მუმლა – მეტსახელი პატარა, ტანდაბალი კაცისა, ნაწარმოები წვრილი მწერის მუმლის, ქინქლას საზოგადო სახელიდან.
მუმლაძე ეპონიმური ტიპის გვარსახელია, რადგან მის ფუძეში დევს გვარის წინაპრის მეტსახელი.
მუმლაძე ერთძირიანი გვარმოდენილობაა. მუმლაძეებს ერთი წინაპარი ჰყავდათ. გვარში არ შეიმჩნევა განსხვავებული წარმომავლობის განშტოებანი.
სოციალური მდგომარეობით მუმლაძეები ყოველთვის გლეხები იყვნენ: სამეფო, საბატონო და საეკლესიო ყმები.
ზეპირი გადმოცემით, მუმლაძეთა გვარის ბუდე-პირველსაცხოვრისი ზემო იმერეთის სოფელი რკვია ყოფილა. თუმცა მუმლაძეთა ნაწილი გვარის პირველსაცხოვრისად ზემო იმერეთის სოფელ მანდაეთსაც მიიჩნევს. მაგრამ ერთძირიან გვარს ერთი ბუდე უნდა ჰქონდეს. ჩვენს ხელთ არსებული მუმლაძეთა გვართან დაკავშირებული ყველაზე ძველი წერილობითი წყაროები სოფელ რკვიას სასარგებლოდ მეტყველებს.
1605-1639 წლებით თარიღდება იმერთა მეფის გიორგი III-ის კაცხის მონასტრისადმი შეწირულობის სიგელი, რომლის მიხედვითაც, იმერეთის სოფელ რკვიაში მცხოვრები გლეხი იმედა მუმლაძე და მისი სახლიკაცი ნასყიდა ერთ კომლად მეფემ მონასტერს შესწირა.
1610-1630 წლების შეწირულობის სიგელიდან ირკვევა, რომ თავადის ქალს გულბუდან ჩხეტიძეს სოფელ რკვიაში მცხოვრები გლეხი ბეჟუა მუმლაძე თავის შვილებიანად კაცხის მონასტრისთვის შეუწირავს. გარდაცვლილი მეუღლის პაატა აბაშიძის მეაღაპედ შეწირულ გლეხ მუმლაძეს, საბუთის მიხედვით, მონასტრისთვის უნდა ეხადა: 1 ცხვარი, 5 კოკა ღვინო, 4 კოდი პური, ნახევარი ლიტრი სანთელი და ორი თეთრის საკმეველი.
ამ ორივე საბუთით, რკვიელი სამეფო და საბატონო გლეხები: იმედა, ნასყიდა და ბეჟუა მუმლაძენი საეკლესიო გლეხები გამხდარან.
გლეხკაცს კი ბატონის ყმობას ეკლესიის ყმობა ერჩივნა ყოველთვის.
1697 წლის წყალობის სიგელში, რომლითაც მეღვინეთუხუცესი და ატენის მოურავი, თავადი ქაიხოსრო ამირეჯიბი თავის აზნაურს გამცემრიშვილს ყმასა და მამულს უმტკიცებს, იხსენიებიან ქართლელი გლეხი მუმლაძეები: “…ჩვენცა ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და გიბოძეთ თქვენი მემკვიდრე გლეხი მუმლაძე დათუნა და მახარა და მისი ძმები, მისის მამულითა დღეს რისაც მქონებელი იყოს…” როგორც ჩანს, ზემო იმერეთიდან მუმლაძეთა შიდა ქართლში გადმოსვლის პროცესი ამ დროისთვის უკვე დაწყებულია.
1715 წლის რუისის სამწყსოს დავთრის მიხედვით, მუმლაძეებს უცხოვრიათ შიდა ქართლში, ფრონეს ხეობის სოფელ თიღვაშიც.
1730 წელს იმერეთში თავადი ზურაბ აბაშიძე კაცხის მონასტერს სწირავს თავის ნაყმევ გლეხს სეხნია მუმლაძეს, ვაჭარ სომეხს მამუკა საფარაშვილს და ვაჭარ ურიას ბერი ჩლიქიშვილს. “…საჩვენო გამოსაღები არა ეთხოვებოდესთ რა… ერთი ლიტრა სანთელი მუმლაძემ უნდა მიიტანოს, როგორც სხუა საყდრის ყმანი მსახურებდენ, ესენიც ისრე მართებულად ემსახურნენ საყდარსა და საყდრის წინამძღუარსო”, – ვკითხულობთ შეწირულობის სიგელში.
1819 წლის კაცხის მონასტრის მებეგრეთა სიაში იხსენიებიან სოფელ რკვიაში მცხოვრები საეკლესიო გლეხები: სიმონიკა, გოგიტა, ივანე, გოგია და ბეჟიკა მუმლაძენი. მათი ბეგარა იყო: 1 კოდი პური, 1 კოდი სიმინდი, 10 ჩაფი ღვინო, 1 ჩარექი სანთელი და მუშაობა მონასტრის მამულში.
აქვე იხსენიებიან სოფელ გაღმა რკვიაში მცხოვრები საეკლესიო გლეხები: სიმონიკა, ივანიკა, კვირია, გლახუა და გოგილა მუმლაძენი. მათ სხვადასხვა ოდენობის ბეგარა სდებიათ კაცხის მონასტრისა: სიმონიკა და ივანიკა მუმლაძეებს ემართათ 12-12 ჩაფი ღვინო, თითო ჩარექი სანთელი და მუშაობა, ხოლო დანარჩენებს – 6-6 ჩაფი ღვინო, თითო ჩარექი სანთელი და მუშაობა.
1840-იანი წლების აღსარების მთქმელთა სიების მიხედვით, მუმლაძეები ცხოვრობდნენ იმერეთის შემდეგ სოფლებში: ბაჯითში, ბოსლევში, დილიკაურში, კვალითში, მანდაეთში, მერჯევში, ნავარძეთში, საქარაში, ტაბაკინში, ფუთში, ღორეშაში, შროშაში, წევაში და ჭორვილაში. აქედან ტაბაკინელი მუმლაძეები, რკვიელების მსგავსად, საეკლესიო გლეხები იყვნენ, წეველები – სახელმწიფო გლეხები, ხოლო ყველა დანარჩენი სოფლის მუმლაძეები საბატონო გლეხთა კატეგორიას ეკუთვნოდნენ. ისინი იყვნენ აბაშიძეთა, ცქიტიშვილთა, ზუბალაშვილთა, ლეჟავათა, კორძაიათა და სხვათა ყმა გლეხები.
1881 წლის კამერალური აღწერით, ქუთაისის გუბერნიის ყვირილას მაზრის სოფელ რკვიაში, მდინარე ყვირილას მარცხენა ნაპირზე ჩაწერილნი იყვნენ გლეხები: მალხაზ, გახუნა, ბესუკი, იოსებ, ივანე, მამუკა, იოსებ, სახიერ, კიკო, გოგია, სიმონ, ოქრუა, დათია, კაკუჩა, სვიმონ, ივანე, გიორგი მუმლაძეები. იმავე აღწერის მიხედვით, სოფელ რკვიაში, მდინარე ყვირილას მარჯვენა ნაპირზე ცხოვრობდნენ: როსტომ, ქრისტესია, მერაბ, გიორგი, თევდორე, ეგნატე, იოსებ, ივანე, გიგო, სპირიდონ, პავლე, ბეჟან, ბეჟიკა და გიორგი მუმლაძეები – სულ 14 კომლი.
1888 წლის ცუცქირიძეთა ნასყიდობის ერთ ხელწერილს ამოწმებს ჩხირაულის სასოფლო საზოგადოების “სუდია” ფრიდონა მუმლაძე. 1894 წლის ცუცქირიძეთა პირობის კიდევ ერთ ხელწერილს ამოწმებს ჩხირაულის სასოფლო საზოგადოების “სუდია” ივანე მუმლაძე. როგორც ჩანს, ეს ფრიდონა და ივანე მუმლაძეები სოფელში კითხული კაცები იყვნენ. სოფლის “სუდიებს” ანუ მსაჯულებს სოფლის ყრილობა ირჩევდა.
1901 წლის ცუცქირიძეთა უძრავ-მოძრავი ქონების ნუსხის ბოლოში იხსენიება ამავე სოფლის მამასახლისი მუმლაძე (სახელი უცნობია). XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე მუმლაძეებს ჩხირაული ხელში სჭერიათ.
ღმერთისა და საქართველოსათვის და ბაგრატიონთა ტახტის ძლიერებისათვის მუმლაძეთა გვარის მეომრები კომლზე კაცად გამოდიოდნენ იმერეთის სამეფო ლაშქრის მემარჯვენე და ქართლის სამეფო ლაშქრის მემარჯვენე სადროშოებში.
იმერეთში ადგილს და ადგილს სახელად შემორჩა მუმლაძეთა გვარის სახელი: “მუმლაძეების უბანი” – უბანი სოფელ გაღმა ბოსლევში, ვერტყვიჭალაში, კვალითში, სვირსა და ტაბაკინში; “მუმლაძეები” – უბანი სოფელ დიდწიფელაში; “მუმლაძეების ვაკე” – სახნავი სოფელ დილიკაურში; “მუმლაძეებისოული” – ტყე სოფელ ვერტყვიჭალასთან; “მუმლაძისოული” – სახნავი სოფელ ფუთში; “მუმლაძეების წყარო” – წყარო სოფელ ბოსლევში; “მუმლაძის კარი” – სახნავი სოფელ ზედა საქარაში; “მუმლაძის კლდე” – სახნავი სოფელ ღორეშაში; “მუმლაძისოული” – ვენახი სოფელ ლახუნდარაში; “მუმლაძის ყანა” – სახნავი სოფელ ნავარძეთში; “მუმლაძის ყანა” და “მუმლაძის წყარო” – სოფელ ტყემლოვანაში და სხვა.
ამჟამად მუმლაძეები ცხოვრობენ: იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, სამცხეში, ქართლში, კახეთსა და ჰერეთში – თითქმის ყველგან, საქართველოს მთიანი რეგიონების გარდა. განსაკუთრებით მრავლად არიან: ზესტაფონის (250-ოდე კომლი), ჭიათურის (280-ოდე კომლი), ლაგოდეხის (140-ოდე კომლი) რაიონებში; ქალაქებში: ქუთაისში (70-ოდე კომლი), რუსთავში (90-ოდე კომლი) და თბილისში (250-ოდე კომლი). მარტო იმერეთში მუმლაძეთა გვარის დაახლოებით 700 კომლი ცხოვრობს.
საქართველოში მუმლაძეთა დიდ-პატარის, ქუდოსან-მანდილოსნის საერთო რიცხვი 5800 სულს აჭარბებს.
ღმერთმა ამრავლოს გვარი მუმლაძეთა!
მოამზადა
ალექსანდრე ნაზღაიძემ
