– „„თუ „ვეფხისტყაოსანი“ არ იცი, ძნელად დაგიჯერებს ვინმე, რომ ქართველი ხარ“ – წერდა ნოდარ დუმბაძე და მართლაც, რუსთაველის იგავმიუწვდენელი მშვენების პოემა ქართველი ერის სავიზიტო ბარათია მსოფლიოს კულტურული საზოგადოების წინაშე. ის ხომ ქართველებისთვის არასოდეს ყოფილა ჩვეულებრივი, თუნდაც მაღალმხატვრული ნაწარმოები, ის ქართველთა წიგნთა წიგნი, მათი ბიბლია იყო, რომელმაც უდიდესი მისია შეასრულა – ხელი შეუწყო ქართველი ერის ეთნოკულტურული სახის, მენტალიტეტის, ზნეობრივი კოდექსის ჩამოყალიბებას. დღეს, საყოველთაო გლობალიზაციის ეპოქაში, მულტილინგვისტურ თუ მულტიკულტურულ გარემოში მოქცეულ მცირერიცხოვან, თუმცა დიდი ისტორიისა და კულტურის ერს კიდევ უფრო სჭირდება გენიალური წინაპრის დახმარება, მისი ბრძნული დარიგებებისთვის ყურის მიპყრობა, უაღრესად პრაქტიკული შეგონებების ცხოვრებაში გამოყენება, თუნდაც აი, ასეთის: „რაცა ვის რა ბედმან მისცეს, დასჯერდეს და მას უბნობდეს: მუშა მიწყივ მუშაკობდეს, მეომარი გულოვნობდეს, კვლა მიჯნურსა მიჯნურობა უყვარდეს და გამოსცნობდეს, არცა ვისგან დაიწუნოს, არცა სხვათა უწუნობდეს.“ ამ ლაკონიური აფორიზმით რუსთაველი პროფესიონალიზმისკენ, საკუთარი საქმის საუკეთესოდ კეთებისაკენ მოგვიწოდებს. არადა, როგორ გვაკლია და გვჭირდება დღეს სწორედ ეს თვისებები. ის გვახსენებს იმასაც, რომ ადამიანის ცხოვრებაში უმთავრესი სიყვარულია და ამ ნიჭს მოკლებული კაცი შესაბრალისია. ყველაფერი ეს „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგში-დასაწყისში, პოემის მშვენიერ მხატვრულ წინასიტყვაობაში წერია. პროლოგი ღვთისადმი მიმართვით იწყება. სწორედ უზენაესს შესთხოვს რუსთაველი შეწევნას იმ დიდ საქმეში, რასაც შემოქმედება ჰქვია. ხელოვანიც ხომ ისევე ქმნის ახალ სამყაროს, როგორც თავის დროზე ღმერთმა შექმნა უთვალავი ფერით შემკული უმშვენიერესი ქვეყანა, ისიც ისევე აცოცხლებს თავის პერსონაჟებს, როგორც უფალმა შთაბერა სული ყველა არსებულს: „რომელმან შექმნა სამყარო ძალითა მით ძლიერითა, ზეგარდმო არსნი სულითა ყვნა, ზეცით მონაბერითა, ჩვენ, კაცთა, მოგვცა ქვეყანა, გვაქვს უთვალავი ფერითა.“ სწორედ უფალს ევედრება პოეტი, რომ დაიცვას ყოველგვარი ბოროტებისაგან, მისცეს დიდი სიყვარულის განცდის უნარი და იმქვეყნად წასაღები ცოდვების ტვირთიც შეუმსუბუქოს. პროლოგის შემდეგი კომპოზიციური ელემენტი უკვე პოემის ადრესატთა ხსენება-ქებაა. რუსთაველი გვიმხელს, რომ თავის ქმნილებას მზე-თამარ მეფესა და მის მძლეთამძლე მეუღლეს – დავით სოსლანს უძღვნის. მათ დასახატავად კი მელნად გიშრის ტბას, ხოლო კალმად – რხეულ ლერწამს იყენებს, შედეგი კი ასეთია: „გასტეხს ქვასაცა მაგარსა, გრდემლი ტყვიისა ლბილისა.“ რუსთაველი უფალს სთხოვს, მისცეს დიდი ოსტატობა, სიტყვის ფლობის უნარი, მხურვალე გული, რათა ღირსეულად აღწეროს ტარიელისა და მისი მეგობრების თავგადასავალი. შემდეგ პოეტი თავის ვინაობასაც გვაცნობს: „დავჯე, რუსთველმან გავლექსე, მისთვის გულ-ლახვარ-სობილი, აქამდის ამბად ნათქვამი, აწ მარგალიტი წყობილი.“ პროლოგის მომდევნო სტროფმა კი დიდი თავსატეხი გაუჩინა პოეტის შთამომავლობას: „ესე ამბავი სპარსული, ქართულად ნათარგმანები, ვით მარგალიტი ობოლი, ხელის-ხელ საგოგმანები, ვპოვე და ლექსად გარდავთქვი, საქმე ვქმენ საჭოჭმანები.“ ნუთუ ქართველთა, მართლაც რომ, „ხელის-ხელ საგოგმანები მარგალიტის“ ამბავი სპარსულია?! რა თქმა უნდა – არა! რუსთაველმა აქ მიმართა ე.წ. სიუჟეტის გაუცხოების მხატვრულ ხერხს. ეს ხერხი სხვა არაერთ შემოქმედსაც გამოუყენებია. პოეტმა მოქმედება უცხო ქვეყნებში გადაიტანა, რატომ? ამ კითხვას სხვადასხვაგვარად პასუხობენ და ყველა ვარიანტში არის სიმართლის მარცვალი: ჯერ ერთი, ასეთ დიდ ადამიანს მტერიც ბევრი ეყოლებოდა; გავიხსენოთ რუსთაველის გენიალური მემკვიდრის, ვაჟას, სიტყვები: „ცუდას რად უნდა მტერობა, კარგია მუდამ მტრიანი“, მეორე მიზეზი, სახელმწიფო ცენზორები ან, როგორც დიდმა აკაკიმ უწოდა მოხდენილად – „აზრიყლაპიები“ – არიან, აი, ამათი დევნისგან დაიცვა პოემაცა და თავიც; მესამე – აშკარა ისტორიული ანალოგიები მე-12 საუკუნის საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკურ ვითარებასთან (ერთადერთი ქალი მემკვიდრეები, ინდოეთის შვიდი სამეფო და ა.შ.); მეოთხე, იმ პერიოდში მსოფლიო მწერლობაში „სპარსული“ ერთგვარი მარკა/ბრენდი იყო საუკეთესო პოეზიისა (თამაზ ჭილაძე) და, მეხუთე, პოეტმა ამით ხაზი გაუსვა ამბის ნამდვილობას, რაც, ასევე, შუა საუკუნეების ნაწარმოებებისთვის აუცილებელი მოთხოვნა იყო. რუსთაველმა „ვეფხისტყაოსნის“ დასაწყისშივე ჩამოაყალიბა თავისი შეხედულებანი შაირობის-პოეზიისა და მიჯნურობის შესახებ. მისი აზრით, შაირობა „სიბრძნის დარგია“ და, შესაბამისად, მას გამგებიანი მსმენელი სჭირდება. მით უმეტეს, თუ ეს „საღვთო“ პოეზიაა. აქვე პოეტი მისთვის დამახასიათებელი ლაკონიზმით, მოხდენილად აყალიბებს ყველა კარგი შემოქმედისთვის აუცილებელ დევიზს: „გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის, შაირია ამად კარგი.“ ამ სტრიქონში რუსთაველი გულისხმობს მწერლის სტილს, ხოლო შემდეგ აფორიზმში: „მოშაირე არა ჰქვიან, ვერას იტყვის ვინცა გრძელად“ – ნაწარმოების ჟანრს. რუსთაველი მოშაირედ არ თვლის მას, ვინც მხოლოდ ერთ-ორ ლექსს დაწერს, ხოლო დიდტანიანი, ეპიკური მხატვრული ტილოს შექმნა არ შეუძლია. რუსთაველი თვლის, რომ კარგ პოეტს ისევე გამოცდის დიდტანიანი ნაწარმოების შექმნა, როგორც ბედაურს გრძელ დისტანციაზე რბოლა, ან მობურთალს – ასპარეზობა. მათ მსგავსად, პოეტსაც სჭირდება ვაჟკაცობა, სიმარჯვე სიტყვის ხმარებისას, რათა მშობლიური ენის მთელი სიმდიდრე გამოაბრწყინოს თავის შემოქმედებაში. პროლოგიდან კარგად ჩანს, თუ რა დიდი პროფესიული სიფრთხილით ეპყრობა რუსთაველი „ლექსთა თქმის“ ხელოვნებას, როგორ არის შეყვარებული ქართულ ენაზე და ამასვე ევედრება პოეტებს, სთხოვს, რომ კარგად დაეუფლონ ქართულ სიტყვას: „არ შეამოკლოს ქართული, არა ქმნას სიტყვა-მცირობა. ხელ-მარჯვედ სცემდეს ჩოგანსა, იხმაროს დიდი გმირობა.“ ნაკლებნიჭიერ პოეტებს რუსთაველი ახალგაზრდა მონადირეებს ადარებს, რომლებიც მხოლოდ მცირე ნანადირევით კმაყოფილდებიან. ასეთ „ვაი-პოეტებს“ მწერალი ირონიულად უყურებს და მათ მიერ თავის ქებას ჯორის გაჯიუტებას ადარებს. თუმცა სიტყვის დიდოსტატი არც მსუბუქი ჟანრის ნაწარმოებებს უარყოფს, რადგან გასართობად, „სანადიმოდ, სამღერელად, სააშიკოდ, სალაღობოდ…“ – ისინიც გამოდგება: „ჩვენ მათიცა გვეამების, რაცა ოდენ თქვან ნათელად.“ რა თქმა უნდა, ნამდვილ პოეტად რუსთაველი ეპიკურ ნაწარმოებთა შემქმნელებს მიიჩნევს, მათ, ვისაც შეუძლიათ „ენა, გული და ხელოვანება“ ანუ სიტყვის ფლობის უნარი, გრძნობები და ოსტატობა ჩააყენონ შემოქმედების სამსახურში. ამასთან ერთად, ჭეშმარიტი ხელოვანი უნდა ემსახურებოდეს ადამიანის ამამაღლებელ, გამაკეთილშობილებელ გრძნობას – მიჯნურობას, სიყვარულს. სწორედ მისთვის უნდა „ენა-მუსიკობდეს“, გალობდეს პოეტი. როგორც ვნახეთ, პროლოგში რუსთაველმა ნათლად ჩამოაყალიბა თავისი მოსაზრებანი იმის შესახებ, თუ ვის შეიძლება ეწოდოს ნამდვილი მოშაირე და რას უნდა უძღვნას მან თავისი შემოქმედება. რუსთაველმა „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგში მისთვის ჩვეული დიდოსტატობითა და ლაკონიურობით ჩამოაყალიბა მიჯნურობის თეორია. მისი აზრით, მიჯნურობის უპირველესი სახე არის ღვთისადმი მიჯნურობა, „იგია საქმე საზეო, მომცემი აღმაფრენათა.“ მაგრამ მისი ენით გამოხატვა, მიწვდომა ძალიან ძნელია, ბრძენ ადამიანებსაც კი უჭირთ. ვისაც სურს ამ უზენაეს გრძნობას მისწვდეს, ბევრი ტანჯვის ატანა მოუწევს. რუსთაველი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ თავის პოემაში ის საუბრობს არა ზეციური, არამედ მიწიერი, ხორციელი გრძნობების შესახებ: „ვთქვნე ხელობანი ქვენანი, რომელნი ხორცთა ჰხვდებიან.“ ასეთი სიყვარულიც შეიძლება ამაღლდეს ზეციურამდე და აღმაფრენათა მომცემად იქცეს, თუკი: „მართ მასვე ჰბაძვენ, თუ ოდენ არ სიძვენ, შორით ბნდებიან.“ რუსთაველი სიტყვა „მიჯნურის“ წარმოშობასაც განმარტავს: ის არაბულიდან მომდინარეობს და სიყვარულისაგან გაგიჟებულს, შმაგს, ხელს ნიშნავს. მიჯნურს აგიჟებს ის, რომ სატრფოსგან შორსაა და მას ვერ წვდება. რუსთაველი ადამიანის ბუნების დიდებული მცოდნეა, კარგად იცის, რომ ყველას ერთნაირად არ გააჩნია სიყვარულის ნიჭი და უნარი, ისინი გრძნობების გამოხატვის საშუალებებითაც განსხვავდებიან. ზოგიერთისთვის მიჯნურობა შთაგონების წყარო და სიცოცხლის აზრია. ასეთნი თავიანთი არსებობის გამართლებას სატრფოსთვის სამსახურსა და ერთგულებაში ხედავენ, ზოგი კი ერთი ყვავილიდან მეორეზე დაფრინავს პეპელასავით და მისი ე.წ. „სიყვარულიც“ პეპელასავით დღემოკლეა. აქედან გამომდინარე, რუსთაველი მიჯნურობის რამდენიმე სახეს გამოყოფს: საღვთო, მიწიერ – უბიწო და ხორციელ – ეროტიკულ მიჯნურობას, თუმცა, უნდა დავაზუსტოთ, რომ ამ უკანასკნელს ის სხვა სიტყვით მოიხსენიებს, მას „სიძვას“ უწოდებს და კატეგორიულად გვაფრთხილებს, არ ავურიოთ ის ნამდვილ მიჯნურობაში: „მიჯნურობა სხვა რამეა, არ სიძვისა დასადარი: იგი სხვაა, სიძვა სხვაა, შუა უზის დიდი ზღვარი, ნუვინ გაჰრევთ ერთმანეთსა, გესმას ჩემი ნაუბარი!“ და მაინც, რა განსხვავებაა მათ შორის? რუსთაველი კონკრეტულად ჩამოთვლის იდეალური მიჯნურის დამახასიათებელ ნიშნებს და მათ შორის უმთავრესია „ხანიერება“ ანუ ერთგულება. მიჯნურს სატრფოს ღალატი არ ეპატიება, თუნდაც ეს სატრფო „კუშტი“ – მკაცრი, გულჩათხრობილი, ან „ქუში“ – პირქუში და უხასიათო იყოს. ალბათ, რუსთაველი გულისხმობდა, რომ, მარკ ტვენის ცნობილი ხუმრობისაც არ იყოს, სანამ ერთი ნახვით შეიყვარებ ვინმეს, მეორეჯერაც უნდა შეხედო დაკვირვებით. ასეა თუ ისე, თუკი შეიყვარებ, უნდა უერთგულო – ამას არაერთხელ ხაზგასმით აღნიშნავს პოეტი: „მას ცოცხალი ნუ ელევის, რაცა პირველ შეუყვარდეს.“ იდეალური მიჯნური გარეგნულად მომხიბლავი უნდა იყოს, თუმცა ეს საკმარისი არაა. მას კიდევ ბევრი ადამიანური ღირსება მოეთხოვება: გონიერება, სიუხვე, თავმდაბლობა, ახალგაზრდობა, ენაწყლიანობა, ვაჟკაცობა-სიმამაცე, დიდი მოთმინების უნარი. კიდევ ერთი საინტერესო თვისება აქვს ამ ჩამონათვალში რუსთაველს და მას „მოცალეობა“ ჰქვია. რას გულისხმობდა პოეტი: მიჯნური მოცლილი უნდა იყოს? შესაძლოა, რადგან სიყვარული გარკვეულ თავისუფალ დროს მოითხოვს. სხვათა შორის, ჩვენს ეპოქაში ეს „სიყვარულის დროის“ დეფიციტი განსაკუთრებით მწვავედ იგრძნობა! თუ რუსთველისეული „მოცალეობა“ მიჯნურების ერთმანეთისადმი შესაფერისობას ნიშნავს? ისინი ერთმანეთის ტოლი, ცალი და სწორი უნდა იყვნენ. მით უმეტეს, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ გმირები დროის უკმარისობას ნამდვილად არ განიცდიან. ამასთან, ისინი სწორედაც რომ, ერთმანეთის „ცალნი“ არიან: გარეგნობით, ხასიათის თვისებებით, სოციალური მდგომარეობით. ამიტომ, ვფიქრობ, ეს მეორე მოსაზრება უფრო შეეფერება პოემის გმირთა მდგომარეობას. კიდევ ერთი თვისება უნდა ჰქონდეს იდეალურ მიჯნურს: ის ცხოვრების ნებისმიერ გამოწვევას მამაცურად უნდა შეხვდეს, არც დიდმა ბედნიერებამ უნდა დაახვიოს თავბრუ და არც გაჭირვებამ უნდა გატეხოს: „ნუცა ლხინსა აუზვავდეს, ნუცა ჭირსა შეუზარდეს.“ ვფიქრობ, არა მარტო მიჯნურს, არამედ ნებისმიერ ადამიანს უნდა ახსოვდეს ჩვენი გენიალური წინაპრის ეს ბრძნული დარიგება! კიდევ ერთი თვისება უნდა ჰქონდეს იდეალურ მიჯნურს: ის თავის სიყვარულზე საქვეყნოდ არ უნდა გაჰყვიროდეს, საიდუმლოდ უნდა ინახავდეს: „არს პირველი მიჯნურობა არ-დაჩენა, ჭირთა მალვა.“ „არსით აჩნდეს მიჯნურობა, არასადა იფერებდეს.“ დღეს, საინფორმაციო-კომუნიკაციური რევოლუციის, ტელევიზიის, ინტერნეტისა და სოცქსელების ეპოქაში, იქნებ, ვინმეს ანაქრონიზმადაც- დრომოჭმულადაც მოეჩვენოს რუსთაველის ეს შეხედულება, მაგრამ, ერთი წუთით დავფიქრდეთ, როგორ დაკარგა მნიშვნელობა სიტყვა ინტიმურმა-პირადულმა-გულითადმა. რამდენი დააკლო ამ დიდ გრძნობას – სიყვარულს – ვითომდა გულწრფელი ემოციების საყოველთაოდ გამოფენა-გადმოღვრამ, როგორი ზედაპირული და საჩვენებელი, მცირე თუ დიდი შოუების-წარმოდგენების ნაწილი გახდა სიყვარული. რუსთაველი კიდევ უფრო შორს მიდის და წინასწარმეტყველივით გვაფრთხილებს, რომ ვერიდოთ ისეთ ადამიანებს, რომლებიც სხვის სახელს არ უფრთხილდებიან, საქვეყნოდ „მოაყივნებენ“ – შეარცხვენენ. არ აქვს მნიშვნელობა, მეგობარი იქნება თუ მიჯნური, რუსთაველის ლექსიკაში ხომ ორივე სიტყვას ერთი ფუძე აქვს: ყვარება – სიყვარული – მოყვარე: „მიკვირს, კაცი რად იფერებს საყვარლისა სიყვარულსა: ვინცა უყვარს, რად აყივნებს მისთვის მკვდარი მისთვის წყლულსა?!“ ასეთ ადამიანს ერთადერთი „გამართლება“ აქვს: ეს ბოროტება მის ბუნებაში დევს, ძვალსა და რბილში აქვს გამჯდარი, მას სხვაგვარად მოქცევა არ შეუძლია, რადგან „ავსა კაცსა ავი სიტყვა ურჩევნია სულსა, გულსა.“ რა თქმა უნდა, ასეთ „ვაი-მოყვარეს“ ჭკვიანი ადამიანი არ ენდობა, თავის გულსა და სულს არ ჩააბარებს, მოერიდება: „მას უშმაგო ვით მიენდოს, ვინ მოყვარე გაამჩივნოს?“ კიდევ ერთი პუნქტია მიჯნურობის რუსთველისეულ კოდექსში: მიჯნურს „სიარული, მარტოობა ჰშვენის, გაჭრად დაეთვლების.“ აი, ეს ტყე-ველად მარტო გაჭრა რაღა საჭიროაო, შეიძლება ირონიულად ვიკითხოთ, მაგრამ, დღევანდელი გადასახედიდანაც კი, ვფიქრობ, ამასაც აქვს გარკვეული გამართლება: ადამიანს სჭირდება განმარტოება, საკუთარ თავში ჩაღრმავება, გრძნობებში გარკვევა. ამისთვის ხომ დღეს ფსიქოთერაპევტებთან დადიან და ფულს იხდიან. მოკლედ, ჩემი აზრით, რუსთაველის მიერ პროლოგში ჩამოყალიბებული მიჯნურობის მორალური კოდექსის ყველა პუნქტი მისაღები და თანამედროვეა, რა თქმა უნდა, თუ მას წაიკითხავს „კაცი ვარგი“. ასე რომ, პროლოგი „ვეფხისტყაოსნის“ მნიშვნელოვანი კომპოზიციური ელემენტია. ის ავტორსა და მის პოემასთან დაკავშირებულ ბევრ საინტერესო კითხვას სცემს პასუხს და იძლევა გასაღებს ნაწარმოების მხატვრული სამყაროს კარის შესაღებად.“ – ესე ვეფხისტყაოსნის აპლიკაციიდან
