ფრიდრიხ ჰაიეკის ”გზა ბატონყმობისაკენ” ითვლება კლასიკური ლიბერალიზმის ფუნდამენტურ შრომად. წიგნმა დიდი გავლენა მოახდინა მსოფლიო პოლიტიკაზე. ფაქტიურად იგი აშშ-ში რონალდ რეიგანის და ბრიტანეთში მარგარეტ ტეტჩერის ეკონომიკური პოლიტიკის იდეოლოგიური საფუძველი გახლდათ. წიგნმა გავლენა იქონია არამარტო ეკონომიკურ პოლიტიკაზე, უდავოა მისი როლი ჯორჯ ორუელის ნაწარმოებზე ”1984 წელი”.
წიგნი გახდა ბესტსელერი. იგი შემდგომში მრავალჯერ გამოიცა და ითარგმნა თითქმის ოც ენაზე. წიგნს გამოეხმაურნენ ისეთი მეცნიერები და მოაზროვნეები, როგორებიცაა: ჯ. კეინსი, ი. შუმპეტერი, კ. იასპერსი და ჯ. ორუელი. თავად კეინსი აღნიშნავდა: “ჩემი აზრით, ეს ბრწყინვალე წიგნია, მორალური და ფილოსოფიური თვალსაზრისით მე ვეთანხმები მას, და არამარტო გონებით”
მოგვიანებით, 1974 იგი წერს: “მიუხედავად ასეთი მოულოდნელი წარმატებისა, დიდი ხნის განმავლობაში თავს სულ არ ვთვლიდი ბედნიერად ამის გამო”. ჩემი თავი უფრო აპოლოგეტად ვიგრძენი და ოცი წელი არც გადამიკითხავს. აღშფოთებული ვიყავი, რომ ამ პამფლეტით უფრო ცნობილი გავხდი, ვიდრე ჩემი სამეცნიერო ნაშრომებით”.
“გზა ბატონყმობისაკენ” მიჩნეულია “ადრეული”და “გვიან” ჰაიეკს შორის წყალგამყოფ ხაზად. 40-იანი წლების შუა პერიოდიდან მისი სამეცნიერო საქმიანობის მიმართულება მკვეთრად იცვლება. ეკონომიკური თეორიის სფეროში კვლევების ადგილს თანდათან იკავებს სოციალური და ფილოსოფიური სახის კვლევები.
ნაწარმოები იყო მისი პასუხი მეორე მსოფლიო ომზე და ტოტალიტარული აგრესიული დიქტატურის ზრდაზე. 1943 წლის დეკემბერში დათარიღებულ თავდაპირველ წინასიტყვაობაში, ჰაიეკი აღნიშნავდა, რომ ეს იყო “პოლიტიკური წიგნი” და მისი მოვალეობა იყო დაეწერა იგი.
წარმოვიდგინოთ ინგლისი, 1944 წელი. ომი ჯერ კიდევ არ არის დამთავრებული. ცხადია, ომის დროს, როდესაც სახელმწიფო იძულებულია თავის თავზე აიღოს ბევრი სამეურნეო ფუნქციები, ცენტრალური დაგეგმვის იდეის პოპულარობა იზრდება. ფაქტიურად: თუ სახელმწიფოს შეუძლია წარმატებულად გაართვას თავი სამხედრო მიზნებს, მაშინ რატომ არ უნდა მივცეთ მას კიდევ უფრო მეტი უფლებამოსილება მშვიდობიანი პერიოდის პრობლემების გადასაწყვეტად? სწორედ ასეთი მოვლენების განვითარებას ცდილობდა შეწინააღმდეგებოდა ჰაიეკი ნაწარმოების გამოცემით. და მან, დიდი ითამაშა, რომ ნაციონალიზაციის ომის შემდგომი ტალღა, რომელმაც მთელს დასავლეთ ევროპას გადაურა, არ ყოფილიყო მასშტაბური.
ჰაიეკი პირველ რიგში მიმართავს ინგლისელებს, და აფრთხილებს იმ საფრთხეების შესახებ, რასაც წარმოადგენს იმ დროს მოდური სოციალისტური იდეები, რომლებიც გერმანიიდან შემოვიდა. იგი მოუწოდებს საზოგადოების განვითარების გზის არჩევისას მიმართონ თავიანთი ისტორიულად არსებული ბრიტანულ ტრადიციულ ფასეულობებს და იდეალებს, კერძოდ:
თავისუფალი არჩევანი
პერსონალური პასუხისმგებლობა;
საკუთარი აზრის დაცვის მზადყოფნა უმრავლესობის წინაშე;
განსხვავებული ადამიანების მიმართ ტოლერანტობა;
საკუთარი ცივილიზაციის ტრადიციული ფასეულობების მიმართ პატივისცემა;
ხელისუფალთა მიმართ ჯანსაღი კრიტიკა.
ჰაიეკი ცდილობს დაამტკიცოს, რომ ტოტალიტარიზმი არ არის სამწუხარო შემთხვევითობა, არამედ სოციალისტური აზროვნების ბუნებრივი და ლოგიკური შედეგია.
ისევე როგორც დასავლეთში, ასევე საქართველოში ბევრი მემარცხენე ინტელექტუალი დარწმუნებულია რომ თავისუფლებასა და საზოგადოების კეთილდღეობას შორის ანტაგონისტური დამოკიდებულებაა, რომ საზოგადოების კეთილდღეობისათვის აუცილებელია არა თავისუფლება, არამედ ცენტრალური დაგეგმვის სისტემის, ანუ სოციალიზმის ჩამოყალიბება. გამოდის რომ ცენტრალური დაგეგმვის სისტემის ფარგლებში თავისუფლების შეზღუდვა წარმოადგენს მსხვერპლს, რომელიც საჭიროა სოციალიზმის ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი დანიშნულების მისაღწევად – ხალხის უმრავლესობის ღირსეული ცხოვრების უზრუნველსაყოფად.
ჰაიეკმა გვიჩვენა ამ იდეების შეუსაბამობა: თავისუფლება და საზოგადოების კეთილდღეობა არ ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს, პირიქით, ერთმანეთს განსაზღვრავენ. ცენტრალური დაგეგმვა, ანუ სოციალიზმი განაპირობებს ეკონომიკის გარდაუვალ მარცხს, რაც ნიშნავს ადამიანთა ცხოვრების დონის კატასტროფული ვარდნას: “არჩევანი სოციალიზმსა და საბაზრო წესრიგს შორის – გადარჩენის საკითხია, არც მეტი არც ნაკლები. სოციალისტური მორალის ერთგულება გამოიწვევდა კაცობრიობის უდიდესი ნაწილის განადგურებას და დარჩენილი ნაწილის უმრავლესობის გაღარიბებას”.
ჰაიეკი განასხვავებს ”წესრიგის” ორ ძირითად ტიპს. “გაცნობიერებული, ანუ გონებითი წესრიგი” და “სპონტანური, ანუ ბუნებითი წესრიგი”. “გაცნობიერებული, ანუ გონებითი წესრიგი” იქმნება ადამიანის გონებიდან. შესაძლებელია ეს იყოს ერთი, ცალკეული ადამიანის გონება, ან ადამიანთა ჯგუფის ნააზრევი, ანუ არა ჩემი, არამედ ვიღაც სხვისი იდეა. ასეთი წესრიგი მყარდება ამ სხვისი იდეის მიხედვით და ფუნქციონირებს ამ სხვათა წინასწარ შემუშავებული გეგმების მიხედვით. ასეთი გეგმების განხორციელება საჭიროებს ერთ საერთო ცენტრს, რომელიც აკონტროლებს მთელი დანარჩენი საზოგადოების წესრიგს. მისი კოორდინაციისათვის საჭიროა გარკვეული საერთო მიზნისადმი დამორჩილება, ანუ მოითხოვს ვერტიკალს, იერარქიას და ეფუძნება ზემოდან კონკრეტულ ბრძანებებს, მითითებებს.
“გაცნობიერებული, ანუ გონებითი წესრიგისაგან” განსხვავებით “სპონტანური წესრიგი” ვითარდება ბუნებრივი ევოლუციური პროცესის შედეგად. ისინი არ ეფუძნებიან ვინმე სხვის იდეას და არ კონტროლდება ერთი საერთო ცენტრიდან, მისი კოორდინაციისათვის არ არის საჭირო გარკვეული საერთო მიზნისადმი დამორჩილება. “სპონტანური წესრიგი” ეფუძნება ქცევის უნივერსალური წესების დაცვას. ჰაიეკის სიტყვებით, “თვითგენერირებადი, ანუ სპონტანური წესრიგი ყალიბდება იმ განსხვავებული პიროვნებებისა და ჯგუფების ქმედებების შედეგად, რომელთაგანაც თითოეული საკუთარი ცოდნის საფუძველზე ესწრაფვის საკუთარ მიზნებს”.
“თუ საგნებს მოვექცევით ისე, როგორც ეს ჩვენ გვსურს, ან მხოლოდ ჩვენ მიგვაჩნია სწორად, ერთ მშვენიერ დღეს, ისინი უბრალოდ გაქრებიან… დატოვეთ საგნები მარტო, თავის ნებაზე და მათი თვითნებური, სპონტანური ქმედებებით მიიღებთ საუკეთესოს”.
მაგალითად, შეგნებულად მართვად სისტემას განეკუთვნება ჯარი, სამთავრობო უწყებები, ხოლო თვითორგანიზებად თვითრეგულირებად სტრუქტურებს – ენა, სამართალი, მორალი და ბაზარი. ენა, სამართალი, მორალი და ბაზარი წარმოადგენს ადამიანის ქმედების პროდუქტს და არა ადამიანის გონების პროდუქტს.
სპონტანური წესრიგის მაგალითს წარმოადგენს აგრეთვე თანამედროვე ცივილიზაცია. მისი უნიკალური ხასიათის გამოსახატავად ჰაიეკი იყენებდა ტერმინს “დიდი საზოგადოება” (ადამ სმითი) და “ღია საზოგადოება” (კარლ პოპერი). თავის ბოლო წიგნში, მას მოჰყავს ახალი ტერმინი – “ადამიანთა თანამშრომლობის გაფართოებული წესრიგი”, თანამშრომლობის და არა მორჩილების, დაქვემდებარების, ერთის აზრის სხვებზე იძულებით მოხვევის.
სპონტანური წესრიგის ბირთვს შეადგენენ სოციალური ინსტიტუტები (და არა ერთი ცენტრალური ინსტიტუტი), მორალური ტრადიციები და პრაქტიკა – ინდივიდუალური თავისუფლება, დამოუკიდებლობა, სუვერენიტეტი და ავტონომია, კერძო საკუთრება და კერძო მეწარმეობა (და არა კოლექტიური მეწარმეობა), პოლიტიკური და ინტელექტუალური თავისუფლება, დემოკრატია და კანონის უზენაესობა. საზოგადოება და სოციალური ინსტიტუტები კაცობრიობამ ევოლუციური პროცესების, ადამიანური ქმედებების შედეგად სპონტანურად შექმნა, ყოველგვარი წინასწარი გეგმის გარეშე. მორალური კანონები და ტრადიციები, რომლებიც საფუძვლად უდევს გაფართოებულ წესრიგს, არ არის ადამიანის ქცევის არც გაცნობიერებული, და არც ინსტიქტური ფორმები. ჰაიეკის თქმით, იგი ინსტინქტსა და გონებას შორის მდებარეობს.
სპონტანური წესრიგის ძირითადი პრობლემა არის უამრავ ადამიანებს შორის ცოდნის კოორდინაციის პრობლემა, განსაკუთრებით, განვითარებული შრომის დანაწილების საზოგადოებაში. ჰაიეკმა შეიმუშავა ცოდნის გავრცელების კონცეფცია, რომელიც მისი უდიდესი სამეცნიერო მიღწევაა. ეკონომიკურ პროცესებში განმსაზღვრელი როლი ეკუთვნის პიროვნულ, ნაგულისხმევ, გაუმჟღავნებელ ცოდნას, ადგილობრივი პირობებისა და განსაკუთრებული გარემოებების შესახებ სპეციფიკურ ინფორმაციას. ასეთი ცოდნა, ვლინდება სხვადასხვა კონკრეტულ უნარ-ჩვევებში, ზოგჯერ გაუცნობიერებლადაც კი.
ჰაიეკის მიხედვით, ბაზარი წარმოადგენს განსაკუთრებულ ინფორმაციულ მოწყობილობას, ცოდნის გამოვლინების, გაზიარების და ურთიერთშეთანხმების მექანიზმს. პირველ რიგში, ბაზარი უზრუნველყოფს მათ უკეთეს კოორდინაციას და, მეორე მხრივ, მათ უფრო სრულყოფილ გამოყენებას. ამაშია დეცენტრალიზებული საბაზრო სისტემის გადამწყვეტი ეპისტემოლოგიური უპირატესობა ცენტრალიზებულ დაგეგმილ მმართველობასთან შედარებით.
რაც უფრო რთულია საზოგადოება, ცენტრალური დამგეგმავისათვის მით უფრო ძნელია ფლობდეს საჭირო ცოდნას ამავე საზოგადოების ყოველი ეკონომიკური აქტივობის საკოორდინაციოდ. შრომის დანაწილების სისტემაში ადამიანის ცოდნაც დანაწილებულია. საზოგადოების ყოველი წევრი ფლობს მსოფლიო საერთო ცოდნის მცირე ნაწილს. თითოეული ამ ცოდნის წარმატებით კოორდინაცია, რომელზეც დამოკიდებულია საზოგადოების კეთილდღეობა, შესაძლებელია მხოლოდ საბაზრო კონკურენციის გამოყენებით, რომელიც ფასის მექანიზმის მეშვეობით მიწოდებისა და მოთხოვნის ცვლილების შესახებ აუცილებელ ინფორმაციას გადასცემს ბაზრის ყოველ ნაწილს. საბაზრო კონკურენცია ასევე ემსახურება შრომის სოციალური დანაწილების თითოეული წევრის შესაძლებლობებისა და შედარებითი უპირატესობების ”გამომჟღავნების პროცედურას”.
სპონტანური წესრიგის პირობებში ინდივიდს უფლება აქვს დამოუკიდებლად მიიღოს ნებისმიერი გადაწყვეტილება საკუთარი რისკის ფასად, ამასთან მისი ქმედებების როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი შედეგები პირადად მასზე ავლენს გავლენას. ამიტომ იგი დაინტერესებულია ყველა ხელმისაწვდომი ინფორმაციის გათვალისწინებით და შეუძლია მაქსიმალურად სრულყოფილად გამოიყენოს საკუთარი კონკრეტული პირადი ცოდნა, უნარები და შესაძლებლობები.
ამ პროცესში უდიდესი როლი ენიჭება ფასის მექანიზმს. ფასები გამოდიან როგორც სისტემის საერთო მდგომარეობის აბსტრაქტული ინფორმაციის მატარებლები. მათ საფუძველზე საბაზრო აგენტები წყვეტენ, მათთვის ხელმისაწვდომი ტექნოლოგიებისა და რესურსებიდან რომელს აქვს მნიშვნელოვანი ღირებულება და აქედან გამომდინარე, სად უფრო მიმართონ ძალისხმევა, რომ მიაღწიონ უკეთეს შედეგებს.
აბსტრაქტული ფასისმიერი ინფორმაციის და კონკრეტული პირადი ინფორმაციის ასეთი სინთეზი საშუალებას აძლევს ყველა ადამიანს ჩაჯდეს საერთო წესრიგში, და საკუთარი ცოდნის კოორდინაცია გასწიოს სხვა ადამიანთა ცოდნასთან. ამით, საბაზრო კონკურენცია წარმოადგენს მილიონობით ინდივიდუალურ პირებს შორის გაბნეული გამოუმჟღავნებელი პირადი ცოდნის გამოვლენის, კოორდინირების და გამოყენების პროცედურას.
ბაზარს შეუძლია ინფორმაციის მოცულობის ინტეგრირება და გადამუშავება, რაც ვერ ძალუძს ცენტრალურ დაგეგმვას. აქ საქმე ეხება არამარტო არასაკმარის ტექნიკურ შესაძლებლობებს (მაგ. კომპიუტერული სიმძლავრე ნაკლებობა და ა.შ.). ცენტრალური დაგეგმვა ეჯახება გადაულახავ ეპისტემოლოგიურ ბარიერებს. ეკონომიკის სოციალიზაციის იდეა ეფუძნება იდეას, რომ შესაძლებელია შეაგროვო საზოგადოებაში არსებული ყველა ცოდნა, გააერთიანო ერთად, ხოლო კომპეტენტური ორგანოები იღებენ გადაწყვეტილებებს და ამ ბრძანებებს და მითითებებს ადგილებზე უშვებენ.
ჰაიეკის მიერ სოციალისტური ცენტრალური დაგეგმარების კრიტიკა მიმართულია ასეთი სოციალური ინჟინერიის წინააღმდეგ. ჰაიეკის აზრით ცენტრალურ დამგეგმავებს და სოციალურ ინჟინრებს აქვთ “ცოდნის პრეტენზია” (ნობელის პრემიის მინიჭებისას წარმოთქმული ლექციის სახელწოდება).
პირველი ბარიერი, რასაც ისინი აწყდებიან – დროის ფაქტორია. სანამ აგენტი გააგზავნის ინფორმაციას ცენტრში, იქ აწარმოებენ აღრიცხვას და აცნობებენ მიღებულ გადაწყვეტილებებს, პირობები შეიძლება მთლიანად შეიცვალოს და ინფორმაცია გაუფასურდეს. ჰაიეკმა ერთ-ერთმა პირველმა გაიაზრა, რომ ეკონომიკა – ეს არის მეცნიერება არა რესურსების, არამედ ინფორმაციის შესახებ, ანუ უმთავრესია პროცესებისა და რეაქციის სიჩქარის გაგება.
ხშირად არ აცნობიერებენ, რომ მუდმივად ცვალებად პირობებთან მუდმივი შეგუება აუცილებელია არამარტო ზრდისათვის, განვითარებისათვის, არამედ უკვე მიღწეულის შესანარჩუნებლად. ცენტრალურ დაგეგმვას ორგანულად არ შეუძლია დაეწიოს უწყვეტად მიმდინარე ცვლილებებს, შედეგად საზოგადოება ვარდება შენელებული ეკონომიკური ზრდის რელსებზე, შესაბამისად მისი კეთილდღეობა მცირდება. გარდა ამისა, ცენტრალიზებული სისტემის პირობებში აგენტი ჩვეულებრივ არ არის დააინტერესებული ზემდგომ ორგანოებს მიაწოდოს სრული და ზუსტი მონაცემები. უფრო მეტიც, ასეთი სისტემა არ იძლევა საკმარის სტიმულებს არსებული ან ახალი ინფორმაციის გენერირებისათვის (ამითაა განპირობებული საბედისწერო მარცხი სამეცნიერო და ტექნოლოგიური პროგრესში).
არანაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი ინფორმაციის ძირითად ნაწილს შეადგენს გამოუმჟღავნებელი, პირადი ცოდნა, რომლებიც პრინციპში ვერბალიზაციას არ ექვემდებარებიან. მათ ვერ გამოთქვამ ფორმულებისა და ციფრების ენაზე, და ამიტომაც ვერ გადაეცემა ცენტრს. უფრო მეტიც: თავიანთი ცოდნის და შესაძლებლობების გარკვეულ ნაწილს ადამიანი არ აცნობიერებენ და მათ არსებობას წარმოადგენენ ისეთ გარემოში რომელიც მათთვის უცნობია. ცენტრალური დაგეგმვის სისტემაში ინფორმაციის უზარმაზარი მასა არასაჭიროდ გადაიქცევა, ხოლო შემომავალი ინფორმაციის კოორდინაცია – უკიდურესად არაეფექტური.
ი. შუმპეტერის მიხედვით, ”გზა ბატონყმობისაკენ” მამაცი, გულწრფელი და თავაზიანი წიგნია, სადაც მოწინააღმდეგეს არასოდეს ბრალდება არაფერი, გარდა ინტელექტუალური გაურკვევლობისა”.
სოციალისტებთან დავას ჰაიეკი აწარმოებს მათ ტერიტორიაზე. იგი კითხვის ქვეშ არ აყენებს მათ გულწრფელობას, აღიარებს მათი იდეების სიდიადეს. მაგრამ ამასთან მათ ართმევს შესაძლებლობებს, რათა განახორციელონ მათთვის საყვარელი მანევრები: გამოაცხადონ დებატები ფუჭად რადგან შეუსაბამოა მონაწილეთა ღირებულებები. როგორც ჰაიეკი აღნიშნავს, მისი დავა სოციალისტებთან – ეს დავაა არა ღირებულებებთან, არამედ ფაქტებთან, არა იდეალებთან, არამედ ამ იდეალების პრაქტიკაში განხორციელებით მიღებულ შედეგებთან. სწორედ დისკუსიაა აუცილებელი იმისთვის რომ გავიგოთ, თუ რამდენად პასუხობს სოციალისტების მიერ არჩეული საშუალებები მათ მიერ დასახულ მიზნებს. ჰაიეკის აზრით, სოციალიზმის მიზნები მიუწვდომელია და მისი პროგრამები განუხორციელებელია როგორც ფაქტიურად ასევე ლოგიკურად”.
ლიბერალიზმი და ტოტალირტარიზმი სახელმწიფო ხელისუფლების საზღვრებია. ლიბერალისათვის თავისუფლება – მიზანი და უმაღლესი ღირებულებაა, დემოკრატია – კი მისი მიღწევის საშუალებაა. დემოკრატია ლიბერალიზმის ბუნებრივი თანამგზავრი და უმთავრესი ელემენტია. დემოკრატიული სისტემა ხასიათდება პოლიტიკური ძალებისა და იდეების თავისუფალი კონკურენციით, და ეფუძნება ეკონომიკის სფეროში თავისუფალი კონკურენციის პრინციპებს.
თუმცა ჰაიეკი იქვე აღნიშნავს, რომ ისტორიაში ცნობილია შემთხვევები, სადაც ძალაუფლება, რომელიც მოპოვებულ იქნა არა ხალხის ნების შედეგად (მაგალითად, მოსახლეობის უმცირესობისთვის საარჩევნო უფლებების არსებობით), ექვემდებარებოდა კანონის უზენაესობას და შეზღუდული იყო მკაცრი კონსტიტუციური ჩარჩოებით. და, პირიქით, შეუზღუდავმა დემოკრატიამ შეიძლება მიიღოს ტოტალიტარული ფორმა (მაგალითად – ჰიტლერის მოსვლა ხელისუფლებაში დემოკრატიული გზით).
“გზა ბატონყმობისაკენ” ჩაფიქრებული იყო როგორც გაფრთხილება მემარცხენე მოაზროვნეების, სოციალისტური იდეის მხარდამჭერთა მიმართ. წიგნის მკითხველთათვის ყველაზე შოკის მომგვრელი იყო ბოლშევიზმისა და სოციალიზმის მსგავსება ფაშიზმთან და ნაციონალ-სოციალიზმთან. თუმცა, ძალიან მალე ასეთ მსგავსებებს ხშირად მიმართავდნენ დასავლურ ლიტერატურაში. ჰაიეკი აღნიშნავს: “მთავარი უბედურება იმის არდანახვაა, რომ გერმანიაში ნაცისტურ ძალებს მეტწილად სოციალისტური მრწამსით აღტკინებული ადამიანების კეთილგანწყობამ გაუხსნა გზა… ცოტა ვინმე თუ აცნობიერებს, რომ ფაშიზმისა და მარქსიზმის აღზევება, სოციალისტური ტენდენციების საწინააღმდეგოდ მიმართული უკუქმედება კი არა, მათი გარდაუვალი შედეგი იყო. ამ მოძრაობის ლიდერების დიდმა ნაწილმა, იტალიელი მუსოლინიდან მოყოლებული (ფრანგი ლავალისა და ბრიტანელი ქვისლინგის ჩათვლით), მოღვაწეობა დაიწყეს, როგორც სოციალისტებმა და დაამთავრეს, როგორც ფაშისტებმა ან ნაცისტებმა”.
წიგნის იდეას ავლენს ჰიუმიდან ეპიგრაფი: “თავისუფლება, რაშიც არ უნდა მდგომარეობდეს იგი, როგორც წესი, იკარგება თანდათანობით”. სათაურში მოხსენიებული გზის სახე, შემთხვევითი არ არის: ჰაიეკი გვიჩვენებს, თუ სად მიდის გზა სოციალისტების კეთილი განზრახვებით მოკირწყლული. ამ გზას თუ დაადგები, მერე შეუძლებელია ნახევარგზაზე შეჩერება: მოვლენების ლოგიკა იძულებულს გვხდის ეს გზა ბოლომდე გავიაროთ, სანამ საზოგადოებას და ცალკეულ პირებს მთლიანად არ შთანთქავს სახელმწიფო და გამეფდება ტოტალიტარული მონობა.
წიგნის სათაური “გზა ბატონყმობისაკენ” შთაგონებულია ა. ტოკვილის სიტყვიდან “ახალი ბატონყმობა”. ამიტომ, ჰაიეკისათვის კონვერგენციის კონცეფცია, ” მესამე გზა “- აბსურდული და თავის მოტყუებაა. მისი აზრით, მთავარია – საითკენაა მიმართული მოძრაობის ვექტორი, და აქ კითხვა ისმის ასე: “ან/ან: ან თავისუფალი საზოგადოებისკენ, ან ტოტალიტარული სისტემისკენ.
ტოტალიტარიზმი თანდათანობით და შეუმჩნევლად გიახლოვდება. ღირსეულ ადამიანებს ამაღლებული მისწრაფებები, სანუკვარი იდეალები გააჩნიათ, თუმცა მათ მივყავართ ისეთ შედეგებთან, რაც რადიკალურად განსხვავდება მოსალოდნელისგან – ეს არის წიგნის ლაიტმოტივი. სპონტანური საბაზრო წესრიგის გეგმიური მართვით შეცვლას გარდაუვალად მოჰყვება თავისუფალი საზოგადოების ყველა ღირებულებების – დემოკრატიის, კანონის უზენაესობის, თავისუფალი აზროვნების, ერთმანეთის მიყოლებით მსხვრევის დაწყება, რაც მთელი თანამედროვე კულტურის და ცივილიზაციის დაღუპვის ტოლფასია.
ტოტალიტარიზმი, ჰაიეკის თანახმად, გულისხმობს მთელი საზოგადოების ორგანიზებას ერთიანი მიზნის მისაღწევად და უარყოფს კანონით დაცულ ინდივიდუალურ ავტონომიას. რადგანაც ერთი ყოვლისმომცველი გეგმით ხელმძღვანელობა გულისხმობს სახელმწიფოს ჩარევას დიდი რაოდენობის ტექნიკური პრობლემების გადაწყვეტაში, რის გამოც, ძალიან მალე, დემოკრატიული პროცედურები არაქმედითუნარიანი აღმოჩნდება. რეალური ძალა აუცილებლად დაიწყებს კონცენტრაციას “ექსპერტების” მცირე ჯგუფის ხელში. გეგმა ადგენს იერარქიის მკაფიოდ განსაზღვრულ ამოცანებს, რომელთა მისაღწევად აუცილებელია ძალაუფლების კონცენტრაცია. ამ დროს გადაწყვეტილებები არ ეფუძნება სამართლის პრინციპებს და წარმოადგენს მხოლოდ შიშველ მიზანშეწონილობას. მყარ სამართლებრივ წესებს და ნორმებს ცვლის კონკრეტული მოთხოვნები და მითითებები, კანონის უზენაესობას – პოლიტიკური ძალაუფლების უზენაესობა, მართვის შეზღუდული ფორმას – შეუზღუდავი ფორმა. ასეთი შიშველი მიზანშეწონილობა შეუთავსებელია ეთიკურ ნორმებთან: მორალურად ითვლება ყველაფერი, რაც ემსახურება დასახული მიზნების მიღწევას, მიუხედავად იმისა, თუ რა მეთოდებს და საშუალებებს გამოიყენებ ამისათვის. მაგრამ, რადგანაც ხელისუფლების ორგანოებს ფიზიკურად არ შეუძლიათ თითოეულ წვრილმან საქმეზე ბრძანებების გამოცემა, წარმოქმნილ სიცარიელეს ავსებს კვაზი-მორალური კვაზი-პრინციპები.
ცენტრალური დაგეგმვის სისტემა თავად განსაზღვრავს პრიორიტეტებს, თუ რა არის საუკეთესო და რა ყველაზე უარესი, რა არის საჭირო და რა არასაჭირო, ვინ არის სასარგებლო და ვინ არის უსარგებლო. ამით დაგეგმვა, ფაქტობრივად, ნერგავს არათანასწორობას და დისკრიმინაციას, რითაც უარყოფილია კანონის წინაშე ყველას თანასწორობა: რაც გეგმით დასაშვებია ერთთათვის, აკრძალულია სხვებისთვის. როცა არარსებობს მორალური შეზღუდვების სისტემა მოქმედებას იწყებს უკუშერჩევის მექანიზმი: გადარჩებიან და ზემოთ აღმოჩნდებიან ის პირები, ვინც მთლიანად თავისუფალია მორალური ზედმეტი ტვირთისაგან.
ინტელექტუალების იმედი, რომ სახელმწიფო კონტროლი მხოლოდ ეკონომიკით შემოიფარგლება, და პირად თავისუფლება ხელშეუხეელი იქნება, ილუზორული ხდება. ადამიანი საკუთარი პირადი მიზნების მისაღწევად საშუალებების არჩევისას სახელმწიფოზე დამოკიდებული ხდება. რადგან სახელმწიფო მისი პრიორიტეტების შესაბამისად განსაზღვრავს, თუ რა და რამდენი უნდა აწარმოოს, ვინ რა სარგებელით უზრუნველყოს. ვიწროვდება არა მხოლოდ სამომხმარებლო არჩევანის თავისუფლება, არამედ პროფესიის, სამსახურის, საცხოვრებელი ადგილის არჩევანის უფლება. ადამიანი აღარ ღებულობს გადაწყვეტილებებს. დაგეგმილი მიზნების მისაღწევად საჭიროა ერთიანობა, ერთიანი აზრი, ქცევის ერთგვაროვნება. შესაბამისად სახელმწიფო მიისწრაფვის დაამყაროს კონტროლი არა მხოლოდ საგნებზე, არამედ ადამიანის აზროვნებაზე. საზოგადოება მთლიანად პოლიტიზირებული ხდება: მისი წევრებად აღიარებენ მხოლოდ მას, ვინც იზიარებს დადგენილ მიზნებს; თითოეული ადამიანი ფასდება საერთო საქმისადმი მისი საჭიროებით. საზოგადოდ მიღებულ აზრთან უთანხმოება სახელმწიფოსთან უთანხმოებად იქცევა, ანუ პოლიტიკური აქციად.
მეცნიერება და ხელოვნება ასევე ჩაყენებულია საზოგადოების სამსახურში. ყველაფერი, რაც უსარგებლოა – წმინდა ხელოვნება, აბსტრაქტული მეცნიერება – უარყოფილია. იწყება თავისუფალი სიტყვის, თავისუფალი აზროვნების სიკვდილი. იქმნება ახალი ადამიანი – “ერთიანი ყოვლისმომცველი ორგანიზაციის ადამიანი”, რომელიც სინდისს კოლექტივთან ჩართულობაზე ცვლის. წარმოიქმნება შეუქცევადი ფსიქოლოგიური ცვლილებები: ისპობა ისეთი ღირსებები, როგორიცაა – პიროვნული დამოუკიდებლობა, რისკზე წასვლის სურვილი, საკუთარი მრწამსის დაცვის უნარი, რადგანაც ადამიანი ეგუება, რომ საკუთარი პრობლემების გადასაჭრელად მიმართოს სახელმწიფოს. სახელმწიფოს მიერ საზოგადოების და პიროვნების ასეთი შთანთქმის პროცესი უწყვეტად მიმდინარეობს და მისი ბუნებრივი დასასრულია – ტოტალიტარული რეჟიმის ფორმირება.
ლიბერალური საბაზრო წესრიგის პირობებში სახელმწიფო ასრულებს არბიტრის როლს, რომელიც თვალყურს ადევნებს თამაშის წესებს. სოციალისტების ძალისხმევით იგი ხდება თამაშის ერთერთი პირდაპირი მონაწილე და ყველაფერი იმით მთავრდება, რომ სახელმწიფო ერთადერთ “მოთამაშედ” რჩება: “მორალური თვალსაზრისით, სოციალიზმი ხელყოფს ყველა ეთიკურ ნორმებს, ინდივიდუალურ თავისუფლებას და პასუხისმგებლობას. პოლიტიკური თვალსაზრისით, მას ადრე თუ გვიან მივყავართ ტოტალიტარული მმართველობისკენ. ეკონომიკური თვალსაზრისით, იგი სერიოზულად აფერხებს კეთილდღეობის ზრდას და შესაძლოა სიღარიბეც განაპირობოს”.
ამრიგად, ჰაიეკის აზრით, ადამიანის ყველა უფლებებისა და თავისუფლებების საფუძველს წარმოადგენს ეკონომიკური თავისუფლება, რომლის განადგურებით ინგრევა ცივილიზაციის მთელი შენობა.
როდესაც იწერეოდა “გზა ბატონყმობისაკენ”, სოციალიზმის იდეა დაკავშირებული იყო გარკვეულ პროგრამასთან – წარმოების საშუალებათა სოციალიზაცია და მათი ცენტრალიზებული მართვა. ომის შემდგომ პერიოდში, დაიწყო “ცხელი” სოციალიზმის თანდათანობითი გამოდევნა “ცივი” სოციალიზმით, რომელსაც აგრეთვე უწოდებენ “კეთილდღეობის სახელმწიფოს”. აქ საქმე გვაქვს არა ეკონომიკის სოციალიზაციასთან, არამედ შემოსავლების “სამართლიანი” განაწილების დამყარებასთან საგადასახადო ინსტრუმენტების და სოციალური პროგრამების გამოყენებით, რომლის ორგანიზებას და დაფინანსებას ახდენს სახელმწიფო. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სოციალიზაცია ეხება არა წარმოების პროცესს (როგორც თავდაპირველ სოციალისტურ პროექტში), არამედ განაწილების პროცესს. ერთი შეხედვით, სოციალიზმის შვედეთის ნიმუში “კეთილდღეობის სახელმწიფოს” სახით უარყოფს ჰაიეკის თეზისს, სახელმწიფო ინტერვენციონიზმის, როგორც ტოტალიტარული სისტემისკენ მიმავალი გზის შესახებ. თუმცა, როგორც ჰაიეკი აღნიშნავს, სახელმწიფო რეგულირების თანდათანობითი და ეტაპობრივი გაფართოება ტოტალიტარიზმისაკენ მიმავალი შენელებული სვლაა და სრულებით არ აუქმებს მას.
თავის ბოლო შრომებში ჰაიეკი დიდ ყურადღებას უთმობს “კეთილდღეობის სახელმწიფოს” საკითხს. მისი აზრით, “კეთილდღეობის სახელმწიფოს” მიზანი – სამართლიანი გადანაწილების სტრუქტურის მიღწევა – თავად ილუზიაა. სამართლიანი გადანაწილების კონცეფცია რეალურ შინაარსს მხოლოდ ცენტრალიზებული ეკონომიკის პირობებში იძენს, სადაც გარკვეული ორგანო საზოგადოების თითოეული წევრისთვის განსაზღვრავს საერთო სარგებელიდან წილს. “კეთილდღეობის სახელმწიფოს” და შეუზღუდავი დემოკრატიის კომბინაცია, ჰაიეკის აზრით, ქმნის ტოტალიტარული საზოგადოების ჩამოყალიბების რეალურ პერსპექტივას.
ყველაზე მთავარი რასაც მან ყურადღება მიაქცია – “კეთილდღეობის სახელმწიფოში” ადამიანთა ფსიქოლოგიის გარდაუვალ ცვლას, როდესაც ისინი პატერნალისტურ გარემოში ექცევიან. სახელმწიფოზე დამოკიდებულების ჩვევა ასუსტებს ინდივიდუალურ ინიციატივას და პასუხისმგებლობას, შესაბამისად იცვლება საზოგადოების პოლიტიკური ინსტიტუტები. “ცივი” სოციალიზმის შემთხვევაში სახელმწიფო მიუთითებს მწარმოებლებს თუ რა უნდა გააკეთონ მათ და რა არ უნდა გააკეთონ. მაგრამ ეს მითითებები შეიძლება ადმინისტრაციული წესების და მონოპოლიური სტრუქტურების ისეთ ქსელად გადაიქცეს, რომ საბაზრო წესრიგის შემოქმედებითი ძალები პარალიზებული იქნება.
ამგვარად, ნაწარმოების “გზა ბატონყმობისკენ” მთავარი თეზისია, რომ საკმარისია სახელმწიფოს მხრიდან თუნდაც მცირე ჩარევა საზოგადოების ცხოვრებაში, რომ ტოტალიტარული რეჟიმის დამყარების პერსპექტივა გარდაუვალი ხდება. მაგრამ ჰაიეკს თავის წიგნით მარტო ამის თქმა არ სურდა. ჰაიეკი ხშირად იშველიებდა ინგლისურ ანდაზას: “ვინც არ სრულყოფს თავის პრინციპებს, ის აუცილებლად ვარდება ეშმაკის კლანჭებში”. როდესაც ლიბერალური საბაზრო წესრიგი ბრმად მიიღება როგორც მოცემულობა და იგნორირება ხდება მის საფუძვლად მდებარე საწყისი პრინციპების მუდმივი გააზრების და განვითარების იგნორირება, ტოტალიტარიზმისაკენ გზა გარდაუვალია.
