ანტუან დე სენტ-ეკზიუპერი სამხედრო მფრინავი
(თარგმანი ლალი კალანდაძისა)
12
მე კარგად ვართმევ თავს ჩემს საქმეს. მაგრამ მაინც განწირული ეკიპაჟი ვარ. დამარცხების ატმოსფეროში ვარ მოქცეული. დამარცხება მოჟონავს ყოველი მხრიდან და დამარცხების ნიშანი საკუთარ ხელში მიჭირავს.
აირის სექტორის ბერკეტები გაიყინა. იძულებული ვარ სრული ბრუნვით ვიარო. და ეს ჩემი ორი რკინის ნაჭერი გადაუჭრელი პრობლემების წინაშე მაყენებს.
ჩემს თვითმფრინავზე ხრახნების ნაბიჯის რეგულირების საზღვრები შეზღუდულია და დაქვეითებული. სრული სიჩქარით თუ დავეშვი დაბლა, საათში რვაას კილომეტრამდე გავზრდი სიჩქარეს და მოტორების ნებადართულ ბრუნვას გადავაჭარბებ. და მაშინ მოტორები შეიძლება ნამსხვრევებად იქცეს.
უკიდურეს შემთხვევაში შემიძლია გამოვრთო მოტორი, მაგრამ მაშინ იძულებული ვიქნები მიწაზე დავეშვა. მიწაზე დაშვება კი დავალების ჩაშლას ნიშნავს, ზოგჯერ კი – თვითმფრინავის დაკარგვასაც. ყველა მოედანი არ გამოდგება მანქანის დასაშვებად, რომელიც საათში ას ოთხმოცი კილომეტრის სისწრაფით ეხება მიწას.
ეს იმას ნიშნავს, რომ უნდა ავამოძრაო ბერკეტები, რადაც უნდა დამიგდეს. ძალ-ღონის დაძაბვით ვახერხებ მარცხენა ბერკეტის დაძვრას. მაგრამ მარჯვენა ჯერ კიდევ არ მემორჩილება.
ახლა შემიძლია დაბლა დავეშვა ნებადართული სიჩქარით, მაგრამ, თუ მარცხენა მოტორის ბრუნვის სიჩქარე შევამცირე, იძულებული ვიქნები, როგორმე გავათანაბრო მარჯვენა მოტორის წევის სიჭარბე, რაც აუცილებლად მარცხნივ გადაახვევინებს თვითმფრინავს. მე კი ხელი უნდა შევუშალო ამას. მაგრამ პედლები, რომლებზედაც ეს არის დამოკიდებული, გაიყინა და მანევრირების არავითარი საშუალება არა მაქვს. იმიტომ, რომ, თუ მარცხენა მოტორის ბრუნვა შევამცირე, თვითმფრინავი თავდაყირა წავა.
ამრიგად, მე სხვა გამოსავალი არა მაქვს, გარდა იმისა, რომ მოტორების ნებადართული სიჩქარის თეორიულ საზღვარს გადავაცილო, რაც ავარიის საფრთხეს ქმნის. მოტორის სამი ათას ხუთასი შემობრუნება თვითმფრინავის აფეთქებას მოასწავებს.
ყველაფერი უაზრობაა. არაფერი არ არის თავის ადგილზე. ჩვენი ქვეყანა კბილანებისაგან შედგება, რომლებიც ერთმანეთზე არ არიან მორგებული. ამაში მესაათეა დამნაშავე და არა მექანიზმი. მესაათე არა გვყავს.
ომის დაწყებიდან ცხრა თვის შემდეგ ჩვენ ჯერ კიდევ ვერ მივაღწიეთ იმას, რომ ჩვენმა მრეწველობამ თვითმფრინავის მართვის სისტემა და ტყვიამფრქვევები დიდი სიმაღლის პირობებს შეუხამოს. და ეს ადამიანების უგულო მუშაობით არ არის გამოწვეული. ადამიანები მეტწილად კეთილსინდისიერნი არიან. მათი გულგრილობა უაზრობის შედეგია, და არა მიზეზი.
უაზრობა ემუქრება ყველაფერს, როგორც ბედისწერა. უაზრობა ემუქრება ქვეით ჯარს, რომელიც შაშხანებითაა შეიარაღებული ტანკების წინააღმდეგ; მფრინავებს, რომლებიც ერთი თვითმფრინავით ათს ებრძვიან; და უაზრობის საფრთხე ემუქრება იმათაც, ვისაც ტყვიამფრქვევებისა და მართვის სისტემის გაუმჯობესება უნდა ეკისრებოდეს.
ჩვენ ადმინისტრაციული მანქანის ბრმა სტომაქში ვცხოვრობთ. ადმინისტრაცია მანქანაა. და რაც უფრო სრულყოფილია ადმინისტრაციული მანქანა, მით უფრო გამორიცხავს იგი ადამიანის ყოველგვარ ჩარევას მის საქმეებში. უნაკლო ადმინისტრაციული მექანიზმის მუშაობაზე, რომელშიც ადამიანი კბილანას როლს ასრულებს, არც სიზარმაცეს, არც კეთილსინდისიერებას და არც უსამართლობას არ ძალუძს გავლენის მოხდენა.
და ისევე, როგორც მანქანას, რომელიც თანმიმდევრული, ერთხელ და სამუდამოდ ნავარაუდევი პროცესების შესასრულებლადაა აგებული, ადმინისტრაციულ მანქანასაც არ შესწევს არავითარი შემოქმედების უნარი. მანქანა გარკვეულ სანქციას იყენებს გარკვეული დანაშაულის პასუხად და გარკვეული გადაწყვეტილება გამოაქვს გარკვეული პრობლემის გადასაჭრელად. ადმინისტრაციული მანქანა ახალი პრობლემების გადასაწყვეტად არ არის შექმნილი. თუ მტვიფრავ მანქანაში ხის ნაჭრებს მოათავსებთ, იგი ავეჯს ვერ გამოუშვებს. იმისათვის, რომ მანქანამ ახალი პროდუქციის გამოშვება შეძლოს, საჭიროა, რომ ადამიანს მისი გადაკეთების უფლება ჰქონდეს. მაგრამ ადმინისტრაციულ მანქანაში, რომელიც ადამიანის ჩაურევლად მუშაობისთვისაა მოწყობილი, გადამცემი მექანიზმები არ ემორჩილებიან ადამიანს. ისინი უარყოფენ მესაათეს.
ნოემბრიდან 2/33 ავიაჯგუფში ვარ. ამხანაგებმა მოსვლისთანავე გამაფრთხილეს:
– უტყვიამფრქვევოდ და მოშლილი მართვით მოგიხდება გერმანიის თავზე გასეირნება.
და ხელადვე მანუგეშეს:
– ნუ გეშინია. ამას მნიშვნელობა არა აქვს. გამანადგურებლები იმაზე ადრე ჩამოგვაგდებენ, ვიდრე მათ დანახვას მოვასწრებდეთ.
და აი მაისში, ექვსი თვის შემდეგ, ტყვიამფრქვევი და მართვა წინანდებურად იყინება.
ერთი ანდაზა მაგონდება, ისეთივე ძველი, როგორიცაა ჩემი ქვეყანა: „როდესაც გგონია, რომ საფრანგეთი იღუპება, მას სასწაული იხსნის“. მე მივხვდი, რატომ ხდებოდა ასე. როცა კატასტროფა ანგრევდა დიდებულ ადმინისტრაციულ აპარატს და იგი ვეღარ ასრულებდა თავის საქმეს, მისი ფუნქციები, უკეთესი აპარატის უქონლობის გამო, უბრალო ხალხის ხელში გადადიოდა. და ეს ადამიანები გადაარჩენდნენ ხოლმე დასაღუპავად განწირულს.
როდესაც ყუმბარა ფერფლად აქცევს ავიაციის სამინისტროს, სასწრაფოდ მოუხმობენ პირველივე კაპრალს და ეტყვიან:
– თქვენ გევალებათ მართვის სისტემის გაყინვის თავიდან აცილება. ნება გეძლევათ იმოქმედოთ, როგორც საჭიროდ მიიჩნევთ. მოიქეცით ისე, როგორც გსურთ. თუ ორი კვირის შემდეგ მართვა ისევ გაიყინა, კატორღაში გაგგზავნით.
და მაშინ იქნებ აღარ გაიყინოს მართვა.
ასეული მაგალითით შემიძლია დავასურათო მექანიკური ადმინისტრირების ეს მანკიერება. ჩრდილოეთის ერთ-ერთ დეპარტამენტში ინტენდანტთა კომისიებმა მაკე ძროხების რეკვიზიცია მოახდინეს და სასაკლაოები მუცლადმყოფი ხბოების სასაფლაოებად აქციეს. მანქანის არც ერთ მექანიზმს, საინტენდანტოს არც ერთ პოლკოვნიკს არ შეეძლო სხვანაირად მოქცეულიყო – არ შეეძლო არ შეესრულებინა ის, რაც ამ მექანიზმს ევალებოდა. ერთი პაწია ბორბალი მეორეს ემორჩილება, როგორც საათის მექანიზმში. ამიტომ იყო, რომ, როდესაც სამხედრო მანქანის ნგრევა დაიწყო, იგი მთელი უპასუხისმგებლობით შეუდგა მაკე ძროხების ხოცვას. მაგრამ ეს კიდევ არაფერი. მეორე კბილანაც რომ გაფუჭებულიყო, იგივე მანქანა ინტენდანტ პოლკოვნიკებსაც დახოცავდა.
ეს საყოველთაო ნგრევა თითქოს ძვალ-რბილში გამიჯდა და ძალ-ღონეს მაცლის. მაგრამ ვინაიდან ჩემი ერთ-ერთი მოტორის ამოქმედება ახლა შეუძლებელ საქმედ მეჩვენება, მთელი ძალით ვაწვები აირის მარცხენა ბერკეტს. გამწარებული მეტისმეტად ვძაბავ ძალ-ღონეს და ხელადვე ვანებებ თავს. დაძაბვისაგან ისევ დამიწყო გულმა ჩხვლეტა. ადამიანი ნამდვილად არ არის შექმნილი იმისთვის, რომ ათი ათას მეტრ სიმაღლეზე ტანვარჯიში გამართოს. გული ჩუმად მიკვნესის, როგორც სინდისი, რომელმაც უდროო დროს გაიღვიძა სხეულის ღამეულ ღრეობაში.
მიმიფურთხებია მოტორისთვის. რაც უნდა, ისა ქნას. მთელ ჩემს ძალ-ღონეს ვიკრებ, რომ სული მოვითქვა. ასე მგონია, თუ მთელი გულისყურით არ მოვეკიდები ამ უბრალო საქმეს, ვეღარასოდეს ამოვისუნთქავ. ძველებური საბერველები მაგონდება, რომლითაც წინათ ცეცხლს აღვივებდნენ. ძალ-ღონის სწორედ ისეთივე დაძაბვა მჭირდება ახლა, რომ ჩემი სიცოცხლე გავაღვივო. მინდა დავიყოლიო იგი, რომ ხელახლა „აინთოს“, როგორც კოცონი.
გამოუსწორებელი დაუდევრობა გამოვიჩინე! ათი ათას მეტრ სიმაღლეზე ასეთ ფიზიკურ დაძაბვას გულის კუნთის გაგლეჯა შეეძლო. გული ძალიან ფაქიზია. მაგრამ იგი დიდხანს უნდა გვემსახუროს. უაზრობაა ასეთი უხეში საქმისათვის გაწირო იგი. ეს იგივეა, რომ ალმასები დაწვა ვაშლის შესაწვავად.
13
ეს იგივეა, რომ ჩრდილოეთ საფრანგეთში ყველა სოფელი გადაწვა, თუმცა ამ სოფლების მოსპობა ნახევარი დღითაც კი ვერ შეაჩერებს გერმანელების შემოტევას. მე ვხედავ, როგორ გიზგიზებენ დიუნკერკიდან ელზასამდე სოფლები, ძველებური ეკლესიები, ძველებური სახლები, მძიმე მოგონებებით, დიდებული კაკლის ხის პარკეტებით, კარადებში დაწყობილი მშვენიერი თეთრეულით და ფანჯრებზე დაკიდებული მაქმანიანი ფარდებით, რომლებიც ერთგულად ასრულებენ თავიანთ დანიშნულებას დღევანდელ დღემდე.
„გიზგიზებენ“ მეტისმეტად ხმამაღლა ჟღერს, როცა ხანძარს ათი ათასი მეტრის სიმაღლიდან დასცქერი, იმიტომ, რომ, სოფლებზე, ისევე როგორც ტყეებზე, მხოლოდ უძრავ კვამლს ხედავ, რომელიც მოთეთრო ნისლივით გაწოლილა. ცეცხლი წვის ფარულ, უხილავ პროცესად ქცეულა. ათი ათასი მეტრის სიმაღლეზე დრო თითქოს ანელებს სვლას, ვინაიდან მოძრაობა აღარ არის. აღარც ცეცხლის ტკაცუნი და ჩამწვარი კოჭების გრუხუნი ისმის და აღარც შავი კვამლის გრიგალი მოჩანს. აღარ არის არაფერი, გარდა მონაცრისფრო სითხისა, მღვრიე ლაქებად რომ მოჩანს ზემოდან.
განიკურნება თუ არა ოდესმე ეს ტყე? განიკურნება თუ არა ეს სოფელი? ამ სიმაღლიდან მე მეჩვენება, თითქოს ცეცხლი ნელა ღრღნის მათ, როგორც სენი.
ამაზე ბევრი რამის თქმა შეიძლება. „არ დავზოგავთ სოფლებს!“ – ჩემი ყურით გავიგონე ეს სიტყვები. და ეს სიტყვები აუცილებელი იყო. ომის დროს სოფელი აღარ არის ის კვანძი, რომელიც ტრადიციებს ნასკვავს ერთმანეთთან. მტრის ხელში იგი ვირთხების ბუდეა. ყველაფერი იცვლის აზრს. მაგალითად, ხეები, რომლებიც სამი საუკუნე იდგნენ აქ და სიგრილეს ფენდნენ თქვენს ძველ სახლს, ჭაბუკი ლეიტენანტის სასროლ მიზანს ეფარებიან. და იგი თხუთმეტიოდე ჯარისკაცს გზავნის, რომ გაანადგუროს ის, რაც დრომ შექმნა. და ათ წუთში იგი სპობს პარკს, რომელსაც სამასი წლის მანძილზე ქმნიდა ადამიანის გულმოდგინება და მზის სითბო – სამი საუკუნე ოჯახის კულტისა და პარკის ჩრდილქვეშ გამართული ნიშნობისა.
– ეს ჩემი ხეებია! – ეუბნებით თქვენ.
თუმცა მას არ ესმის თქვენი. იგი ომობს. იგი მართალია.
მაგრამ ახლა ხეებს ომობანას თამაშისთვის წვავენ. ამისთვის ჩეხენ პარკს, ამისთვის წირავენ მფრინავ ეკიპაჟებს და ამისთვის გზავნიან ქვეით ჯარს ტანკების წინააღმდეგ. და აუწერელი შეშფოთება გიპყრობს, რადგან ყოველივე ამას არავითარი აზრი არა აქვს.
მტერმა შეიგნო ერთი აშკარა ჭეშმარიტება და სარგებლობს ამით: ადამიანებს პატარა ადგილი უჭირავთ ვეებერთელა დედამიწაზე. ასი მილიონი ჯარისკაცი იქნებოდა საჭირო, რომ მთლიან კედლად ჩაგემწკრივებინა დედამიწის ირგვლივ. ამიტომაა, რომ ჯარის ნაწილების დაშორება გარდაუვალია. მაგრამ სინამდვილეში ეს დაშორება შეიძლება აღარც კი იგრძნობოდეს არმიის მოძრაობის წყალობით. ხოლო თუ არმია სუსტადაა მოტორიზებული, იგი უძრავია მოწინააღმდეგის ტანკებისთვის და მაშინ ნაწილების დაშორება ნამდვილ გარღვევად იქცევა. სწორედ აქედან გამომდინარეთბს სამხედრო ტაქტიკის უმარტივესი წესი: „სატანკო დივიზია წყალივით უნდა მოქმედებდეს. იგი შეუმჩნევლად უნდა აწვებოდეს მოწინააღმდეგის მიერ აღმართულ დაბრკოლებას და იქ გაჟონოს, სადაც წინააღმდეგობა არ ხვდება“. ასე აწვებიან ტანკები დაცვას. დაშორება კი ნაწილებს შორის ყოველთვისაა. და ტანკებიც ყოველთვის გადიან.
ტანკებს, რომლებსაც წინააღმდეგობა არ ხვდებათ, აუნაზღაურებელი ზარალი მოაქვთ მაშინაც კი, როცა, ერთი შეხედვით, თითქოს უმნიშვნელო ნგრევას იწვევენ (ადგილობრივი შტაბების დაკავება, სატელეფონო კავშირის გაწყვეტა, სოფლების გადაწვა). ისინი ქიმიური ნივთიერებების როლს ასრულებენ, რომლებიც სხეულს კი არა, მის ნერვულ და ლიმფურ კვანძებს ანადგურებენ. ტერიტორიაზე, რომელიც ელვის სისწრაფით გადალეწეს ტანკებმა, ყოველგვარი არმია, რომელსაც, ერთი შეხედვით, თითქოს არავითარი ზარალი არ განუცდია, კარგავს არმიის თვისებას. იგი ერთმანეთისგან მოწყვეტილ ნაწილებად იშლება. იქ, სადაც წინათ ორგანიზმი იყო, ახლა მხოლოდ ერთმანეთისგან განცალკევებულ ორგანოებს ვხედავთ. და ამ ნაწილებს შორის – როგორი ძლიერიც არ უნდა იყოს ჯარისკაცების ბრძოლისუნარიანობა – მტერი ისე მოიწევს, როგორც მოესურვება. არმია აღარ წარმოადგენს მოქმედ ძალას, როცა იგი ჯარისკაცების გროვადაა ქცეული.
ტექნიკურ საშუალებებს ორ კვირაში ვერ შექმნი. ჩვენ არ შეგვეძლო დავწეოდით მათ შეიარაღებაში. ჩვენ – ორმოცი მილიონი მიწის მუშა – ოთხმოცი მილიონი სამრეწველო მუშის პირისპირ ვიდექით!
ჩვენ ერთი ადამიანი გამოვიყვანეთ სამის წინააღმდეგ. ერთი თვითმფრინავი – ათი ან ოცი თვითმფრინავის წინააღმდეგ, ხოლო დიუნკერკის შემდეგ ერთი ტანკი – ასის წინააღმდეგ. ჩვენ დროც კი არა გვაქვს დავუფიქრდეთ იმას, რაც მოხდა. ჩვენ აწმყოთი ვცხოვრობთ. ჩვენი აწმყო კი ასეთია. ჩვენ მიერ გაღებული ვერავითარი მსხვერპლი ვერ შეაჩერებს გერმანელების შემოტევას.
და აი სამოქალაქო და სამხედრო იერარქიის კიბის თავიდან ქვემო საფეხურამდე, შავი მუშიდან მინისტრამდე, ჯარისკაციდან გენერლამდე – ყველა გრძნობს ერთგვარ სინდისის ქენჯნას, რომლის გამოთქმა არ ძალუძთ და ვერც ბედავენ. მსხვერპლი კარგავს ყოველგვარ სიდიადეს, როცა იგი მსხვერპლის პაროდიად ან თვითმკვლელობად იქცევა. თავის განწირვა მშვენიერია, როდესაც სხვისი სიცოცხლის გადასარჩენად კვდები; როდესაც ცეცხლში შედიხარ, რომ მეზობლის სახლი ხანძარს გადაარჩინო; როდესაც უკან არ იხევ პოზიციიდან, რომელსაც მტერმა გზები გადაუჭრა, და ამით შენს საშველად წამოსულ მაშველ ძალებს საჭირო დროს აძლევ. მაგრამ, რასაც უნდა აკეთებდეთ, ცეცხლი ყველაფერს ედება. უკანდასახევი გზა აღარ არის. მაშველი ძალების იმედი არ არის. ხოლო იმათ, ვისთვისაც იბრძვი ან თავს იტყუებ, რომ იბრძვი – დასაღუპავად წირავ, რადგან თვითმფრინავმა, რომელიც ქალაქებს ანადგურებს არმიის ზურგში, შეცვალა ომის ბუნება.
წარმოდგენილი მაქვს, როგორ დაუწყებენ უცხო ადამიანები საფრანგეთს გაკიცხვას იმ რამდენიმე ხიდის გამო, რომლებიც არ ააფეთქეს, იმ რამდენიმე სოფლის გამო, რომლებიც არ გადაწვეს, და იმ ადამიანების გამო, რომლებიც არ დაიხოცნენ. მაგრამ მე სულ სხვა რამე მაოცებს, ამ მოვლენის სრულიად საწინააღმდეგო ამბავი. მე მაოცებს ის, რომ მზადა ვართ თვალები დავხუჭოთ და ყურები დავიცოთ. მაოცებს ჩვენი უიარაღო ბრძოლა ცხადზე ცხად სინამდვილესთან. მიუხედავად იმისა, რომ ყველაფერი ამაოა, ჩვენ მაინც ვაფეთქებთ ხიდებს, რომ განვაგრძოთ თამაში. და ადამიანები ეწირებიან იმას, რომ თამაში გაგრძელდეს.
მაგრამ, ცხადია, ზოგი რამ ავიწყდებათ! ავიწყდებათ ხიდის აფეთქება, ავიწყდებათ სოფლის გადაწვა, ზოგჯერ ჯარისკაცების სიცოცხლესაც ზოგავენ.
მაგრამ ამ დამარცხების ტრაგიზმი ისაა, რომ ყოველგვარი საქციელი უაზროა. იმას, ვინც ხიდს აფეთქებს, არ შეიძლება არ ეზიზღებოდეს თავისი საქციელი. ჯარისკაცმა, რომელიც ხიდს აფეთქებს, იცის, რომ ამით იგი ვერ შეაჩერებს მტერს: იგი მხოლოდ ნანგრევებად აქცევს ხიდს. იგი ასახიჩრებს თავის ქვეყანას, რომ მისი ნანგრევებიდან ომის დიდებული კარიკატურა შექმნას.
იმისათვის, რომ ადამიანების საქციელი რწმენით იყოს გამსჭვალული, ამ საქციელს აზრი უნდა ჰქონდეს. ჭირნახულის დაწვას აზრი აქვს, თუ მის ფერფლქვეშ მტერი დაიმარხება. მაგრამ მტერი, რომელსაც ას სამოცი დივიზია აძლევს ძალას, აფურთხებს ჩვენს ხანძრებს და ჩვენს სიკვდილს.
რისთვისაც სოფელს წვავენ, ამ სოფლად უნდა ღირდეს. მაგრამ ჩვენი გადამწვარი სოფელი მხოლოდ კარიკატურაა ასეთი მსხვერპლის ნამდვილი მნიშვნელობისა.
რისთვისაც კვდებიან, სიკვდილად უნდა ღირდეს. კარგად იბრძვიან ჯარისკაცები თუ ცუდად? ამ კითხვას აზრი არა აქვს! თეორიულად ცნობილია, რომ სოფლის დამცველებს შეუძლიათ მხოლოდ სამი საათი გაუძლონ მტრის შემოტევას. მაგრამ ჯარისკაცებმა ბრძანება მიიღეს – დაიხოცნენ და ფეხი არ მოიცვალონ. და აი, ბრძოლის საშუალებებს მოკლებულნი, ისინი თვითონ იწვევენ მტერს სოფლის დასანგრევად, რომ ომობანას თამაშის წესები დაიცვან. ისევე როგორც, თავაზიანი ადამიანი მიმართავს ხოლმე ჭადრაკის თამაშის დროს მოწინააღმდეგეს: ამ პაიკის აღება დაგავიწყდათო…
და ჩვენც ასევე მივმართავთ მტერს:
– ჩვენ ამ სოფლის დამცველები ვართ. თქვენ – თავდამსხმელები. მაშ შემოგვიტიეთ!
მიმართვა მიიღეს. და მტერი ჩექმით თელავს სოფელს.
კარგად არის ნათამაშები!
თუმცა, რა თქმა უნდა, უქნარა ადამიანებიც არსებობენ. მაგრამ უქნარობა სასოწარკვეთილების ფარული ფორმაა. და, რაღა თქმა უნდა, არიან ისეთებიც, რომლებმაც მტერს ზურგი უჩვენეს. თვითონ მაიორი ალიასი ემუქრებოდა რევოლვერებით მოღუშულ დეზერტირებს, რომლებიც ორჯერ თუ სამჯერ შეეჩეხნენ მას გზაში და მიკიბულ-მოკიბული პასუხი გასცეს შეკითხვებზე. როგორი სურვილი გიპყრობს, დაიჭირო დამნაშავე და მისი მოსპობით ყველაფერი გადაარჩინო! გაქცეულები დამნაშავენი არიან გაქცევაში, რადგან, ისინი რომ არა, არც გაქცევა იქნებოდა. და აი, ტყვიებს თუ დაახლი, ყველაფერი მოწესრიგდება… მაგრამ ეს იმას ნიშნავს, რომ ავადმყოფი დამარხო, რათა ავადმყოფობა მოსპო. და მაიორი ალიასიც ბოლოს და ბოლოს ისევ ჯიბეში იდებდა რევოლვერს, რადგან ეს რევოლვერი საოპერეტო დაშნის იერს იძენდა მისსავე თვალში. ალიასს კარგად ესმოდა, რომ ეს მოღუშული ჯარისკაცები კატასტროფის შედეგს წარმოადგენდნენ, და არა მიზეზს.
ალიასმა კარგად იცოდა, რომ ეს ჯარისკაცები ზუსტად ისეთივე ჯარისკაცები იყვნენ, როგორიც ისინი, რომლებიც სხვა ადგილას დღესვე თანახმა იყვნენ, რომ დახოცილიყვნენ. ხომ განაცხადა სიკვდილზე თანხმობა ას ორმოცდაათი ათასმა კაცმა ამ ორ კვირაში. მაგრამ არიან ჭკუათამყოფელნიც, რომლებიც მოითხოვენ, რომ აუხსნან, რატომ უნდა დაიხოცნენ.
ამის ახსნა კი ძალიან რთულია.
ცხოვრების სრბოლაში ყველა თანახმაა შეეჯიბროს თავისივე თანრიგის მორბენალს, მაგრამ აი მან სირბილის დაწყებისთანავე შენიშნა, რომ ფეხზე კატორღელის ბორკილი ადევს. მოწინააღმდეგე კი ლაღად მიქრის ფრთაშესხმულივით. და ბრძოლა ყოველგვარ აზრს კარგავს. ადამიანი ჩერდება.
– ეს შეჯიბრება შეჯიბრებად არ ჩაითვლება… – პროტესტს აცხადებს იგი.
– ჩაითვლება! ჩაითვლება!..
რა უნდა იღონო, რომ აიძულო ადამიანი, განაგრძოს შეჯიბრება, რომელიც შეჯიბრება აღარ არის?
ალიასმა კარგად იცის, რასაც ფიქრობენ ჯარისკაცები.
– ეს არ ჩაითვლება… – ფიქრობენ ისინი.
და ალიასიც ინახავს რევოლვერს და დამაჯერებელ პასუხს დაეძებს.
დამაჯერებელი პასუხი კი მხოლოდ ერთია. ერთადერთი. მსურველს შეუძლია უკეთესი პასუხი იპოვოს.
– თქვენი სიკვდილი არაფერს შეცვლის. უკვე დავმარცხდით. მაგრამ, წესით, ყოველგვარ დამარცხებას მსხვერპლი უნდა მოჰყვეს. დამარცხება გლოვა უნდა იყოს. თქვენ იმიტომ ხართ სამხედრო სამსახურში, რომ თქვენი როლი შეასრულოთ.
– არის, მაიორო.
ალიასს არა სძაგს ლტოლვილები. მან კარგად იცის, რომ დამაჯერებელ პასუხს მისგან ყოველთვის უყოყმანოდ იღებდნენ. იგი თვითონაც მზადაა სასიკვდილოდ. ყველა მისი მფრინავი მზადაა სასიკვდილოდ. და ჩვენც დავკმაყოფილდით ასეთი დამაჯერებელი, ოღონდ შელამაზებული სიტყვებით:
– მოსაწყენი დავალებაა… მაგრამ შტაბში დაბეჯითებით მოითხოვენ… ძალიან მოითხოვენ… ვერაფერს გახდები…
– არის, მაიორო.
მე ვფიქრობ, რომ დახოცილები თავდებობას უწევენ ცოცხლად დარჩენილთ.
14
ისე მოვბერდი, რომ მეჩვენება, თითქოს ყველაფერი უკან დამრჩა ცხოვრებაში. კაბინის ვეება მინიდან ვიცქირები, რომელშიაც სინათლის შუქი იჭრება. ქვევით ხალხია. ინფუზორიები მიკროსკოპის მინაზე. განა შეიძლება გაინტერესებდეს ინფუზორიების ოჯახური დრამები?
გული რომ ასე ძალიან არ მტკიოდეს, ბებერი ტირანივით ჩავთვლემდი. საოცარია, რომ სულ რაღაც ათი წუთის წინ შლეიფზე ვთხზავდი ლექსებს. ეს საშინელი სიყალბე იყო. განა მე ნაზ ოხვრაზე ვფიქრობდი, როდესაც გამანადგურებლები შევნიშნე? მე კრაზანების გესლზე ვფიქრობდი. ნამდვილად მხოლოდ ამაზე ვფიქრობდი იმ წუთებში. რა პაწაწკინტელები იყვნენ ის გარეწრები.
და მე შემეძლო შეუზიზღებლად მეფიქრა შლეიფიან კაბაზე! მაგრამ სრულებითაც არ ვფიქრობდი შლეიფიან კაბაზე იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ არასოდეს დამინახავს ჩემი თვითმფრინავის მიერ დატოვებული კვალი ჩემი კაბინიდან, რომელშიც ისე ვარ გახირული, როგორც ჩიბუხი თავის ბუდეში, მე არაფრის დანახვა არ შემიძლია ჩემ უკან. უკან ჩემი მსროლელის თვალებით ვიცქირები. და ისიც მაშინ, როცა ლარინგოფონი წესრიგშია, და მე არასოდეს გამიგონია ჩემი მსროლელისაგან: – ო, რამდენი თაყვანისმცემელი გამოედევნა ჩვენს შლეიფსო…
სკეპსისისა და სიტყვების თამაშის მეტი აღარაფერი დამრჩენია. თქმა აღარ უნდა, რომ მინდა მწამდეს, მინდა ვომობდე, მინდა ვიმარჯვებდე.
მაგრამ როგორც არ უნდა მოგვქონდეს თავი, თითქოს გვწამს, ვომობთ და ვიმარჯვებთ, როდესაც საკუთარ სოფლებს ვწვავთ – ძნელია ამ საქციელმა აღგვაფრთოვანოს.
ძნელია ცხოვრება. ადამიანი მხოლოდ იმ ურთიერთობათა კვანძია, რომლებიც მას ქვეყნიერებასთან აკავშირებს. და აი აღმოჩნდა, რომ ეს კავშირები არაფრად ღირებულა.
რა ჩაკვდა ჩემში? სად იფარება ამ ცვლილების საიდუმლო? როგორ ავხსნათ, რომ სხვა პირობებში შემაძრწუნებდა ის, რაც ახლა ასეთი განყენებული და შორეული მეჩვენება? როგორ უნდა აიხსნას, რომ რაიმე სიტყვას ან ხელის რაიმე მოძრაობას შეუძლია უსაზღვრო სივრცე დაანახვოს ადამიანს; სივრცე, რომელმაც მისი ცხოვრება უნდა განსაზღვროს? რატომ არის, რომ, თუ მე პასტერი ვარ, რაღაც ინფუზორიების ფუთფუთი ჩემთვის იმხელა მნიშვნელობას იძენს, რომ მიკროსკოპის მინა გაუვალ ტყეზე დიდი მეჩვენება და, ამ მინაზე დახრილს, შემიძლია მთელი თავგადასავალი განვიცადო?
რატომ არის, რომ ის შავი წერტილი – ადამიანის სადგომი – იქ, ჩემ ქვემოთ, ასე იპყრობს ჩემს ყურადღებას…
და მე მაგონდება…
პატარა ბიჭი რომ ვიყავი… ჩემს ადრეულ ბავშვობას ვუბრუნდები. ბავშვობა ის ვეება ნაკრძალია, საიდანაც გამოვიდა თითოეული ჩვენგანი. საიდანა ვარ მოდგმით? ბავშვობიდან. მე ბავშვობიდან ვარ მოდგმით, ისევე როგორც რომელიმე ქვეყნიდან არიან… ჰოდა, პატარა ბიჭი რომ ვიყავი, ერთ საღამოს უცნაური თავგადასავალი გადამხდა.
მაშინ ხუთი თუ ექვსი წლის ვიქნებოდი. საღამოს რვა საათი იყო. რვა საათი კი ის დროა, როდესაც ბავშვებს უნდა ეძინოთ. განსაკუთრებით ზამთარში, რადგან ამ დროს უკვე ბინდდება. მაგრამ იმ საღამოს დამივიწყეს.
ჩვენი დიდი პროვინციული სახლის პირველ სართულზე ვესტიბიული იყო, რომელიც ვეებერთელა მეჩვენებოდა. ამ ვესტიბიულში გამოდიოდა თბილი ოთახი, სადაც ბავშვები ვსადილობდით ხოლმე. მე ყოველთვის მეშინოდა ამ ვესტიბიულისა და იქნებ განსაკუთრებით იმიტომ, რომ მის შუაგულში ოდნავ ბჟუტავდა ლამპა, რომელიც თითქმის ვერ ფანტავდა ჩამოწოლილ სიბნელეს. იგი ნიშანი უფრო იყო, ვიდრე ლამპა. კიდევ ხის პანელების გამო მეშინოდა, რომლებიც დროდადრო ტკაცუნობდნენ სიბნელეში. და სიცივის გამოც. ამ ვესტიბიულში ისე შედიოდნენ განათებული და თბილი ოთახებიდან, როგორც სარდაფში.
მაგრამ იმ საღამოს, რაკი დავინახე, რომ დამივიწყეს, ბოროტი დემონის ცთუნებას ვეღარ გავუმკლავდი და თითის წვერებზე მივიპარე კართან, ფრთხილად ჩამოვწიე სახელური, ვესტიბიულში გავედი და ფარულად შევუდექი სამყაროს გამოკვლევას.
მაგრამ ხის პანელების ტკაცუნი თითქოს ღვთის რისხვას მიქადდა. ნახევრად ჩამობნელებულ ვესტიბიულში ძლივს ვარჩევდი პანელების ვეება ჩარჩოებს, რომლებიც თითქოს საყვედურს იხვევდნენ გულში. ადგილიდან დაძვრა ვეღარ გავბედე, ძლივძლივობით ავფოფხდი სარკის პატარა მაგიდაზე, ზურგით კედელს მივეყრდენი და გულაჩქროლებული გავირინდე, როგორც ის ადამიანი, რომელმაც გემის დაღუპვის შემდეგ წყლიდან ამოზიდულ კლდეს შეაფარა თავი ღია ზღვაში.
ამ დროს ერთ-ერთი სასტუმრო ოთახის კარი გაიღო და ვესტიბიულში ჩემი ორი ბიძა შემოვიდა, რომელთა წინაშეც მუდამ ვცახცახებდი მეტისმეტი მოწიწებისგან. მათ გამოიხურეს კარი, საიდანაც სინათლე და ადამიანთა ხმები გამოდიოდა და ვესტიბიულში დაიწყეს სიარული.
მე ვცახცახებდი იმის გაფიქრებაზე, რომ მათ ჩემი დანახვა შეეძლოთ. ერთ-ერთი ბიძა – გუბერი – სიმკაცრის და უმაღლესი სამართლიანობის განსახიერება იყო ჩემს თვალში. ეს ადამიანი, რომელსაც ალბათ არასოდეს ეყოფოდა ღონე, თითი დაეკარებინა ბავშვისთვის, ხშირად მეუბნებოდა წარბშეკრული ყოველი ჩემი დანაშაულის გამო: „ხელმეორედ რომ წავალ ამერიკაში, ბავშვების გასაწკეპლავ მანქანას ჩამოვიტან. ამერიკაში ყველაფერი გაუმჯობესებულია. ამიტომაა, რომ ამერიკელი ბავშვები ჭკვიანები და დამჯერნი არიან და მშობლებს შეუძლიათ მშვიდად მოისვენონო“. ო, როგორ მძულდა ამერიკა!
ჩემი ბიძები წინ და უკან დააბიჯებდნენ უსასრულო ყინულოვან ვესტიბიულში და ვერ მამჩნევდნენ. მე სულგანაბული ვადევნებდი მათ თვალს და ვცდილობდი გამეგო, რაზე ბაასობდნენ. სულშეგუბებულს ლამის გული შემღონებოდა. „ჩვენი ეპოქა…“ – ამბობდნენ ისინი და მშორდებოდნენ და თან მიჰქონდათ რაღაც საიდუმლო, რომელიც მხოლოდ დიდებისთვის იყო განკუთვნილი. „ჩვენი ეპოქა…“ – ვიმეორებდი მე ჩემს გულში. მერე კი ისევ ბრუნდებოდნენ, როგორც ზღვის მოქცევა, რომელსაც ისევ მოჰქონდა ნაპირთან ჩემი გონებისთვის მიუწვდომელი განძეული. „ეს უგუნურებაა, – ეუბნებოდა ერთი მათგანი მეორეს, – ნამდვილი უგუნურება…“ და მეც ისე ვიჭერდი ამ ფრაზას, როგორც საოცარ ნივთს, და ნელა ვიმეორებდი, რომ ჩემს შეგნებაზე – ხუთი წლის ბიჭის შეგნებაზე – გამომეცადა ამ სიტყვების მთელი ძალა: „ეს უგუნურებაა, ნამდვილი უგუნურება…“
მერე ზღვის მიქცევას ისევ მიჰყავდა ბიძები. მოქცევისას კი ისევ ისე ბრუნდებოდნენ. და ეს სასწაული, რომელმაც ახალი, ჯერ კიდევ დაბურული სივრცეები გადამიშალა თვალწინ, მსოფლიო მიზიდულობის კანონის სიზუსტით მეორდებოდა. მე კი, ჩემს მაგიდაზე სამუდამოდ მიჯაჭვული, ფარული მოწამე ვიყავი ამ დიდებული თათბირისა, რომელზედაც ჩემი ყოვლისმცოდნე ბიძები სამყაროს ქმნიდნენ. ჩვენი სახლი შეიძლებოდა კიდევ ათას წელს მდგარიყო და მთელი ამ წლების მანძილზე ვესტიბიულში დინჯად მოსეირნე ჩემი ბიძები მარადისობის ელფერს მიანიჭებდნენ ამ სახლს.
ეს წერტილი, რომელსაც მე ვაკვირდები, რაღა თქმა უნდა, ადამიანის ბინაა, რომელიც ათი კილომეტრითაა დაშორებული ჩემგან. და ეს ბინა არაფერს მეუბნება. მაგრამ ხომ შეიძლება, რომ იგი დიდი პროვინციული სახლი იყოს, რომლის ვესტიბიულშიც ორი ბიძა წინ და უკან დააბიჯებს და ნელა აგებს ბავშვის შეგნებაში რაღაცა ისეთსავე ზღაპრულს, როგორიცაა ზღვის უსასრულობა.
ათი ათასი მეტრის სიმაღლიდან მთელი პროვინციის ტერიტორიას ვხედავ, მაგრამ მე ვიწროდ ვარ, მიმძიმს, სული მეხუთება და ვერა ვგრძნობ სივრცეს. ასე მგონია, თითქოს აქ გაცილებით ნაკლები სივრცეა, ვიდრე სახლის ვესტიბიულში, თუმცა ამ სიმაღლიდან ასეთი სახლი შავი წერტილია მხოლოდ და მეტი არაფერი.
მე დავკარგე სივრცის გრძნობა. ბრმა ვარ სივრცის მიმართ და ამავე დროს მწყურია იგი. და მე მგონია, რომ აქ ვეხები ადამიანის ყველა მისწრაფების საერთო საზომს.
როდესაც რაიმე შემთხვევის გამო ჩვენს გულში სიყვარული იღვიძებს, ყველაფერი ამ სიყვარულს ემორჩილება და სიყვარული საშუალებას აძლევს ადამიანს, სივრცის გრძნობა შეიცნოს. საჰარაში ყოფნის დროს, როდესაც ჩვენს კოცონებთან უეცრად არაბები გამოჩნდებოდნენ და გვაფრთხილებდნენ, ხიფათი გელითო, უდაბნო ცოცხლდებოდა და აზრს იძენდა ჩვენს თვალში. და უდაბნოსა და ჩვენ შორის კავშირი მყარდებოდა. ეს შიკრიკები უდაბნოს სივრცის შემოქმედნი იყვნენ. ასევე მოსდის მუსიკასაც, თუ იგი მშვენიერია. და ძველი კარადის უბრალო სურნელებასაც, როდესაც იგი მოგონებებს აღძრავს და აკავშირებს ერთმანეთთან. პათოსი – აი რა არის სივრცის გრძნობა.
მაგრამ მე მესმის, რომ, როდესაც საქმე ადამიანს ეხება, არც გამოთვლა შეიძლება და არც გაზომვა. ჭეშმარიტ სივრცეს თვალი ვერ სწვდება, იგი მხოლოდ სულის ნიჭია. იგი იმავე თვისებისაა, რა თვისებისაც არის ენა, იმიტომ, რომ ენა ყველაფერს აკავშირებს ერთმანეთთან.
ასე მგონია, რომ ახლა ჩემთვის უფრო ცხადი გახდა, რა არის კულტურა. კულტურა რწმენის, ჩვეულებებისა და ცოდნის მემკვიდრეობაა, რომელიც ნელა გროვდება საუკუნეების მანძილზე და ზოგჯერ ძნელიც კია მისი ახსნა ლოგიკით. მაგრამ მისი არსებობის აზრი მასშივეა მოქცეული, ისევე როგორც გზებისა, თუ ამ გზებს სადმე მიჰყავს ადამიანი, რადგან კულტურა მის შინაგან სივრცეს უშლის თვალწინ ადამიანს.
ცუდი ლიტერატურა საკუთარი თავისგან გაქცევას გვიქადაგებს. ცხადია, სხვა ქვეყნებში მოგზაურობას რომ ვიწყებთ, უსასრულობის საპოვნელად გავრბივართ. მაგრამ უსასრულობას ვერ იპოვი. იგი შენს არსებაში უნდა შექმნა. არავითარ გაქცევას არ ძალუძს სადმე მიგიყვანოს.
ზოგჯერ ადამიანი, იმისთვის, რომ ადამიანად იგრძნოს თავი, სირბილში ეჯიბრება სხვებს, გუნდში მღერის ან საომრად მიდის, – ეს ის ძაფებია, რომლებსაც იგი ადამიანებთან და ქვეყნიერებასთან აბამს, რომ დაუკავშირდეს მათ. მაგრამ რა უსუსურია ასეთი კავშირი! მხოლოდ ნამდვილ კულტურას, მხოლოდ სულიერ და გულითად კავშირებს შეუძლია დააკმაყოფილოს ადამიანი. და მაშინ მას არავითარი ადგილგადანაცვლება აღარ სჭირდება.
რომელიღაც წყნარ პატარა ქალაქში, წვიმიანი დღის ნაცრისფერ ბურუსში, თავის პატარა ოთახში გამოკეტილ ხეიბარ ქალს ვხედავ, რომელიც ფანჯარასთან დგას და ფიქრს მისცემია. რა ადამიანია იგი? რა შეუქმნიათ მისგან? ამ პატარა ქალაქის კულტურის საზომს ჩემთვის ამ ადამიანის სულიერი სისავსე წარმოადგენს. რა არის ჩვენი ფასი, როდესაც მოძრაობა არ ძალგვიძს?
ლოცვად დამდგარი გარინდებული დომინიკელი თავისი შინაგანი ცხოვრებით არის აღსავსე. იგი ყველაზე მეტად ამ წუთსაა ადამიანი. პასტერი, რომელიც სულგანაბული დახრილა თავის მიკროსკოპზე, უდიდეს სულიერ სისავსეს აღწევს. იგი ყველაზე მეტად ამ წუთსაა ადამიანი, მიუხედავად იმისა, რომ არ იძვრის. სწორედ ამ დროს მიიწევს იგი წინ. ამ დროს მიისწრაფვის. ამ დროს მოძრაობს გიგანტური ნაბიჯებით და მის თვალწინ ვეება სივრცე იშლება. თუმცა თვითონ უძრავია, უძრავი და დადუმებული.
თავისი ეტიუდის წინაშე გარინდებული სეზანი უსაზღვრო შინაგან სისავსეს აღწევს. იგი ყველაზე მეტად იმ წუთებშია ადამიანი, როდესაც დუმს, აცქერდება და სჯის. და მაშინ მისი ტილო ზღვაზე უვრცესია მისთვის.
სივრცე, რომელსაც იმ სახლის წყალობით ვწვდები, სადაც ბავშვობა გავატარე, ანდა იმ ოთახის წყალობით, ორკონტში რომ მეკავა, სივრცე, რომელიც პასტერს გადაეშალა თვალწინ მისი მიკროსკოპის ხედვის არეში ანდა პოეტს – მის ლექსში, ის ნატიფი და ფასდაუდებელი განძია, რომელსაც მხოლოდ კულტურა გვანიჭებს, იმიტომ, რომ სივრცე სულიერ კავშირებს ქმნის, ამ კავშირებს კი თავისი ენა სჭირდება.
მაგრამ როგორ შთავბერო აზრი ჩემს ენას საყოველთაო ნგრევის ჟამს, როცა ძველი პარკი ერთსა და იმავე დროს მრავალი თაობის თავშესაფარი კიდობანიცაა და დაბრკოლებაც არტილერიისთვის; როცა ბომბდამშენები მძიმე წნეხივით ჩამოწოლილან ქალაქების თავზე და აიძულებენ მთელ ერს – შავ წვენად დაიღვაროს გზებზე; როცა საფრანგეთი ჭიანჭველების გასრესილი ბუდის საზიზღარ ქაოსად ქცეულა; როცა გაყინულ პედლებს, გახირულ ბერკეტებსა და მორყეულ ქანჩებს ებრძვი, და არა ცოცხალ მოწინააღმდეგეს…
– შეგიძლიათ დაბლა დაეშვათ!
მე შემიძლია დაბლა დავეშვა. მე დავეშვები. მცირე სიმაღლეზე წავალ არასისაკენ. ეს რომ შევძლო, ათასწლოვანი კულტურა მიმიძღვის წინ. მაგრამ ახლა ეს არ კმარა. ახლა ვერ მოიმკი ამ კულტურის ნაყოფს.
მე დაბლა ვეშვები საათში რვაასი კილომეტრის სიჩქარით, სამი ათას ხუთას ოცდაათი ბრუნვით წუთში.
ვირაჟის დროს ვეთხოვები მეტისმეტად წითელ პოლარულ მზეს. წინ, ხუთი-ექვსი კილომეტრით დაბლა, ღრუბლების სწორ ფრონტს ვხედავ. მის ჩრდილს საფრანგეთის დიდი ნაწილი დაუფარავს. მის ჩრდილშია მოქცეული არასიც. წარმოდგენილი მაქვს, როგორ ბნელა ამ ღრუბლების ქვეშ. იქ, როგორც ვეება ქვაბის სტომაქში, ომის მორგვი ტრიალებს: გაჭედილი გზები, ხანძრები, დამსხვრეული მანქანები, გადათელილი სოფლები, ნგრევა. ყველაფერი ეს უაზროდ ფუთფუთებს ღრუბლებს ქვემოთ, როგორც ცხრაფეხები – ლოდის ქვეშ.
ეს დაშვება კატასტროფას წააგავს. ჩვენ ალბათ ტალახში ფართხალი მოგვიხდება. ჩვენ ბარბაროსთა რომელიღაც დანგრეულ სამეფოში ვბრუნდებით. იქ, ქვევით, ყველაფერი იხრწნება! და ჩვენ იმ მდიდარ მოგზაურებს ვგავართ, რომლებიც მარჯნის კუნძულებისა და პალმების ქვეყანაში დიდხანს ყოფნის შემდეგ გაღატაკებულნი ბრუნდებიან შინ – უბრუნდებიან თავიანთ ერთფეროვან ცხოვრებას, ძუნწი დიასახლისის უგემურ კერძს, ოჯახურ კინკლაობას, სარჩოზე ზრუნვას, აუხდენელ იმედებს, ბინიდან გაგდების სირცხვილს, სახლის პატრონის თავხედობას, სიღატაკესა და აყროლებულ სიკვდილს საავადმყოფოში.
ამ სიმაღლეზე ეს მაინცაა, რომ სიკვდილი არა ყარს: აქ გაყინვა ან დაწვა გელის. აქ მზისგან, ცისგან, ყინულისგან ან ცეცხლისგან გელის სიკვდილი. იქ კი, ქვევით, ნელ-ნელა უნდა შეერიო თიხას.
