოუდით ეს პრივილეგია, საბუთიდან არ ჩანს.

ქართული სამართლის დრო იდგა. ვაჟობა, თავდადება, ერთგულება ფასობდა. თუ გლეხისშვილი სადმე ივარგებდა, ხმალს კარგად მოიქნევდა, მეფესა და ქვეყანას უერთგულებდა, არც მეფე, არც თავისი ბატონი (რომელიც ასახელა) სამსახურს არ დაუკარგავდა. ომი არ გვაკლდა და ქართველ კაცს მამულიშვილობის გამოსაჩენად ბევრი საშუალება ჰქონდა. ამითაც აიხსნება, რომ ქართველ გლეხობაში აზატ-თარხანთა და მსახურ-მოლაშქრეთა საკმაოდ მრავალრიცხოვანი ფენა იყო. აზნაურებიც ხომ თავის დროზე გლეხები იყვნენ, ოღონდ "ვარგი" გლეხები.

XIX საუკუნეში, საქართველოში რუსთა ბატონობის დამყარების შემდეგ, ქართველ გლეხთა შორის დამსახურებით მოპოვებული აზატთა, თარხანთა და მსახურთა პრივილეგიები გაუქმდა.

1834 წლის 21 ნოემბერს კეხველი გლეხი ტეტია კახნიაშვილი თამასუქს აძლევს ვინმე მევახშე ძინძიბაძეს: "უნდა მოგცე მე, კეხვში მოსახლე კახნიაშვილმა ტეტიამა, თქვენ, ძინძიბაძე იოსებს, ცხრა მინალთუნი მანათის თეთრი ფული ამ იანვრის გასულს, ულაპარაკოდ მოგცე. არის ამის მოწამე, ვინც ამაზე ხელს მოაწერენ და მე ნონია ამირაღოვს დამიწერია ტეტიას თხოვნით. დაიწერა გიორგობის თვეს კა, ჩყლდ წელსა".

ეს მევახშე ძინძიბაძე სხვა საბუთებშიც ჩანს, როგორც ფულის სარგებლით გამსესხებელი.

საბუთებიდან არ ჩანს, როდის გადასახლდა სამაჩაბლოელი კახნიაშვილების ერთი შტო ზემო იმერეთში.

XIX საუკუნის 40-იანი წლების აღსარების მთქმელთა სიების მიხედვით, კახნიაშვილებს უცხოვრიათ იმერეთის სოფელ დილიკაურში. ისინი თავად აბაშიძეთა გლეხები ყოფილან. გადმოცემით, იმერეთში კახნიაშვილები აბაშიძეთა გლეხები ყოფილან გვიანფეოდალურ ხანაშიც, რუსთა გაბატონებამდე.

ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის კახნიაშვილთა გვარის მეომრები კომლზე კაცად გამოდიოდნენ ქართლის სამეფო ლაშქრის მემარჯვენე სადროშოში და იმერეთის სამეფო ლაშქრის ასევე მემარჯვენე სადროშოში.

იმერეთში რამდენიმე ადგილს სახელად შემორჩა კახნიაშვილების გვარის სახელი: "კახნიაშვილისოული" - სახნავი ადგილი სოფელ დილიკაურში, "კახნიაშვილის წყარო" - წყარო ამავე სოფელში, "კახნიაშვილების უბანი" - უბანი სოფელ ბოსლევსა და სოფელ დილიკაურში, "კახნიოური" - სახნავი სოფელ ზედა საქარაში.

სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია ვარაუდი, რომ იმერეთის ძველ რუკაზე დაფიქსირებული ნასოფლარი კახნიაური და კახნიაურის ციხეც (თერჯოლის რაიონში) თითქოს კახნიაშვილების გვართან არის დაკავშირებული, თუმცა შესაძლოა ამ შემთხვევაში მხოლოდ პატრონიმისა და ტოპონიმის ფუძეთა მსგავსებასთან გვქონდეს საქმე და არა მათ შორის ისტორიულ კავშირთან.

კახნიაშვილებმა აღადგინეს ეკლესია ლიახვის ხეობის სოფელ კეხვსა და თბილისის შემოგარენის სოფელ ლისში.

ამჟამად კახნიაშვილები ცხოვრობენ შიდა ქართლში - გორის, ქარელის, ხაშურის, მცხეთის რაიონებში, იმერეთში - ძირითადად ზესტაფონის რაიონში, თბილისში, რუსთავსა და ქუთაისში.

საქართველოში კახნიაშვილთა დიდ-პატარის, ქუდოსან-მანდილოსნის საერთო რიცხვი 1700 სულს აჭარბებს.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი კახნიაშვილთა!

წყარო: http://karibche.ambebi.ge/

გვარის ფუძეა საკუთარი სახელი კახია.

ამავე ძირისაა გვარები: კახაბრიშვილი, კახეთელიძე, კახელი, კახელაშვილი, კახელიძე, კახიანი, კახიაშვილი, კახიანიძე, კახიძე, კახნიაშვილი, კახოიძე, კახოშვილი, კახუაშვილი.

1721 წელს, პატარა მონასტერში მოიხსენიება სეხნია კახუაშვილი.

საქართველოში 135 კახუაშვილი ცხოვრობს: მცხეთაში – 60, თბილისში – 38, დუშეთში – 23. არიან სხვაგანაც

კენწელაშვილთა მცირერიცხოვანი გვარი კახეთის გაღმამხარში სოფელ გავაზში ბუდობს. გადმოცემით ისინი თუშეთიდან ჩამოსულან. მაგრამ თუშეთში გავრცელებულ გვარტა შორის კენწელაშვილი არ გვხვდება. როგორც ჩანს კენწელაშვილთა წინაპარი სანამ თუშეთში ცხოვრობდა სხვა გვარს ატარებდა და ბარად ჩამოსახლების შემდეგ დაერქვა კენწელაშვილი. ასეთი შემთხვევა ხშირია. ქართლსა და კახეთი მრავალი გვარი მთიდან ჩამოსახლებულად მიიჩნევა ისე, რომ მთაში არც მათი გვარისანი ცხოვრობენ და არც საგვარეულო სოფლები და ნასოფლარები გააჩნიათ. საქმე გვაქვს გვარსახელის შეცვლასთან არა ყოველთვის, მაგრამ საკმაოდ ხშირად თავის თემს, საბიძაშვუილის მოშორებული, ბარად ჩამოსახლებული მთიელი გვარის სახელსაც იცვლიდა ან ეცვლებოდა.

კენწელაშვილთა წინაპარი თუშეთში თუ თავისუფალი მთელი მეთემე იყო, კახეთში ყმა-გლეხი გამხდარა. ამას ადასტურებს ჩვენს ხელთ არსებული ჯერჯერობით ერთადერთი ისტორიული საბუთი რომელშიც კენწელაშვილთა გვარიიხსენიება.

1781 წლის უცნობი პირის ყმათა გამოსაღების ნუსხაში სხვებს შორის იხსენიება გლეხი ჭელო კენწელაშვილი, ორი სტილი უნდა გადაიხადოსო, კვერცხი მართებსო "საწყალი იყო"-ო იქვე მიუწერიათ ანუ "შეუძლებელი". ნუსხაში არ არის მითითებული სოფლები, მაგრამ ჩამოთვლილი გვარების უმრავლესობა კახურია: თოხარიკაშვილი, ელიბოშვილი, გოგილაშვილი, ერდულიშვილი, ალადოშვილი, წყალობაშვილი და სხვა. მათი შთამომავალნი დღეს კახეთში: ახმეტის, თელავის, გურჯაანის, ყვარლის რაიონებში ცხოვრობენ. მიგვაჩნია, რომ ამ გვარების გვერდით მოხსენიებული გლეხი ჭელო კენწლაშვილი 1781 წლისთვის უკვე კახეთის მკვიდრია, თანაც მართალია ჯერ კიდევ "შეუძლებელი", მაგრამ ხიზნობის პერიოდი უკვე გავლილი აქვს რახან "გამოსაღების ნუსხაში" შეუყვანიათ.

ვერაფერს ვიტყვით რა დამსახურებისთვის ებოძათ კეწელაშვილებს მამული გავაზში. ჩვენთვის ეს ფაქტი უცნობია. თუშები რომ ლეკთა თარეშს ებრძოდნენ და ხშირად წარმატებასაც აღწევდნენ. საყოველთაოდ ცნობილია ისიც ხშირად ხდებოდა, რომ კახტა მეფეები თუშ-ფსავ-ხევსურთა გამორჩეულ მეომრებს კახეთში მამულებს ურიგებდნენ.

ღმერთისა და საქართველოსთვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისთვის, კენწელაშვილთა გვარის წინაპრები თუშეთში ქუდზე კაცად და კახეთში კომლზე კაცად გამოდიოდნენ კახეთის სამეფო ლაშქრის შუაგულ და მემარჯვენე სადროშოებში.

ამჟამად კენწელაშვილები ცხოვრობენ ყვარლის რაიონის სოფელ გვაზში. დაახლოებით 18 კომლი, თბილისში 3-4 კომლი, 1 სული გურჯაანში და 1 სული ზესტაფონში. საქართველოში კენწელაშვილთა გვარი 80 სულს აღწევს. ისევე როგორც თუშური წარმომავლობის გვარების უმრავლესობა ისინიც მცირერიცხოვანნი არიან.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი კენწელაშვილთა.

გავრცელებულია ონის, თერჯოლისა და ლანჩხუთის რაიონში. უნდა მომდინარეობდეს სახელიდან კერა, კერე. სოფელ ბოგვში ალგეთისპირა ერთ-ერთ ბაღს ახლაც ეძახიან “კერესელიძეების ბაღს”. იტყვიან “კერესელიძეების წისქვილსაც”, რომელიც აღარ ფუნქციონირებს, რადგან შეცვალა სოფ. ჯორჯიაშვილში აგებულმა ელექტროწისქვილმა. ეს წისქვილი საუკუნეზე მეტხანს ემსახურებოდა ბოგვსა და მის ახლომახლო სოფლებს. არის კერესელიძეების სახლიც, მაგრამ ამ სახლს თავისი პირვანდელი მფლობელის სახელი ვერ შერჩა, სახლის ხსოვნამ მისი უკანასკნელი მფლობელის საგინაშვილის სახელი შემოინახა.

ამ გვარის წარმოშობის შესახებ საინტერესო ისტორია არსებობს. არსებობს ჩანაწერი, რომლის თანახმადაც: ერთხელ თამარ მეფე თავისი ამალით სვანეთიდან მოდიოდა. წინ დახვდნენ ორ მწკრივად მდგარი მეომრები, რომლებიც მეფეს გზას უნათებდნენ ანთებული კვარებით. მეფე ჩამოქვეითდა ცხენიდან, მიუახლოვდა ერთ წარმოსადეგ ვაჟკაცს და ხელი გაუწოდა. მან თავი დახარა მეფის წინაშე და კვარი გადასცა. მეფემ გამოართვა კვარი, მაგრამ ვერ გაუძლო ანთებული კვარის სიმხურვალეს და გაუვარდა – ამ ვაჟკაცმა კვარი ჰაერში დაიჭირა, მაშინ თამარმა თქვა „კვარი ცხელია“ და მისცა ვაჟკაცს კვარაცხელიას გვარი.

სიტყვა კვირიკედან მომდინარეობს, კვირიკე ბერძნულად “უფლისა”-ს ნიშნავს. კვირიკე ქართულში ადრიდანვე გვხვდება არაერთი ისტორიული პირის სახელად მისგან წამოსული გვარებია: კვირიკაძე, კვირიკაშვილი, კვირიკეიშვილი, კვირიკიძე, კვირკველია.

ეს გვარი წინაპრის საკუთარ სახელს“კიკნას”- ს უკავშირდება. წარმოშობილია დასავლეთ საქართველოში. გვარის ბუდეა ზემო იმერეთი. სოციალური წარმომავლობით აზნაურული გვარია. პირველად მოხსენიებულია XVI საუკუნის ბოლოს. დომენტი კათალიკოსის დროს, 1598-1600 წლებში კიკნაძის გვარი გვხვდება შეწირულობის სიგელში. ამ პერიოდში უკვე შიდა ქართლშია გადმოსული. რაოდენობით კიკნაძის გვარი ამჟამად 5500-ს აჭარბებს. 700-ზე მეტი ცხოვრობს ხაშურში, 600-ზე მეტიხარაგაულში, 200-ზე მეტირუსთავში, 200ბორჯომში, 100-ზე მეტიყვარელში, თბილისში კი 2000-ზე მეტი კიკნაძეა.

გავრცელებულია თერჯოლის რაიონში (სოფ. სიმონეთი). შედარებითი საკუთარი სახელი -კლდია. არსებობს დოკუმენტი, იმერეთის მეფე გიორგი II -ის მიერ კლდიაშვილებისადმი ბოძებული წყალობის წიგნი, საიდანაც ირკვევა, რომ კლდიაშვილთა ძველი გვარი შალვაშვილია. მესხეთის მკვიდრნი ყოფილან, მაგარამ მეფე ბაგრატ III -ის დროს მე-16 საუკუნეში იმერეთში გადმოსახლებულან. კლდიაშვილი- გავრცელებულია თერჯოლის რაიონში (სოფ. სიმონეთი). შედარებითი საკუთარი სახელი -კლდია. არსებობს დოკუმენტი, იმერეთის მეფე გიორგი II -ის მიერ კლდიაშვილებისადმი ბოძებული წყალობის წიგნი, საიდანაც ირკვევა, რომ კლდიაშვილთა ძველი გვარი შალვაშვილია. მესხეთის მკვიდრნი ყოფილან, მაგარამ მეფე ბაგრატ III -ის დროს მე-16 საუკუნეში იმერეთში გადმოსახლებულან.

გვარის ფუძეა საკუთარი სახელი კობა.

მისი თიკუნებია: ბეჟანიანი, ლაბიანი, მახარიანი, მაგლიანი.

კობაიძე უძველესი გვარია. ხალხური თქმულების მიხედვით, მას ვახტანგ გორგასლის ხანას უკავშირებენ.

ამავე ძირისაა გვარები: კობალავა, კობალაძე, კობაური, კობაჩიშვილი, კობაძე, კოპაძე, კობელაშვილი, კობეშავიძე, კობიაშვილი, კობინაშვილი.

დუშეთის რაიონში არის სოფელი კობიანთკარი.

ვახუშტის მიხედვით, 1774 წელს ცხაოტში მოიხსენიება ჩირიკის არაგვის ერისთავის ყმა თათილა კობაიძე.

საქართველოში 1 831 კობაიძე ცხოვრობს: თბილისში – 686, დუშეთში – 219, დედოფლისწყაროში – 190. არიან სხვაგანაც.

146 – კობაძე.

კობახიძე ეპონიმური ტიპის გვარსახელია. მის ფუძეში დევს წინაპრის საკუთარი სახელი "კობა". კობა იაკობის შემოკლებული ფორმაა.

გვარის სახელით "კობ"-ფუძიანი არიან: კობაიძეები, კობაურები, კობაძეები, კობიძეები, კობიაშვილები, კობალაძეები, კობალავები, კობახიანები, კობახაშვილები და კობახიძეები. რა თქმა უნდა, ამათ მხოლოდ გვარსახელის ფუძის მსგავსება აერთიანებთ და არა სისხლით ნათესაობა.

კობახიძე ერთძირიანი გვარია, ერთი წინაპრისგან მოდიან.

კობახიძეთა ბუდე-პირველსაცხოვრისი რაჭაშია.

სოციალური მდგომარეობით იყვნენ გლეხი კობახიძეები და იყვნენ აზნაური კობახიძეებიც.

ჩვენს ხელთ არსებულ საისტორიო საბუთებში კობახიძეთა გვარი XVI საუკუნიდან იხსენიება.

1544 წლის ბაგრატ იმერთა მეფის შეწირულობის წიგნის მიხედვით, რაჭის სოფელ თლუღისა და ხოტევის კობახიძენი ნიკორწმინდის ტაძრის მსახურნი გამხდარან.

1633 წლის ქართლის მეფის როსტომის ერთ საბუთში ხსენებული თამარაშენელი ხუცესი კობახიძე დიდი ლიახვის ხეობაში, თავად მაჩაბელთა მამულში ჩანს გადმოსახლებული.

ამავე XVII საუკუნის სხვა საბუთით, კობახიძეები შიგნით კახეთში ალავერდის მამულში ჩანან დამკვიდრებულნი.

ადრევე დამკვიდრებულან რაჭველი კობახიძენი ზემო იმერეთში. იოანე ბატონიშვილი შიდა ქართლში - ქსნის ერისთავის აზნაურ კობახიძეებსა და ქვემო ქართლში - თავად ჯამბაკურ-ორბელიანის აზნაურ კობახიშვილებს იმერეთიდან გადმოსულ აზნაურ კობახიძეებად მიიჩნევს. ესე იგი იმერეთში მანამდე უკვე უცხოვრიათ კობახიძეებს.

1796 წელს აზნაურმა კობახიძეებმა - მღვდელმა გაბრიელმა და მისმა ბიძამ ბასილმა არზით მიმართეს ქართლ-კახეთის მეფეს ერეკლე II-ს. არზიდან ირკვევა, რომ აზნაურ კობახიძეთა ეს შტო შიდა ქართლში მეჯვრისხევსა და ქედისუბანში მკვიდრობდა და მამულებს ფლობდა. არზაში ისინი თავიანთ თავს ახალ სახასო აზნაურებად იხსენიებენ. უნდა ვივარაუდოთ, რომ მანამდე ისინი საამილახვროს აზნაურები იქნებოდნენ.

საქართველოში რუსთა ბატონობის დამკვიდრების შემდეგ რუსულ საიდუმლო მიმოწერაში იხსენიება აზნაურ ნონია კობახიძის სახელი, რომელიც რუსთა დაუძინებელ მტერს ალექსანდრე ბატონიშვილს ახლდა სპარსეთში.

ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის კობახიძეთა გვარის მეომრები გლეხნი - კომლზე კაცად და აზნაურნი ქუდზე კაცად გამოდიოდნენ: ცალკერძ - იმერეთის სამეფო ლაშქრის მემარჯვენე და მემარცხენე სადროშოებში, ცალკერძ - ქართლის სამეფო ლაშქრის მოწინავე, მემარჯვენე და მემარცხენე სადროშოებში, ცალკერძ - კახეთის სამეფო ლაშქრის შუაგულ სადროშოში.

ამჟამად კობახიძეები ცხოვრობენ: რაჭაში, იმერეთში, სამეგრელოში, სამცხეში, ქართლში, კახეთსა და ჰერეთში. განსაკუთრებით მრავლად არიან ამბროლაურის, ზესტაფონის, გორისა და ლაგოდეხის რაიონებში.

საქართველოში კობახიძეთა საერთო რაოდენობა 7300 სულს აჭარბებს.

ღმერთმა ამრავლოს გვარი კობახიძეთა!

წყარო:karibche.ambebi.ge

ეს გვარი ხელობა-საქმიანობის მიხედვით შერქმეული სახელი “კოვზა”-დან მომდინარეობს. ამ გვარის წინაპრები კოვზების გამოთლით ყოფილან ცნობილნი. ეს ტრადიცია aხლაც გრძელდება. ამავე ძირისაა: კოვზანაძე, კოვზიაშვილი, კოვზიშვილი, კოვზირიძე.

გავრცელებულია მესხეთში, იმერეთსა და ქართლში. წარჩინებული ფეოდალური საგვარეულო მესხეთში. შეიცავს საკუთარ სახელს კოპა, შედარებითი ფორმაა კოპალე. ისტორიულ დოკუმენტებში დაცულია “კოპაძეთა მოსახსენიებელნი”. ამავე ძირისაა: კოპეიშვილი, კოპელაშვილი, კოპილაშვილი, კოპლატაძე.

მომდინარეობს მეტსახელიდან “კოპტონა”. გადმოცემით, კოპტონაშვილების ძველი გვარი ხმალაძე ყოფილა. ერთ-ერთ ხმალაძეს ბატონთან უთანხმოება ჰქონია, მისთვის თივის ზვინები გადაუწვია, გაქცეულა და ჯავახეთში გადასახლებულა. აქ ბევრი სელი მოუყვანია, კოპტონი უხვად ჰქონდა, რისთვისაც კოპტონა დაურქმევიათ.

სადაურობის სიტყვიდან მომდინარეობს. სოფელი კოშკი კახეთში მდებარეობდა. გადმოცემით, კოშკელაშვილების წინაპრები კახეთიდან თბილისის მახლობლად გადმოსახლებულან. ზოგი მათგანი კოშკელოვებად იწერება.

გვარის ფუძეა სადაურობის აღმნიშვნელი სიტყვა კუმისელი.

ბერიკა კუმელაშვილი მოიხსენიება მეჩვიდმეტე საუკუნის ყმების წიგნში აღწერილ ნუსხაში.

საქართველოში 123 კუმელაშვილი ცხოვრობს: თბილისში – 47, რუსთავში – 9, გარდაბანში – 6. არიან სხვაგანაც

შუბანის მკვიდრები ჟვანიასათვის მზითევში მიცემულ მეორე გვარად ასახელებენ კუნჭულიას. მართალია ეთნოგრაფიული მასალები და საისტორიო მონაცემებიც კუნჭულიათა სამეგრელოს მკვიდრობას ადასტურებს, მაგრამ ამ ეპონიმური გვარსახელის სამკვიდროდ გურიაც სახელდება: კუჭული -> კუნჭულია. აქ - ნ ჩანართად ივარაუდება (პ. ცხადაია, 2000, გვ. 102)