ხორხე ლუის ბორხესი – “ედგარ ალან პო”

თარგმნა მათე კრავეიშვილმა

ედგარ პოს სიტყვებს მიღმა (ისევე როგორც სვიფტის, კარლეილის ან ალმაფუერტეს შემთხვევაში) ნებისმიერს შეუძლია ნევროზი ამოიკითხოს. მისი შემოქმედების ამგვარ ანომალიასთან დაკავშირება აბსოლუტურად უსამართლო ნაბიჯიცაა და იმავდროულად სავსებით გამართლებულიც, გააჩნია, როგორ შეხედავ ამ მოვლენას. იგი უსამართლოა, თუკი ნევროზის მოხმობით დაწერილის გაუფასურებასა და უგულვებელყოფას ეცდებიან; სამართლიანია, თუკი ნევროზში დაწერილის უკეთ გაგების საშუალებებს ეძიებენ. როგორღაც არტურ შოპენჰაუერს უთქვამს, ჩვენი ნების გარეშე არაფერი დაგვემართებოდაო; ნევროზში, ისევე როგორც სხვა უბედურებებში, შეიძლება განსაკუთრებული მექანიზმი დავინახოთ, რისი მეშვეობითაც ადამიანი მიზანს უახლოვდება. ნევროზი გამოადგა პოს ფანტასტიკური ნოველის ჟანრის განახლებისას, შიშის გამოხატვის ლიტერატურული ხერხების გასამძაფრებლად. ასეც შეიძლება ითქვას: პო სიცოცხლეს შემოქმედებას სწირავდა მსხვერპლად. მან მოკვდავის ხვედრი სიკვდილისშემდგომ მომავალს ანაცვალა.

ჩვენი საუკუნე მეცხრამეტეზე უბედურია; ამ სამწუხარო პრივილეგიისგან იმით ვართ დავალებულნი, რომ მოგვიანებით (ჰენრი ჯეიმსისა და კაფკას მიერ) აგებული ჯოჯოხეთური სივრცეები უფრო რთული და ახლობელი აღმოჩნდა ჩვენთვის, ვიდრე ედგარ პოს შექმნილი სამყაროები. მან სიკვდილისა და შეშლილობების სიმბოლოებით ისარგებლა, რათა სიცოცხლისადმი თავისი შიში გადმოეცა; იგი აუცილებლობად მიიჩნევდა, წიგნებში სიცოცხლის მშვენიერება დაეხატა, რათა კიდევ უფრო გაესვა ხაზი იმ საშინელებისთვის (სიკვდილისა და შიშისთვის), რომელიც ანგრევდა ამ სიცოცხლეს. სიმბოლოები ამსუბუქებდნენ მის გრძნობიერებას; საბრალო პოსთვის თავად არსებობის ფაქტი იყო საშინელება. გერმანული ლიტერატურის ბაძვაში დადანაშაულებულ პოს სრული უფლება ჰქონდა, ეთქვა: “ეს შიში გერმანიიდან კი არა, სულის სიღრმიდან მოდის”.

პოს ლექსებზე უფრო დღეგრძელი და გამძლე თავად მისი, როგორც პოეტის ფიგურა აღმოჩნდა – მომავალი თაობების წარმოსახვისთვის ნაანდერძევი (იგივე დაემართა ლორდ ბაირონს, შესაძლოა გოეთესაც). დაუვიწყარი სტრიქონი – მაგალითად, “Was it not Fate, that, on this July midnight” – ზოგჯერ ამკობს და შესაძლოა ამართლებს კიდეც მის ნაწერებს; დანარჩენი უბრალო ბანალობაა, ტომას მურის წყალწყალა, უგემოვნო ბაძვა.

ოდესღაც ოლდოს ჰაქსლი იმით ერთობოდა, რომ ედგარ პოს განუმეორებელ დიალექტზე გადმოჰქონდა მილტონის დიდაქტიკური სტრიქონები. სავალალო შედეგის გასაქარწყლებლად ჰაქსლიმ ისიც შენიშნა, რომ “ტეტრაქორდონის” გაუვალ კილოზე თარგმნილი “ბერენიკას” ან “ოქროს ხოჭოს” რომელიმე აბზაცი უარესად გამოიყურებოდა. აზრი ედგარ პოს, როგორც ოსტატის შესახებ, რომელსაც საჯარო ოვაციების მიღმა დინჯი სიცხადით ამუშავებდა და ბოლომდე მიჰყავდა ჩანაფიქრი, არა იმდენად მისი შემოქმედებიდან მოდის, რამდენადაც “The Philosophy of Composition”-ში გადმოცემული დოქტრინიდან. ამ დოქტრინას შედეგად ზმანებათა საუფლო და იზრაფილი კი არა,მალარმე და პოლ ვალერი მოჰყვა.

პო პოეტად მიიჩნევდა თავს, მხოლოდ პოეტად. მაგრამ ვითარებამ იგი აიძულა, მოთხრობები ეწერა და სწორედ ამ მოთხრობებმა – რომლებსაც იგი ხალისის გარეშე წერდა და რომლებიც მხოლოდ ხანმოკლე, დროებით უღელად მიაჩნდა – მას უკვდავება მოუტანა. ზოგიერთ მათგანში (“სიმართლე იმის შესახებ, თუ რა დაემართა მისტერ ვოლდემარს”), შესანიშნავადაა გათვლილი ვითარება; სხვები (“ლიგეია”, “წითელი სიკვდილის ნიღაბი”, “ელეონორა”) ყველანაირი გამონაგონის გარეშეც საოცარი წარმატებით ართმევენ თავს დასახულ მიზნებს. ზოგიერთებმა კი (“ორმაგი მკვლელობა მორგის ქუჩაზე”, “მოპარული წერილი”) სათავე დაუდეს დეტექტივების უსასრულო ნაკადს, რომელთა წყალობითაც სტამბები დღემდე სრული დატვირთვით მუშაობენ და ამ ჟანრის შესაძლებლობები მხოლოდ იმიტომ არ ამოიწურა, რომ უილკი კოლინზმა, სტივენსონმა და ჩესტერტონმა შეიტანეს მასში თავიანთი წვლილი. მათ უკან ედგარ ალან პოს სევდა და ძრწოლა დგას.

ბოდლერის, მალარმესა და ვალერის წინაპარის, ედგარ პოს გარეშე წარმოუდგენელია და გაუგებარია დასავლური ლიტერატურა. ამასთანავე იგი რამდენიმე თავისი ლექსითა და უამრავი შეუდარებელი პროზაული გვერდით ზედროულისა და მარადიულის ბინადარი გახდა. ასეთ გვერდებს შორის დავასახელებდი “არტურ გორდონ პიმის მოგზაურობის” ფინალს, ამ კარგად ორგანიზებულ კოშმარს, რომლის ფარული საზრისიც – სითეთრეა.

შექსპირი წერდა, რომ უბედურება ტკბილ ნაყოფს ისხამს; ნევროზის, ლოთობის, სიღატაკის, ნარკოტიკებისა და გამოუსწორებელი, უიმედო მარტოობის გარეშე არ იქნებოდა ედგარ პოს წიგნები. რეალური სამყაროდან გასაქცევად მან წარმოსახვითი შექმნა; მისი სიზმრები დღესაც ცოცხალია, დანარჩენი კი უფრო სიზმარს ჰგავს.

არსებობს მზაკვრული, ბოდლერის მიერ შემოტანილი და შოუს წყალობით დამკვიდრებული ტრადიცია ედგარ პოს აღზევებისა ამერიკის დამცირების ხარჯზე. ეს ტრადიცია პოეტს ანგელოზად სახავს, რომელიც დასაღუპადაა განწირული ცივ და გაუმაძღარ ჯოჯოხეთში. სიმართლე კი იმაში მდგომარეობს, რომ პო მსოფლიოს ვერც ერთ ქვეყანას ვერ შეეთვისებოდა. რატომღაც არავინ ადიდებს ბოდლერს საფრანგეთის ან კოლრიჯს დიდი ბრიტანეთის დამცირების ხარჯზე.

© ”არილი”