ზურაბ კიკნაძე – სიტყვითა და საქმითა

სეკულარულ სამყაროში საიდუმლოს ადგილი დაიკარგა, მას მხოლოდ მეტაფორული მნიშვნელობა შერჩა.

თანამედროვე ცნობიერება ისეა მოწყობილი, რომ მას არ შეუძლია რაიმე საიდუმლოს ატანა, იგი სრულიად უსაფუძვლოდ ამაყობს არა მხოლოდ იმით, რომ მან თავისი რაციონალური მეცნიერებით და ფილოსოფიით გააუქმა ყოველნაირი საიდუმლო და ყველაფერი ყველასთვის მისაწვდომი გახადა, არამედ ეს შიში საიდუმლოს წინაშე სინამდვილის ყველა სფეროზე გაავრცელა და ყოველდღიური ცხოვრება (ყოფა) მოაცვევინა. მსოფლიო, სადაც ყველა “პუბლიკუმი” ანუ სანახაობის (შოუს) მაყურებელი გახდა, იძენს ნამდვილად ტოტალურ მასშტაბს. როგორც არსებობს სიმაღლის შიში, ჩაკეტილი სივრცის ან ტრიალი მინდვრის შიში (რამაც ბაბილონის გოდლის მშენებლები მოიცვა), ასევე თანდათან კაცობრიობაში მკვიდრდება საიდუმლოსადმი შიში.

ამიტომაც ადამიანები ცდილობენ, მთლიანად დაიყვანონ თავიანთი ყოფა “საჯარო” ცხოვრებამდე, იცხოვრონ გამჭვირვალე სკებში (რ. გენონი). გასაგებია ეს მეტაფორა: იცხოვრეთ სხვებივით და გამჭვირვალედ. გენონი ამბობს, რომ საიდუმლოს უგულებელყოფა სხვა არაფერია თუ არა ერთ-ერთი ფორმა სიძულვილისა იმის მიმართ, რაც სცილდება პუბლიკუმის საშუალო დონეს, ყველაფერისა, რაც უპირისპირდება და უარყოფს ერთფეროვნებას… პუბლიკუმს ჩანერგილი აქვს სხვისი ცხოვრებით დაინტერესების მოთხოვნილება, რომელიც აღარ კმაყოფილდება ფიქციური სერიალებით, არამედ უკვე სხვის დოკუმენტურ ცხოვრებაში ცდილობს შეჭრას და იჭრება კიდეც. უფრო მეტიც: ამ სხვასაც უჩნდება მოთხოვნილება, რომ მისი საიდუმლო პუბლიკუმისთვისაც ცნობილი გახდეს. გაუმჟღავნებელი საიდუმლო უკვე სისუსტისა და არასრულყოფილების განცდას ჰბადებს, თუმცა პირუკუ კი უნდა ყოფილიყო.

არქეტიპულმა კაენმა რომ გამოხატა ახალი ისტორიის სულისკვეთება, იქიდანაც ჩანს, რომ მისი პიროვნება ატაცებული იქნა სწორედ იმ ძალების მიერ, რომლებიც თავისებური მეტანოიას შედეგად ნერგავდნენ ახალ ისტორიაში სეკულარულ მიდგომებს ყოფიერების ყველა სფეროში. ხდება კაენის არა მხოლოდ რეაბილიტაცია, არამედ განდიდება იმ “გაბედული” პასუხისთვის, რომელიც მიახალა ღმერთს: “განა მე ჩემი ძმის დარაჯი ვარ?” სეკულარიზაციის მესვეურთ სურდათ სრულიად განთავისუფლებულიყვნენ რელიგიისგან, მაგრამ მაინც დარჩნენ რელიგიაში, თუმცა ეს უკვე ლუციფერის (ამბოხებული და დასჯილი ანგელოზის) “რელიგია” იყო, რელიგია ღმერთის გარეშე ანუ ათეიზმი. ჯონ მილტონის “დაკარგული სამოთხე” სეკულარიზმის იდეოლოგიური დოკუმენტია, რომელმაც გარკვეულწილად განსაზღვრა კაცობრიობის “შეგნებული” ნაწილის – ინტელიგენციის მენტალობა. და დღემდე ასეა.

უკვე სეკულარიზმმა, როგორც იდეოლოგიამ, რომელმაც გამოაჩინა სეკულარიზაციის ფარული ბრჭყალები, იტვირთა ათეიზმის რელიგიად გარდაქმნის ამოცანა, როგორც ახალი დროის გამოწვევა. ეს ხდება მეცნიერების ტრიუმფის საუკუნეში. XIX ს-ში ჩამოყალიბდა საბოლოოდ მისი იდეოლოგია.

ჩვენ სეკულარულ, მეტიც, უღვთო დროში, მაქს ვებერიდან მოყოლებული, ლაპარაკობენ ქარიზმაზე, ქარიზმატულ ლიდერობაზე. ვებერის ხელში ეს ცნება, ბულტმანის ტერმინოლოგიით თუ გამოვხატავთ ვითარებას, განმითოლოგების (დემითოლოგიზაციის) მსხვერპლია, თუმცა ქარიზმა ისევე, როგორც სახარება, არ ეკუთვნის მითოლოგიის სფეროს. უფრო სწორი იქნებოდა, თუ ვიტყოდით, რომ აქ საქმე ცნების უზურპაციასთან გვაქვს.

ხევისბრის ჯავრი

ისეთა დრო მოალისო, დამრავლდებიან ეშმაკნიო და ჩამოგვერთმისო ვენახებიო. ერთ კაც ხო იქნებითო მაშინაო, წახვიდითო იქაო, ერთ კაცი ხო იქნება სოფელშიაო და ხო დეეტყობაო ი ნამარნალიო, და სანთელი მაანთოდითო.

მართლა და, ისე აცხადდა. ჩამეერთვა ის ხატის ვენახები და კოლექტივი ხნავდა, ჩამაართვეს. სულ იმასა ჯავრობდის.

ხევისბრის სიბერე

ისეთი მაამური ყოფილა თურმე ეს კაცი, დაბერდაო, დაბერდა ძალიანაო, სიბერით თეთრი თმაო ხო გაუთეთრდებაო, გაუშავდაო. დიდიხნის გამხდარაო. მემრეო, მიდენილა ხატში და ჯვარი სჭერია ხელშია და დაყირავდა ეს კაცი. ჰოდა, გაფრინდა ეს ჯვარი და ქვაზე დატრიალდა. “კოჭლიშვილო! – აძახა თავად იმასა თავის პირითა, – შენც დაგაბრუნებდიო, თუო მზეო გორისპირს დაბრუნდებოდესო!” და მამკვდარა იქავ.

ვებერისეული გაგება ხარიზმისა, თუ რენე გენონის მეტაფორას გამოვიყენებთ, გადმოყირავებულია: რელიგიურ-მეტაფიზიკური სინამდვილე მოქცეულია ფენომენალურში. ზენა შეცვლილია ქვენათი. და ეს ეპოქის ნიშანია.

რასაც დღეს ქარიზმაში გულისხმობენ, სხვა არაფერია, თუ არა ხალხის ნება-სურვილების პროექცია პოლიტიკურ ლიდერში, რომელიც ამ დროს ხალხის მძევალია, არა ჭეშმარიტების ტყვე და მორჩილი, როგორიც რელიგიური ხანის წინამძღოლი იყო. თუ ის ჭეშმარიტებას აცხადებდა, თუნდაც ძნელი ყოფილიყო მისი მოსმენა და ატანა, რაც ნამდვილად არ უწყობდა ხელს მის პოპულარობას (ვინ იყო იერემიაზე არაპოპულარული იერუსალიმის იმ უკანასკნელ ბობოქარ დღეებში?). დღევანდელი “ქარიზმატული ლიდერი”, როგორც დემაგოგი, პოპულარობის მოსახვეჭად ილუზიებით კვებავს ხალხს, აცხადებს იმას, რაც აამებს მათ სულს. თუ ის – ნამდვილი კერპებს ანგრევდა, ეს – ცრუ მზად არის, აშენოს კერპები. სხვანაირად ვერც მოიქცევა, რადგან მისი “ქარიზმა” მისივე ნაკვები ილუზიებისგან არის შეთხზული… თუ ვინმე მოხიბლულა გაუთავებლად მბრუნავი რეკლამით, ის ამგვარად შეთხზული “ქარიზმითაც” მოიხიბლება. ვგულისხმობ უჩინარი იმიჯმეიკერების კოსმეტიკურ “შემოქმედებას”, რაც სავსებით შეესატყვისება დროის სულს. ეს სეკულარული ეპოქის ნიშანია, როცა სეკულარიზებულია თავად მოწოდება, როცა ქარიზმა, როგორც ცნება და ტერმინი იცვლის თავის შინაარსს. საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ცხოვრება ღვთის დუმილით ადამიანის ნებაზეა მიშვებული. ღმერთი დუმს, როცა ადამიანი არ უსმენს მის ხმას. თუ ვისმე მოუხმია ან დაუმოწმებია ღვთიური ავტორიტეტი (“ჩვენთან არს ღმერთი” და სხვა), ეს მხოლოდ ფუყე მეტაფორა ყოფილა.

პატრა-აპატრა

პატრა თასს ნიშნავს ინდურად. რელიგიურ ტექსტებში პატრა მართალი კაცის მეტაფორაა. პატრა ის კაცია, ვინც წყალობას იმსახურებს. იგულისხმება, რომ ადამიანი ისეთივე სუფთა და შეურყვნელი უნდა იყოს, როგორც თასია, რიტუალური ჭურჭელი, როცა ის თავისი სიწმიდის მწვერვალზე იმყოფება. თუმცა არის ბინძური ჭურჭელი, რომელიც თავისი ფორმით ჩამოჰგავს თასს – პატრას, მაგრამ ის არ არის პატრა, არამედ აპატრა – არათასი. ცოდვილი ადამიანი უთასობის მდგომარეობაში იმყოფება… როდესაც ამ ადამიანს საზოგადოებიდან აძევებენ, ანუ ხდება მისი განკვეთა, სრულდება აპატრას, უთასობის მდგომარეობაში მისი გადაყვანის რიტუალი. მას აძლევენ გაფუჭებულ და დაბინძურებულ ჭურჭელს, რომელშიც უწმიდური წყალი დგას, და ეუბნებიან: “როგორც ეს თასი აღარ არის თასი, არამედ არათასია, და როგორც ეს წყალი არ არის წყალი, არამედ არაწყალია, მე ვღვრი მიწაზე არაწყალს, რათა შენ აღარ გქონდეს წყალობის იმედი…” მერე გადმოაყირავებენ ამ ჭურჭელს და ასე გადმოყირავებულს დატოვებენ, როგორც შერყვნილ რასმე საგანს, რომელსაც არავინ ეკარება. ასევე ეს კაცი უკარებელი ხდება. ამიერიდან მას სახელითაც არ მოიხსენებენ – ის აპატრაა.

მაგრამ კაცი სამუდამოდ არ რჩება აპატრას მდგომარეობაში. როცა ცოდვა გამოსყიდულია (ამის შანსი ეძლევა მას), მას მიაწოდებენ თასს, წმიდა წყლით სავსეს, და გადაცემის ეს აქტი პატრას მდგომარეობაში აბრუნებს მას.

სამასი მსვლეპელი

მოწყურებული ლაშქარი – ათიათასი იარაღასხმული კაცი ბრძოლის წინ გედეონმა მდინარეზე ჩაიყვანა დასარწყულებლად. უმრავლესობამ იარაღი გვერდზე გადადო, ჩაიმუხლა და პეშვით აუჩქარებლად დალია წყალი. იყვნენ ისეთნიც, რომელთაც იარაღის ჩაბღუჯვით, სულმოუთქმელად ძაღლებივით შესვლიპეს წყალი. გედეონმა ის უმრავლესობა, წყლის ადამიანურად შემსმელნი, შინ გაისტუმრა და სამასი მსვლეპელით ძლია მიდიანის, ყამალეკის და კედემიანთა კალიასავით უთვალავ ურდოებს. (მსაჯულთა წიგნიდან 7:1-7).

ბევრნი არიან დარბაისელნი, მცირედნი – მეომარნი.

ფრანგ ისტორიკოს მარკ ბლოკისთვის, რომელიც ნაცისტებმა დახვრიტეს 1944 წელს, როგორც წინააღმდეგობის მებრძოლი, ერთ ახალგაზრდა ოფიცერს უთქვამს: “ბევრი პროფესიონალი სამხედრო მინახავს, რომლებიც ვერა და ვერ გახდნენ მებრძოლები. მაგრამ მინახავს სამოქალაქო პირები, რომლებიც ბუნებით მებრძოლნი არიან. ასეთი ხართ თქვენ”.

სილაღე

ეს ორლესული სიტყვა-ცნებაა.

საბა: “ლაღი. სილაღე უწვრთელობისა ნიშები არს. სილაღე არის განუკრძალველი კადნიერება, რამეთუ რა განლაღნეს კაცი, მეტნობასა იწყებს მანქანებისასა”.

(ამ სიტყვა-ცნებას თავისუფლად შეუძლია ჰუბრის სიტყვა-ცნების გამოხატვა).

სრულიად საპირისპირო აზრის არის “ვეფხისტყაოსნის” ავტორი, რომელიც თავის გმირებს სილაღით ამკობს:

“ავთანდილ ლაღი, უკადრი”. ვინ იტყვის ავთანდილის უწვრთნელობას? ის ხომ როსტევანის გაზრდილია, რომელიც ასევე ლაღია.

თუმცა, შესაძლოა, აქ წინააღმდეგობაც არ იყოს. რუსთველის ეთიკაში, რომელიც ესთეტიკას ემიჯნება, სილაღე თავისუფლების უმაღლესი გამოხატულებაა, ის მწვერვალია, რომელიც არ გადასულა თვითნებობაში, ჰუბრისში. როსტევანზე ასეა ნათქვამი: “თვით ზის ლაღია და წყნარია”. როგორც ჩანს, სილაღეს სიწყნარე ანელებს, აწონასწორებს. უფრო სწორად, ეს ისეთი სილაღეა, რომელიც სიწყნარეში გადადის, მოთოკილია (“…თავსა ჰკრძალავს ლაღი”).

სილაღე თვითმპყრობელი მეფეების თვისებაა და ის, სიწყნარესთან ერთად (“ლაღი წყნარად მოისმენდა”), უკადრობასთან არის დაწყვილებული: “ავთანდილ ლაღი, უკადრი”; ტარიელი: “იგი ლაღი და უკადრი”. ორივენი სამეფო მოდგმისანი და მომავალი მეფენი არიან. ყველა სხვა შემთხვევაში უკადრი, ისევე როგორც ლაღი ნეგატიური თვისებაა. მას, ვისაც სილაღე და უკადრობა ბუნებით არ მოსდგამს, ჰუბრისი იპყრობს და, უკანონოდ აღზევებულს, გარდაუვალი დაცემა ელის. გვახსოვს ჟამთააღმწერელიდან, რა დაემართა ეგარსლან ბაკურციხელს, რომელიც “ეგზომ განდიდნა, რომელ კნინღა-და სახელის-დებადცა მეფისა იკადრა”.

მოვუსმინოთ “ასწლოვანი მატიანის” ავტორს, როგორ მოხდა ეს:

“და ვითარ ცნეს ქართველთა მოსლვა [ურდოდან] ავაგისი, ამირსპასალარისა, წინამოეგებნეს ყოველნი მთავარნი და წარჩინებულნი, თგთ შანშე და ეგარსლან, რომელსა კნინღადა სახელიცა მეფობისა ეპყრა. და ვითარ მიეახლა ავაგ, ჰგონებდა ჰუნისაგან გარდამოდდომად და ეგრეთ ხილვად ეგარსლანისაგან. ხოლო იგი განლაღებულ იყო, არა ინება წესისაებრ პატივით ხილვა და ამბორის-ყოფად ავაგისა. და ვითარ იხილა ავაგ, განძგნდა, თავსა მათრადითა უხეთქნა და უბრძანა მის ქუეშე დაწესებულთა, რათა ცხენისაგან უპატიოდ დაამდუან ქუეყანად. და ყვესცა ეგრეთ: პატივისაგან უპატიო-ყვეს და განძრცგლი განაძეს და მიერითგან უპატიო იქმნა”.

მიერითგან, დავსძენთ, წაიშალა ისტორიიდან მისი სახსენებელი.

რაოდენობას თვალი აღიქვამს, თვალი კი გარეგანია შინაგანი ხმის საპირისპიროდ. თვალი თვლის რიცხვს, სიმრავლეს, ყური განიცდის თვისებას, თვისების ინტენსიობას, რომელსაც განფენილობა არა აქვს და ამდენად არის შინაგანი გამოცდილება. თვალის გარეშეობა იქიდანაც ჩანს, რომ “თვლა” თხრობის, ნარაციის აღმნიშვნელია მთის დიალექტებში (“ლომისის ამბავი დაგითვალო?”), თხრობა კი გარე ქმედებაა, გარეთ გამოტანა შინაგანისა, რომელიც უფრო ღირებულია, რამდენადაც მასში ჭეშმარიტება შეუბღალავად არის შენახული. თხრობა კი სრულყოფილად ვერ გადმოსცემს შინაგანის არსს. აშკარა ხდება ანდაზის “ასჯერ მოსმენილს, ერთხელ ნანახი სჯობს” სეკულარული დისკურსი. სანახაობა (შოუ) იკავებს ადგილს სეკულარულ სოფელში, “ჩაგრავს” ჭვრეტას, რომლის ორგანო შინაგანი თვალია.

სარფში, უპერსპექტივო საბჭოთა ხანაში (1967), ერთი ქართველი ისტორიკოსის პირით ნათქვამ მწარე ეპოქალურ სიმართლეს – “ესენი ისეთივე მაჰმადიანები არიან, როგორც ჩვენ ქრისტიანებიო” – მისი სამოქალაქო შედეგი ანელებს. იქ, სადაც ხალხი რელიგიას უნდა გაეთიშა, ყოფითმა სტიქიურმა ათეიზმმა გაამთლიანა.

1881 წელს ივან ტურგენევი ი. ფ. გორბუნოვს წერს:

“Извините, что адрессую письмо на имя Я. П. Полонского; но Вы по неизменной, строжайше соблюдаемой привычке всех русских не приложили своего адресса”.

1882 წელს დ. ვ. გრიგოროვიჩს:

“ О Григорович! Григорович! Опять Ваше письмо без адресса!!! А еще европеец! Принужден опять писать через Топорова!”

იმავე წელს ნ. ა. რჟევსკაიას:

“Недели три тому назад я получил Ваше письмо, на которую я бы ответил тотчас, еслиб Вы не забыли выставить свой адресс…”

რუსმა მწერალმა ტურგენევმა თითქმის მთელი ცხოვრება საფრანგეთში გაატარა, და მაინც რუს მწერლად დარჩა, თუმცა თავისი ხალხისთვის ევროპული თვალით შეხედვის უნარი გაუმძაფრდა. მაგრამ რატომ ფიქრობდა ის, რომ გრიგოროვიჩი, ან პოლონსკი, ან რჟევსკაია (თუმცა ის წარმოშობით არარუსი იყო) და სხვანი მრავალნი, რომლებიც არ დაგიდევდნენ კონვერტზე მისამართის აღნიშვნას, მაინცდამაინც არაევროპულად იქცეოდნენ? ამით ისინი ხომ თავიანთ რუსობას ადასტურებნენ. მათ რაღაც სტიქია აიძულებდა, უარეყოთ მეტისმეტად ევროპული ფორმულა hic et nunc, რათა თავი მარადისობაში დაედასტურებინათ. რა მარადისობაში? ალბათ ვაჭარბებ, მაგრამ ქვეცნობიერად მისი (მარადისობის) ანათალის წვდომას ხომ ესწრაფოდნენ, როგორც აზიაში ესწრაფიან. ნამდვილად, ვერ გაწვრთნიდა ივან სერგეევიჩ ტურგენევი მათ ბუნებას, თავადაც ხომ სხვა სფეროში გასაწვრთნელი იქნებოდა და რუს მწერლადაც ვერ იარსებებდა. აბა, თვალი მოეკრა მისთვის ლოდივიკო სეტემბრინის, რომელიც თავის ევროპელ შეგირდს აფრთხილებდა სლავურ უკიდეგანო სტიქიაში გადაშვებისგან: “ე, ინჟინერო, ფრთხილად” (“ჯადოსნური მთა”), რამდენ რუსულს, ევროპულში შეხიზნულს, აღმოაჩენდა მასში!

ესქატოლოგიური მოლოდინის მოხსნის კვალობაზე ხდება კოსმოსის (ყოფიერების) თავისთავადობის, თვითმყოფობის რეაბილიტაცია. ეს სოფელი (saeculum), რომელიც იყო ხიდი ღვთის სასუფეველში გადასასვლელად, ამიერიდან ხდება მყარი სადგური, სადაც ადამიანი მკვიდრდება იმ ილუზორული რწმენით, რომ საბოლოოდ დამკვიდრებულია ამ მიწაზე. მიუხედავად წარმავლობის ყოველდღიური მწარე გამოცდილებისა, იგი აღარ განიცდის თავს მგზავრად, წუთისოფლის სტუმრად (ეს გამოთქმა სიტყვის მასალადღა შერჩა ენას); წაშლილია პრინციპი “კიდეც და არც”. ეს სოფელი აღარ არის განსაცდელი, ეს სოფელი ერთადერთია; იცვლება მიმართება სიკვდილის ფაქტთან: მარადიულ ცხოვრებაში გადამყვანი ხიდი (ეს სოფელი, საწუთრო) ახლა თავად არის სამუდამო სამყოფელი. მარადიული ცხოვრება ხიდზე. საშუალებათა მიზნად ქცევა, როცა აღარ ჩანს საბოლოო მიზანი. სხვა თვალსაზრისი ადამიანის აღსასრულზე, თუ არა როგორც მის ხორციელ-სულიერ განადგურებაზე, სეკულარულ ადამიანს არა აქვს. და დღემდე აწვალებს ადამიანს, რომელიც ქრისტიანად თვლის თავს: არის იქ რამე?

წყარო: 24 საათი