გიგი თევზაძე – “ჩვენი ადგილი”

წიგნიდან “ჩვენი დრო, სფინქსი და ძენონის ისარი” (ცნობიერების ესტეტიკა, II ნაწილი.)

I
ყველასათვის ცნობილია ოიდიპოსის მითი: ავბედითი წინასწარმეტყველებისათვის თავი რომ დაეღწია, ოიდიპოსი მამამ მოიშორა და ის სამშობლოდან შორს გაიზარდა ისე, რომ თავის წარმოშობაზე არაფერი იცოდა. თებესკენ გზაზე მიმავალ, უკვე დავაჟკაცებულ ოიდიპოსს საკუთარი მამა შემოაკვდა. შემდგომ მან თებე სფინქსისაგან იხსნა და მადლიერმა მოქალაქეებმა ის მეფედ აირჩიეს. ოიდიპოსმა საკუთარი დედა ცოლად შეირთო. როდესაც ტირესიასის საშუალებით მისთვის ცნობილი გახდა, თუ რა ჩაიდინა, ოიდიპოსმა თვალები დაითხარა. აღსრულდა, რაც უწინასწარმეტყველეს ოიდიპოსის მამას.

ეს მითი თვალსაჩინოს ხდის იმ ორმაგობას, რომელიც ბერძნულ მითებს ახასიათებს _ შესაბამება ადამიანის თავისუფლებასა და ღმერთების ნებას შორის; მაგრამ ეს არ არის ორმაგობის ერთადერთი სახე, რომელიც ამ მითებში გვხვდება; ამ პრინციპის ნათელი გამოხატვაა მითების ორბუნებოვანი პერსონაჟები; პანი, კენტავრები, სფინქსი. მეტიც: მითები თავისი შინაარსითაც არ არიან ერთნი: მათში ხშირად გაერთიანებულია სხვა მითები, რომლებსაც, მიუხედავად იმისა, რომ მათ განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენენ, დამოუკიდებელი არსებობა და მნიშვნელობა გააჩნიათ.

ასეთი “მეორე” ოიდიპოსის მითში არის სფინქსის ამბავი. ამ მითის ორმაგობა კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი იმით ხდება, რომ ამ მითის პერსონაჟი _ სფინქსი _ ერთ ფორმაში ორნაირი არსებობის _ ცხოველურის და ადამიანურის შესაბამებაა.

სფინქსი ღმერთების მიერ თებეს სასჯელად იყო მოვლენილი. ის ქალაქის ჭიშკართან იჯდა და ამვლელ-ჩამვლელს ერთ გამოცანას ეკითხებოდა: რა არის ის, რაც დილას ოთხ ფეხზე დადის, შუადღისას ორზე, ხოლო საღამოს სამზე? მას, ვინც არასწორად უპასუხებდა, სფინქსი კლავდა. ოიდიპოსმა სწორი პასუხი უთხრა და სფინქსი უფსკრულში გადაეშვა.

სფინქსის ყოფიერებაში ადამიანი და ცხოველი ერთად დგანან. მითის ორმაგობა მასაც ისევე ეხება, როგორც ოიდიპოსს. ამიტომ სფინქსის თვითმკვლელობის მიზეზი ოიდიპოსის პასუხში უნდა ვეძებოთ. ერთი შეხედვით სფინქსის გამოცანა და მასზე პასუხი _ “ადამიანი” _ ბავშვურ თავსატეხად წარმოგვიდგება. მითის სტრუქტურა გვაეჭვებს _ აქაც ხომ არა აქვს ადგილი ორმაგობას _ შესაბამებას ბავშვურ თავსატეხსა და რაიმე სიღრმისეულს შორის.

წინადადება _ “ვინც დილას ოთხზე დადის, შუადღისას ორზე, ხოლო საღამოს სამზე” _ აღნიშნავს ცვალებადობას. მთლიანად იგი წარმოადგენს განსაზღვრებას, რომლისთვისაც სფინქსი სუბიექტის დასახელებას მოითხოვდა. ოიდიპოსის პასუხმა დაასრულა ეს დეფინაცია. სფინქსი ცვალებადობის შესახებ კითხულობს; თანაც ეს ჩვეულებრივი ცვალებადობა არ არის: ეს უკიდურესი ცვლაა. ცვალებადობა ერთი დღის განმავლობაში. ასე რომ, სფინქსის კითხვა შეიძლება შემდეგნაირად “ვთარგმნოთ”: რა არის ის, რაც თავისი არსებობის მანძილზე მაქსიმალურად იცვლება, ცვლის თავისი არსებობის წესს, ფორმას? პასუხი იგივე რჩება: “ადამიანი”.

მაშასადამე, სფინსქი და ოიდიპოსი ერთად ადამიანის ახალ განსაზღვრებას აყალიბებენ. ახალი რომ არ იყოს თებეს ნებისმიერი განათლებული მოქალაქე გასცემდა პასუხს და ქალაქსაც გადაარჩენდა. ეს გამოცანა არა მარტო როგორც განსაზღვრება, როგორც თავსატეხიც კი _ ახალია, ეს განსაზღვრება სფინსქსსაც ისევე ეხება, როგორც ოიდიპოსს. სფინქსის ყოფნა თანაბრადაა განსაზღვრული როგორც ადამიანურით, ასევე ცხოველურით. ყოფიერების ეს ორი სახე მასში ზუსტ შესაბამებაშია (ისევე როგორც ყველაფერი ორმაგი ბერძნულ მითში) ერთმანეთთან. პასუხის გაცემის შემდეგ სფინქსი თავს იკლავს. ამ თვითმკვლელობის ერთი მხარე _ ღმერთების ნება _ გასაგებია ჩვენთვის. მეორე მხარე _ თავისუფლება _ ასახსნელი.

სფინქსი არსებობს ადამიანივითაც. ასე რომ, ადამიანის ახალი განსაზღვრება მისი განსაზღვრებაცაა; მაგრამ სფინქსი ამ განსაზღვრების შემოღებას სიკვდილით ხვდება. ამას მხოლოდ ერთი პასუხი შეიძლება მოეძებნოს: ადამიანის ახალი არსება მისთვის მიუღებელია და მიუღებელია ალბათ იმის გამო, რომ მისი არსებობის წესი, რომელიც გულისხმობს ადამიანური და ცხოველური ყოფნის წესის ურთიერთშეხამებას, ამის საწინააღმდეგოა.

თებეს ჭიშკართან ადამიანის ახალი არსება _ ცვალებადობა დგინდება და ყველა, ვინც კი ადამიანია, ამ განსაზღვრებაში ექცევა. სფინქსი, რომელშიც ადამიანური და ცხოველური შესაბამებაშია ერთმანეთთან, თავს იკლავს. კვდება იმის გამო, რომ შეუძლებელია უკვე ურთიერთსაწინააღმდეგო არსებების შესაბამება.

ჩვენ გავარკვიეთ სფინქსის სიკვდილის ორმაგობა, მაგრამ ამ მითში კიდევ ერთი შეუმჩნეველი და აუხსნელი ფაქტი დარჩა: ღმერთების სასჯელი. ერთი შეხედვით, სასჯელი სფინქსის სიკვდილით მთავრდება; მაგრამ ამის შემდეგ თებეს მოქალაქეები თავიანთ სიცოცხლეს ომებში და ძმათა კვლაში ატარებენ. ოიდიპოსის მითი ანტიგონეს ამბავში გადადის. რა არის სფინქსის მითში ისეთი, რომელიც საშუალებას გვაძლევს ღმერთების სასჯელის დასრულებაში ეჭვი შევიტანოთ?

ისე და ისევ ადამიანის ახალი განსაზღვრება. ეს ახალი განსაზღვრება სასჯელის ნაწილია. ის სფინქსის თებეს ჭიშკართან ყოფნის ისეთივე აუცილებელი კომპონენტია, როგორც ოიდიპოსი. აქედან მხოლოდ ერთი რამ გამომდინარეობს: ადამიანის ახალი განსაზღვრების დადგენით ღმერთები სჯიან ადამიანებს, თანაც ისე, რომ თვითონვე აძებნინებენ სასჯელს. ჩვენი მიზანია გავერკვიოთ, თუ რაში მდგომარეობს ამ განსაზღვრების სასჯელობა და საშინელება.

ადამიანის ახალი განსაზღვრების ძირითადი პრინციპი არის ცვალებადობა. ფრაზა _ ის ვინც დილას ოთხზე დადის, შუადღისას ორზე, ხოლო საღამოს სამზე _ უკიდურესი ცვალებადობის უნარის ილუსტრაციაა. თუკი ეს ახალი განსაზღვრება ეწინააღმდეგება ძველს, მაშინ ის განსაზღვრება, რომელშიც ადამიანი და ცხოველი შესაბამებაში დგანან, არის უცვლელობა.

ყოველივე ეს მიგვითითებს, რომ ოიდიპოსის შემდეგ ადამიანი და ცხოველი ერთად ვეღარ იქნებიან და მათ შორის განსხვავება ძევს სამყაროში ყოფნის ცვალებადობა-უცვლელობაში. ამ მითის მიხედვით ადამიანისათვის ცვალებადია სამყაროს აღქმის კუთხე ანუ მისი მოქმედების მიმართულობა. ე. ი. თავის მოქმედებებს ადამიანი საჭიროებისამებრ უცვლის მიმართულებას და სხვადასხვა მხარეს მიმართავს. ადამიანი, რომელიც ოიდიპოსის პასუხის შემდეგ დგინდება, იცვლის სამყაროს სურათს (სამყაროს აღქმის კუთხეს) _ რათა უკეთესად იგრძნოს თავი და ამ სურათის მიხედვით ცვლის სამყაროს, თვითონ კი უცვლელი რჩება.

ამაზევე დაყრდნობით, ცხოველის შემთხვევაში საწინააღმდეგო უნდა ვივარაუდოთ; ალბათ მას აქვს სამყაროს აღქმის უცვლელი კუთხე, მოქმედების უცვლელი მიმართულება ანუ სამყაროს უცვლელი სურათი. ე. ი. თუკი შეიცვლება გარემო, ხოლო ცხოველს არ შეუძლია შეცვალოს თავისი მოქმედების მიმართულობა, მაშინ ის თვითონ შეიცვლება, რათა, როგორც იყო, ისეთსავე შესაბამებაში დარჩეს ბუნებასთან.

ასე ვიღებთ ჩვენ ცვალებადი ადამიანისაგან მოუქნელ და ხისტ სისტემას, რომელიც ამ მოუქნელობის გამო ანგრევს გარემოს და კვლავ აშენებს მას ახალი სურათის მიხედვით და უცვლელი ცხოველისაგან _ მოქნილ და ჰარმონიულ სტრუქტურას, რომელიც მიისწრაფვის მუდამ ერთ შესაბამებაში იყოს ბუნებასთან და არა ცვალოს ეს შესაბამება, ანდა სამყარო იყოლიოს შესაბამებაში, როგორც ამას ადამიანი აკეთებს.

ღმერთების სასჯელი დაფარული იყო: ადამიანები რომც მიმხვდარიყვნენ ახალი განსაზღვრების გაჩენას, განა იფიქრებდნენ, რომ ცვალებადობით დაწყევლა უცვლელობად და ისტორიის საშინელებად შემოუბრუნდებოდათ.

ამით ჩვენ ვწვდებით ღმერთების სასჯელის “მეორე გვარს”. სფინქსის გამოგზავნით ღმერთები ადამიანს და ცხოველს აშორებენ ერთმანეთს და ადამიანს საშინელ ცხოვრებას უმზადებენ: ბრძოლებით, კაცისკვლით და ბევრი ცვლილებით, მხოლოდ და მხოლოდ უკეთესად ყოფნის ილუზიის გამო. ოიდიპოსის პასუხში არის კაცობრიობის შემდგომი ბედი _ ისტორია თავისი რევოლუციებით და გადატრიალებებით.

ღმერთების სასჯელის ამ მხარესაც ახასიათებს თავისი “ორგვარობა”: ის ადამიანს აკარგვინებს ნორმალურ ურთიერთობას და აწყვეტინებს კავშირს სხვა ცოცხალ არსებებთან. უზარმაზარ უფსკრულს აჩენს მათ შორის და ადამიანს მარტოდ ტოვებს სამყაროში. ღმერთების სასჯელი მარტოობითა და სასოწარკვეთილებით “დასაჩუქრებაა” და ნიშანდობლივია, რომ ეს ყველაფერი იწყება ერთიანობის, შესაბამების სიმბოლოს სიკვდილით. ეს სასჯელი მითიდან აგდებს ადამიანს, უკარგავს არსებულ ორიენტირს, სამყაროს და აიძულებს ახლის ძიებას _ შესაბამისობის მოსპობით. ამით ის სპობს იმ მთავარ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც არის ადამიანი მითის პერსონაჟი და მითი ადამიანის სამყარო _ ორგვარობას. ადამიანი ერთგვარი ხდება და პლატონისეულ შუაზე გაკვეთილი ანდროგინის მსგავსად, მთელ თავის ისტორიას მეორე ნაწილის ძებნაში ატარებს.

ღმერთების სასჯელის მეორე მხარე მხოლოდ სფინქსის სიკვდილის შემდეგ იწყებს განხორციელებას _ მაშინ, როდესაც ყველას ჰგონია, რომ სასჯელი დამთავრდა და მას მხოლოდ რამდენიმე ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა.

ოიდიპოსის მითის ეს მეორე მხარე ბევრად უფრო საშინელ ტრაგედიად წარმოგვიდგება, ვიდრე მისი გაგრძელება: ამ მითის მეორე ნაწილი მხოლოდ დადასტურება და განხორციელებაა იმ სასჯელისა, რომელიც ღმერთებმა ადამიანებს დაუწესეს.

თებეს ჭიშკართან ადამიანის ორი განსაზღვრება დგას: ძველი _ მითის პერსონაჟი _ სფინქსი, რომელიც ერთიანობის, სამყაროს დაურღვევლობის და ჰარმონიის ნიშანია, რომლის მიხედვითაც ადამიანი სამყაროს ჩვეულებრივი ნაწილია სხვა ნაწილების გვერდით და ახალი _ ისტორიის სუბიექტი _ ოიდიპოსი, რომელიც თვითონ ხდება ახალი განსაზღვრების მატარებელი და მისი შემდგომი ბედიც, სწორედ არსებობის ახალი წესის გამო, საოცრად ცვალებადი და უბედურია.

II
ეს მითი მიგვითითებს ჩვენს ადგილს სამყაროში. ის არ ათავსებს ადამიანს არც მის პერიფერიაზე, არც მის ცენტრში. ჩვენი მიზანი იმ ადგილის პოვნაა, რომელიც მოუძებნა ადამიანმა თავის თავს. ადგილს, რომელიც მას მისივე კონსტიტუციით ეკუთვნის. ჩვენ უნდა მოვნახოთ ის წესი, რომლითაც ადამიანი ცხოვრობს გარემომცველ საყმროში, ისე, რომ გარემო მისგან დამოუკიდებელია, ისე, რომ ის და ბუნება სამყროს ორ, დამოუკიდებელ წევრს წარმოადგენენ. ასეთ არსებობას ადამიანში ღრმა საფუძველი უნდა ჰქონდეს. ამიტომაც არის ჩვენი მიზანი გავარკვიოთ ადამიანის და ბუნების მდგომარეობა; ანუ, ის კანონი, რომლის მიხედვითაც ადამიანის ყოფიერებას ადამიანშივე აქვს გამართლება. ჩვენი მიზანია მოვნახოთ ადამიანის და ბუნების ის აღწერა, რომელიც საფუძვლად უდევს ყველა არსებულ აღწერას ანუ რომელიც ყველა დროის შესაბამისი იქნება. აქამდე ჩვენ ვაჩვენებდით ადამიანის არსებობის წესის (რიტუალის) უცვლელობას დროთა ცვალებადობაში. ამჯერად უნდა ვიპოვოთ ასეთივე იგივეობის საფუძველი არსებობის ფორმაშიც; ანუ ის აღწერა, რომელსაც მივყვებით, უნდა იკითხებოდეს ყველა მეტაფიზიკაში, ყველა თეოლოგიურ სისტემაში, ყველა თეორიაში სამყაროს შესახებ.

ეს არ არის არც ეკოლოგიური (რაკი ბუნების და ადამიანის ურთიერთობაზე ვლაპარაკობთ) და არც ფსიქოლოგიური საკითხი. ეს ფილოსოფიური საკითხია, თუკი ფილოსოფიას გავიგებთ, როგორც არსებობის საზღვრით ცნებებზე აზროვნებას. არსებობის საზღვრითი ცნებები კი, რომლებიც განისაზღვრებიან ან ერთმანეთით, ან ყოფიერებით, არიან ბუნება და ადამიანი.

ჩვენ ვნახეთ, რომ ადამიანის არსებობა ხასიათდება, როგორც ცნობიერება. ვნახეთ, რომ ადამიანი თვითონვე იქმნის საკუთარი ცნობიერების ფორმას და საჭიროებისამებრ ცვლის მას ისე, რომ ცნობიერების შინაარსს უცვლელად ტოვებს. ადამიანთან ვპოულობთ ყოფიერების შემდეგ ფორმულას: უცვლელი მოქმედების წესი (ცნობიერების შინაარსი) _ მოქმედების ცვალებადი ორიენტირი (ცნობიერების ფორმა).

სფინქსის მითმა მიგვითითა, რომ არის “სხვანაირი ყოფიერებაც”; ამ შემთხვევაში ცნობიერების ფორმის ფუნქციას ასრულებს გარემო და ამ დროს ცნობიერების შინაარსსა და ფორმას შორის მიმართება ერთმნიშვნელოვანია; თუკი შეიცვლება გარემო პირობები, შეიცვლება ყოფიერების მოქმედების წესიც (რიტუალი); ე. ი. ეს ყოფიერი პირდაპირ მიმართებაშია საკუთარი ცნობიერების ფორმასთან.

ბუნების ყველა ფორმაში, მის ყველა გამოვლენაში შეიძლება მსგავსი ფორმულა ამოვიკითხოთ: მაგალითად _ თუკი მცენარის არსებობის წესს (მის ზრდას, განვითარებას), განვიხილავთ როგორც რიტუალს, მაშინ ფორმის ანუ რიტუალის ორიენტირის როლს შეასრულებს ბუნება. ამ შემთხვევაში ჩვენ შეიძლება ეს სიტუაცია წარმოვიდგინოთ, როგორც ცალკე გამოყოფილი ქცევა, რომელიც უშუალოდ მიემართება გარემოს _ იცვლება რა გარემო, იცვლება თვითონაც; ასევე, მაგალითად, ქვის შემთხვევაში, მის კონკრეტულ არსებობას, სწორედ იმის გამო, რომ ის კონკრეტულია, შეიძლება დავარქვათ რიტუალი, რადგანაც ასეთი არსებობა არის მისი მოქმედების ე. ი. არსებობის წესი და იმ გარემოს, რომელშიც ის არის _ რიტუალის ორიენტირი. ასე შეიძლება მივყვეთ და არსებობის ყველა ტიპი განვიხილოთ და ყველგან მივიღებთ შემდეგ ფორმულას: იცვლება რა ბუნება (გარემო), იცვლება არსებობის (მოქმედების) წესიც. ასეთი აღწერა სხვას არაფერს გვეუბნება, გარდა იმისა, რომ ბუნება არის რაღაც სისტემა. მასში ყველაფერი შესაბამებაშია ერთმანეთთან. მაგრამ, ბუნება გარდა იმისა, რომ თავად არის სისტემა, შედგება კიდეც უამრავი სისტემებისაგან, რომლებსაც ბუნებაში არსებულები ქმნიან. ბუნებაში ცალკე არაფერი არ არსებობს _ ყველაფერი არის გარკვეულ სისტემაში და სისტემის ძალით. ყოველი კონკრეტული ორიენტირდება ჯერ საკუთარ სისტემაზე, ამ სისტემის გავლით კი მთელ ბუნებაზე ანუ იმ გარემოზე, რომელშიც ეს სისტემა არსებობს. ეს სისტემატურობა _ კონკრეტურად, რეალურად _ გამოიხატება ერთი მხრივ სოციუმით, ხოლო მეორე მხრივ ცნობიერებით. ცნობიერება შეიძლება დავახასიათოთ, როგორც არსებობის (სოციალური) ფორმა, ხოლო სოციალურობა როგორც არსებობის შესაბამებითი, სისტემური წესი, იქ, სადაც სოციუმია, არსებობს ცნობიერებაც. _ ზოგ შემთხვევაში ცნობიერება არის დამახასიათებელი მთელი სოციუმისათვის _ ასეთი ცნობიერების შინაარსია ის კონკრეტული ქცევა, ის რიტუალი, რომელსაც სოციუმის წევრები ასრულებენ მთლიანი სოციუმის შენარჩუნებისათვის. მაშასადამე, შეიძლება წარმოვიდგინოთ ბუნება, კოსმოსი, _ ცნობიერებად, რომელსაც ახასიათებს გარკვეული შინარსი _ კონკრეტულ ფენომენთა არსებობა, მათი კონკრეტული მოქმედება, რიტუალი და ფორმა _ ერთიანობა, რომელსაც მთლიანად ბუნება, კოსმოსი წარმოადგენს. ერთი შეხედვით, ამ უკიდურესად ჰარმონიულ სურათში არ თავსდება ადამიანი. იმისათვის, რომ ასეთ საფუძველს ჩავწვდეთ, უნდა შევადაროთ ერთმანეთს ადამიანის ცნობიერება და ბუნება და ეს რომ ჩვენთვის მოხერხებული იყოს, ბუნების მაგივრად უნდა განვიხილოთ მაღალორგანიზებული ცხოველის ცნობიერება, რომელიც თავისი ყოფიერებით ადამიანის გვერდით დგას, ადამიანთან არის ყველაზე უფრო, სხვა ყოფიერთა შორის.

III

მითი გვეუბნება, რომ ცხოველის ცნობიერება შემდეგი სტრუქტურის უნდა იყოს; მას უნდა ახასიათებდეს ცნობიერების შინაარსი _ რის საფუძველზეც ის არსებობს და ურთიერთობას ამყარებს ანუ ქცევა, რომლითაც ცხოველი მიემართება იმ საზოგადოებას, რომელშიც ცხოვრობს. ამ სისტემის _ სოციუმის გავლით ის ესაბამება ბუნებას და მუდმივ, უცვლელ მიმართებაშია მასთან. ეს მიგვითითებს, რომ ცხოველის ცნობიერების ფორმა უნდა იყოს სოციუმი. ცხოველის ცნობიერების შინაარსი მიმართულია უშუალოდ სოციუმზე და მისი რიტუალი ემსახურება სოციუმში ურთერთობის გარკვევას და გარკვეული ადგილის დაკავებას. რა თქმა უნდა, ეს მიმართულობა არ “ცნობიერდება” ცხოველთან. საფრთხე (დაშლა), რომელიც ბუნების ანუ გარემო პირობების შეცვლისას ემუქრება სოციუმს, ინდივიდში გარდაისახება კონკრეტული არსებობის საფრთხედ, რადგან სოციუმი ის სისტემაა, რომელშიც ის არსებობს და რომლის გარეშეც მას დაღუპვა ემუქრება. სოციუმს კი გარემო პირობების შეცვლისას დაშლა ემუქრება იმის გამო, რომ ის რიტუალი, რომელიც მის სიცოცხლისუნარიანობას აპირობებს, აღარ შეესაბამება იმ გარემოს, რომელშიც სოციუმი არსებობს. ამ ორმხრივი დამოკიდებულების გამო ცხოველი იძულებულია შეცვალოს თავისი რიტუალი ისე, რომ მიმართება ცნობიერების შინაარსსა და ფორმას შორის იგივე დატოვოს. მაშასადამე, ცხოველი შეიძლება დავახასიათოთ, როგორც უკიდურესად სოციალური არსება: იმისათვის, რომ სოციუმი (რაც მისი არსებობის ფორმაა) არ დაინგრეს, ის (როგორც გვარი) აბსოლუტურად ცვლის თავის თავს. მაშასადამე, ცხოველის ცნობიერების შინაარსი, მისი ქცევა არის სოციუმზე ორიენტირებული. სწორედ ამის გამო ეს ავტონომიური ცნობიერება არ ვარდება ბუნების ერთიანი სისტემიდან და მის ნაწილად რჩება. როდესაც ცხოველი ქცევას იცვლის, ამას უნდა მოჰყვეს სოციალური სტრუქტურის შეცვლაც, მაგრამ ამით ჰარმონიულობა არ ირღვევა: შესაბამება _ ცხოველი-სოციუმი-ბუნება იგივე რჩება (ცხოველი `რეალურად~ ორიენტირებულია სოციუმზე, “ფსიქოლოგიურად” კი _ თავის თავზე. სწორედ იმიტომ, რომ ის “ინდივიდუალისტია”, ის არის სოციალური და ცხოვრობს `ჰარმონიულ~ საზოგადოებაში). ცხოველის არსებობის წესი არის უცვლელი; ბუნებაში ყოველ ცვლილებას შეესაბამება ცხოველის რიტუალის და სოციუმის ცვლილებები, ანუ მიმართებათა რიგი უცვლელი რჩება. იგივეს ვამბობთ ბუნებაზე _ ბუნება, როგორც მიმართებათა გარკვეული სისტემა, ხასიათდება მუდმივობით.

მაგრამ როგორ არის ამ შემთხვევაში ადამიანის საქმე, რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ, ყოფიერებაში ცხოველთან ერთად დგას. ამ დროს დგომის გამო მათი არსებობის (ყოფიერების) წესი ერთი უნდა იყოს. ეკოლოგიური კატასტროფები ერთი მხრივ, მეორე მხრივ კი ადამიანისვე ბრძოლა მათი თავიდან აცილებისათვის მიგვითითებს, რომ ადამიანისა და ბუნების ურთიერთობა “ჰარმონიულობისაგან” (შესაბამებიდან) შორს დგას. თუკი ადამიანი თავისი ცნობიერების შინაარსით არის ბუნება (ცხოველთან ერთად დგომის გამო), განსხვავება ადამიანსა და ბუნებას შორის ცნობიერების ფომრაში უნდა ვეძიოთ.

როგორც აღვნიშნეთ, ადამიანის ცნობერებაში უცვლელია ცნობიერების შინაარსი (რიტუალი) და იცვლება ცნობიერების ფორმა. ადამიანი მაქსიმალურად გამიჯნულია ბუნებას და საკუთარ თავში ცდილობს შექმნას იგივეობრივი სტრუქტურა. ამიტომაც მისთვის ცნობიერების ფორმა არის არა თავად ბუნება, სამყარო, არამედ სამყროს ხატი _ მეტასამყარო (მეტა-სამყარო აქ ნიშნავს მოძღვრებას სამყაროს შესახებ, სამყაროს შესახებ თეორიას, ბუნების შესახებ ცოდნის ქონას, რაც ნიშნავს ცოდნის საგანზე გარედან დაკვირვებას). ზემოთ აღწერილი სტრუქტურის შესაბამისად, როდესაც იცვლება სამყაროს კონკრეტული ხატი (რაღაც მეტა-სამყარო), იცვლება ის სოციალური სტრუქტურა, რომელიც არსებობს მოცემულ მომენტში; მაგრამ რადგანაც ადამიანი თვითონ ახორციელებს ამ ცვლილებას, არსებობის საკუთარ წესს უცვლელად ტოვებს. ეს იმიტომ ხდება, რომ ადამიანი არსებულ მეტა-სამყაროს ცვლის მხოლოდ და მხოლოდ `დაზუსტების~ და არსებული, `ნამდვილი~ სამყაროსადმი “უკეთესი შესაბამების” დროშით. ხოლო, რადგანაც მისთვის არსებული, ბუნებრივი სამყაროდან ყველაზე ახლოს მყოფი არის საკუთარი არსებობის წესი ანუ ცნობიერების შინაარსი (რიტუალი), იგი მას წარმოუდგება როგორც უცვლელი, რომელსაც მან უნდა შეუსაბამოს საკუთარი წარმოდგენები სამყაროზე. ამიტომაც, ადამიანის შემთხვევაში, იცვლება რა ბუნების ხატი (ცნობიერების ფორმა) და სოციუმი (ცნობიერების ფორმის პროექცია), ცნობიერების შინაარსი ანუ ადამიანის არსებობის წესი იგივე რჩება; ანუ, ეს ბოლო ფრაზა გასაგებად გახდომისათვის არსებული მეტა-სამყაროს ენაზე რომ ვთარგმნოთ, მივიღებთ, რომ ადამიანი, როგორც ბიოლოგიური (ან თუნდაც ზოოლოგიური) სახეობა, უცვლელია. როგორიც იყო პირველი ადამიანი ისეთივენი ვართ ჩვენც. ისევე როგორც პირველყოფილ ადამიანთა შორის სოციალური სტრუქტურა ისაზღვრება იმ მითებით, რომლებსაც ისინი ჰყვებიან ხოლმე (კლოდ ლევი-სტროისი), ასევე ჩვენი სოციალური სტრუქტურაც, ის სისტემები, რომლებშიც ვცხოვრობთ, ისაზღვრება იმ წარმოდგენებით სამყაროზე, რომლებიც ჩვენ გვახასიათებს.

ადამიანი მიისწრაფვის ცნობიერების ფორმის დაზუსტებისაკენ; ანუ, მისი სურვილია როგორმე გახადოს ის საკუთარი თავის (ადამიანისვე) იგივეობრივი. მას იმედი აქვს, რომ ოდესმე შექმნის ისეთ ფორმას, რომლის შესაბამისი სოციალური სტრუქტურა იქნება `ბუნებრივი~ და ჰარმონიული (ე. ი. მისი საკუთარ არსებობის წესის, მისთვის დამახასიათებელი რიტუალის შესაბამისი). ადამიანი მიისწრაფვის გახდეს მაქსიმალურად სოციალური. _ ამ თავის მისწრაფებით ის მაქსიმალურად სცილდება მიზანს და ნგრევათა მონაცვლეობის გარდა ვერაფერს აღწევს. ადამიანი თავისი არსებობით არის განწირული მოუწყობელ საზოგადოებაში ცხოვრებისათვის.

ცნობიერების ფორმა, რასაც ტრადიციულად გონებას ან განსჯას უწოდებენ, თავის საფუძველში ერთნაირია ყველასათვის, ვინც ასეთ ყოფიერებაში დგას. მისთვის აუცილებლობითაა დამახასიათებელი ცვალებადობისაკენ სწრაფვა; მაგრამ ამასთან ერთად ცნოიბერების შინაარსის ცვალებადობის უნარი და უუნარობა აპირობებს იმ სხვადასხვა გზას, რომელსაც ერთ ყოფიერებაში, არსებობის ერთ წესში მყოფნი ადგანან (მაგ. ცხოველი და ადამიანი); ცნობიერების ფორმის ამ საერთო საფუძველს ჩვენ შეიძლება გაგება ვუწოდოთ, რომელიც შეიძლება დახასიათდეს, როგორც ცნობიერების ფორმის უნარი. ეს ის უნარია, რომელიც იმ გარემოს გააზრების საშუალებას იძლევა, რომელშიც ესა თუ ის კონკრეტული ინდივიდი ცხოვრობს. ეს ის უნარია, რომელიც კონკრეტულ არსებულს აგებინებს თავის გარემოს: ზოგს იმ ცვლილების შესაბამისად, რომელიც სამყაროში ხდება, ზოგს _ საკუთარი თავის მიხედვით, საკუთარი თავის “ხატად და მსგავსად”. ეს გაგება ანუ სამყაროს აგების უნარი უდევს საფუძვლად ადამიანის გონებას _ სხვადასხვა, მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი ფენომენებით.

ამიტომაც, როდესაც ჩვენ ცხოველს ვუყურებთ და გვესმის, როცა ის სიყვარულს, დედობრივ გრძნობას, სიბრაზეს ან სხვა რაიმეს გამოხატავს, არის იმის “ბრალი”, რომ ჩვენ სამყაროს ერთანაირი გაგება გვაქვს; ანუ, ემპირიულ სამყაროში ჩვენ ერთნაირად ვართ, ერთანაირად ვაზროვნებთ. განსხვავება ამის შემდეგ საფეხურზე იქმნება, როდესაც თავის ნაკლულობის და მთლიანად ცვლის უუნარობის გამო, ადამიანი იწყებს თავის თავში სხვადასხვა სამყაროების აგებას. მაგრამ, ეს სამყაროებიც ისეთივე წინააღმდეგობრივია, როგორც მათი შემქმნელი. ეს ნაკლულობა ადამიანს დაძლევადი ჰგონია, რადგანაც, არ იცის, რომ წინააღმდეგობრიობა თვითონ მის, როგორც ცნობიერი არსების საფუძველში ძევს.

IV

ამის შემდეგ, რა თქმა უნდა, შესაძლებელია ჩამოვაყალიბოთ ევოლუციური სურათი ანუ ვაჩვენოთ, თუ როგორ წარმოიშვი ადამიანი ცხოველისაგან, თუ რა დაედო საფუძვლად ცნობიერების ახალი ტიპის წარმოქმნას. ეს შეიძლება ახსნილიყო ენის წარმოშობით; ენის ანუ სახელდების, ბუნების დასახელების შექმნა უკვე სამყაროს სურათია, მეტა-სამყაროა. ხოლო თავად ასეთი ფენომენის წარმოშობა შეიძლება ემყარებოდეს ცხოველის მისწრაფებას მაქსიმალურად შეეგუოს ბუნებას, ერთხელ და სამუდამოდ დააფიქსიროს იგი საკუთარ თავში, რათა სულ ცვალებადობა არ მოუხდეს; მაგრამ ასეთი სურათის აგება არ შეესაბამება ჩვენს მიზნებს და არც აქამდე აგებულ დასკვნებს; როგორ I ნაწილში აღვნიშნეთ, დრო, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, ისტორიის ნიშნით, “ისტორიიის” სპეციფიკური გაგებით ხასიათდება. რასაც ემყარება მეცნიერების წარმოშობა იმ ფორმით, როგორსაც დღეს ვხედავთ. თანამედროვე მეცნიერებაში ჭეშმარიტების დადგენის, საგნის არსების გარკვევის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო გავრცელებული მეთოდია საგნის ისტორიის კვლევა და შექმნილია წარმოდგენა, რომ საგნის წარმოშობის ცოდნა დაგვეხმარება გავიგოთ საგნის რაობა (ლოკი: საგნის არსების ცოდნა საგნის გენეზისის ცოდნაა). ჩვენ თავს ვიკავებთ ყველანაირი ღირებულებითი მიდგომისაგან; მაგრამ ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა, რომ ის ისტორიული ცნობიერება, რომელიც ჩვენ დროს ახასიათებს, არ არის აბსოლუტური და ამიტომ, მასზე დამყარებული მეთოდები მხოლოდ შეხედულებების და წარმოდგენების შესაქმნელად თუ გამოდგება. ევოლუციური თეორიაც, სწორედ ახალი დროისათვის დამახასიათებელი ისტორიის გაგების შედეგია (თითქოს ცოდნა, თუ როგორ წარმოიშვა ადამიანი, რამეს გვეტყვის იმის თაობაზე, თუ რა არის ადამიანი). ამიტომაც ჩვენ ვერიდებით ევოლუციურ ანუ ისტორიულ (ეს ისეთი ისტორიაა, რომლის სუბიექტიც არის ან საერთოდ სიცოცხლე, ან ადამიანის გვარი) მიდგომას. ჩვენ ვდილობთ ავაგოთ “ყველანაირი მსოფლმხედველობის”, სამყაროს სურათის საფუძველი, “ისტორიული” მიდგომა კი მხოლოდ ერთ-ერთია.

მსჯელობის პროცესში, როგორც ვხედავთ, ცნობიერების გზა დადგინდა როგორც არსებობის (სოციალური) ფორმა. დაზუსტდა მისი შანაარსიც _ რიტუალი, როგორც კონკრეტული არსებობის წესი.

ასევე ზუსტდება თავისუფლების საკითხიც.

აქამდე ჩვენ თავისუფლება განსაზღვრული გვქონდა, როგორც სწრაფვა ცნობიერების ფორმისა და შინაარსის დაძლევისაკენ. ამჯერად ამას ემატება თავისუფლების, როგორც მხოლოდ ადამიანისათვის დამახასიათებლის, დადგენა, _ მხოლოდ ადამიანს შეუძლია თვითონ შეცვალოს ცნობიერების ფორმა. რაც შეეხება ცნობიერების შინაარსს, თავისუფლებისაკენ თანმიმდევრული სწრაფვა რიტუალის, როგორც არსებობის წესის უარყოფასაც მოიცავს, მაგრამ, განსხვავებით ბუნებისაგან, ადამიანს არა აქვს უნარი საკუთარი არსებობის წესი ცვალოს. ის, რომ ადამიანი გარემო პირობებს და ვითარებებს ხშირ-ხშირად იცვლის, ცნობიერების შინაარსიდან განთავისუფლებისაკენ სწრაფვას გამოხატავს. ამაზეა დამყარებული, ერთის მხრივ, ადამიანის სწრაფვა მოგზაურობისაკენ (ადგილის ცვლა), ხოლო მეორე მხრივ, განდეგილობა _ სასიცოცხლო აუცილებლობებზე თანდათან უარის თქმა, მაგრამ ამ ორივეს ბოლომდე განხორციელებას თავისუფლების უარყოფისაკენ მივყავართ: თუკი ერთ-ერთი მათგანი მაწანწალობად იქცევა, მეორე _ თვითმკვლელობად; ორივე მათგანი ხდება განთავისუფლება ანუ თავისუფლებასთან განშორება.

თუკი ცნობიერების ფორმისაგან განთავისუფლებას ცნობიერების ახალი ფორმის შექმნისაკენ მივყავართ, ცნობიერების შინაარსიდან განთავისუფლებისაკენ სწრაფვა _ საბოლოოდ ისეთ ცნობიერების შინაარსით უფრო მეტი განსაზღვრულობით მთავრდება (“ადამიანი დაწყევლილია თავისუფლებით” _ სარტრი).

ასე რომ, თავისუფლება დგინდება მხოლოდ როგორც უარყოფა.

ფორმის ცვალებადობა თავიდან “აწყობს” საზოგადოებას. ეს “გადაწყობა” არის ისტორია. შინაარსის ცვალებადობისაკენ სწრაფვა არის იმ შემთხვევების, ამბების, “ისტორიების” საფუძველი, რომლებიც ისტორიას უდევს საფუძლად. ადამიანიც, გონებით ხედავს რა ამას, `ისტორიის ~ სხვადასხვა გაგებებზე აფუძნებს ცნობიერების ფორმას.

ძირითადი პრინციპი, რომელიც ადამიანს სხვა არსებულთაგან განასხვავებს, არის ნაწილობრივი და ამიტომაც რადიკალური ცვალებადობა. ცვალებადობა მტკივნეული და მძაფრი მხოლოდ მაშინ არის, როდესაც რაღაც მთელი მიისწრაფვის ცვალებადობისაკენ, მაგრამ მხოლოდ მის ნაწილი იცვლება, მეორე ნაწილი კი უცვლელი რჩება.

V

შეიძლება დარჩეს შთაბეჭდილება, რომ ცნობიერების ცნებამ დაკარგა კონკრეტული მნიშვნელობა და ყოვლისმომცველობა და ამიტომაც უშინაარსო გახდა; მაგრამ ეს ასე არ არის; ცნობიერების, როგორც ყოფიერების რაღაც ფორმის, რომელიც ტოტალურად არის, გაგება, ჯერ ერთი, განსაზღვრავს ცნობიერებას, როგორც დამოუკიდებელს და თავიდან იცილებს მისი გონებასთან ან განსჯასთან ანდა ფსიქიკასთან გაიგივებას. მეორე მხრივ, ამ გაგებით შინაარსი ეძლევა დებულებას “ცნობიერი არსებობის” შესახებ. ამიტომაც, ბუნების (სამყაროს) ის აღწერა, რომელიც ჩვენ გადმოვეცით, შეიძლება განიხილოს არა როგორც რაღაც თვითნებური და შემთხვევითი, არამედ როგორც აუცილებელი და ერთადერთი მუნ-ყოფიერებისათვის.

მაშასადამე, სამყარო აღიწერება, როგორც ცნობიერება, რომელსაც ახასიათებს საკუთარი შინაარსი და ფორმა. სამყაროს, როგორც ცნობიერების, შინაარსად მიღება ის კონკრეტულობები, რომლებიც მასში არსებობენ, ხოლო ფორმად კი მთლიანად სამყარო, ბუნება. ამ მიმართებაში არსებობს, როგორც წესი, მესამე, შუალედური წევრი _ სოციუმი, რომელიც ერთგვარ გარდამავალ საფეხურს წარმოადგენს კონკრეტულ არსებულსა და სამყაროს (ბუნებას) შორის.

ეს სისტემა ხასიათდება როგორც უცვლელი, რადგანაც მიმართებები ამ სამ კომპონენტს შორის მუდმივია, ხოლო სამივე წევრი _ თანაბრად ცვალებადი: როდესაც მოდის შეცვლის იმპულსი გარემოდან, ემუქრება დაშლა სოციუმს, რადგან ახალ პირობებში ის ვერ უზრუნველყოფს თავისი წევრების სიცოცხლისუნარიანობას. ეს საშიშროება გაიგება, როგორც კონკრეტული არსებობის საფრთხე და იცვლება კონკრეტული არსებობის წესი (რიტუალი) და შემდეგ, ამ შეცვლილი, ახალი რიტუალის შესაბამისად _ სოციუმიც.

ადამიანი ემიჯნება ამ სისტემას, თუმცა მასზე ამბობენ, რომ ის ბუნების ნაწილია და მასთან თავისი არსებობით ახლოს დგას. ამ სიახლოვეს განაპირობებს ის, რომ ცნობიერების შინაარსი (რიტუალი) ანუ არსებობის წესი ერთია ადამიანისათვის და ბუნებისათვის; ანუ, ადამიანი ბუნებრივად არის, ბუნებრივად ცოცხლობს. განსხვავება და გამიჯვნა გამოწვეულია ცნობიერების სტრუქტურის სპეციფიკურობით.

განსხვავებით ბუნების ნაწილისაგან, ადამიანის ცნობიერების ფორმას წარმოადგენს არა მთლიანად ბუნება, სამყარო, არამედ სამყაროს აღწერილობა, ცოდნა სამყაროს შესახებ, მეტა-სამყარო. ადამიანი შემდეგი სტრუქტურით არსებობს: კონკრეტული არსებული _ სოციუმი _ მეტა-სამყარო. ადამიანის ცდილობს მეტა-სამყარო გახადოს ადეკვატური სამყაროსი, რომელიც მას საკუთარი არსებობის წესის სახით ეძლევა; ამიტომაც ის უცვლელად ტოვებს რიტუალს (არსებობის წესს, ცნობიერების შინაარსს) და ცვლის მეტა-სამყაროს და, შესაბამისად, სოციუმს, მაგრამ თავის მიზანს ვერასოდეს ვერ აღწევს. ამიტომაც, განსხვავებით ბუნებისაგან, ადამიანი ხასიათდება რადიკალური ცვალებადობით. სტრუქტურა იცვლება არა მთლიანად, არამედ ნაწილობრივ, რაც ყოველთვის მტკივნეულია (ამით ერთგვარად მართლდება ნიცშეს სიტყვები: “ადამიანი არის ავადმყოფი ცხოველი”, თუკი ავადმყოფობას გავიგებთ, როგორც შეუსაბამობას მთელის ნაწილებს შორის).

მაგრამ მარტო ეს არ არის ადამიანის “ავადმყოფობა”, მიუხედავად იმისა, რომ მისი ცნობიერების შინაარსი (რიტუალი, არსებობის წესი) უცვლელია, ადამიანი მიისწრაფვის მისი შეცვლის უნარის მოპოვებისაკენ, რათა აბსოლუტურ თავისუფლებას მიაღწიოს (არაფერი რომ არ ვთქვათ ამავე მიზნით ცნობიერების ფორმის დაძლევისაკენ სწრაფვაზე). ამის განხორციელება კი შეუძლებელია, რის გამოც ის სხვადასხვა უკიდურესობებში ვარდება, რომლებიც უფრო მეტად აცილებენ სანუკვარ მიზანს.

ჩვენ შევეცადეთ შეგვემუშავებინა ის პრინციპი, რომლითაც გადმოიცემა სამყაროს ნებისმიერი აღწერა და რომელსაც, ნაწილობრივ ან მთლიანად, სხვადასხვა სახით, სამყაროს ყოველი გაგება იმეორებს. მიმართებები, რომლების შესახებაც ვლაპარაკობდით, თანაბრად გადმოცემადია როგორც შესაბამებით, ასევე სისტემური პრინციპებით. ე. ი. ისინი შეესაბამებიან სამსავე დროს, რომლებიც აქამდე მოვნიშნეთ: მითს, ჟამთააღმწერლობას, ისტორიას. ის, რომ ჩვენ ვხმარობდით ისეთ ტერმინებს და ცნებებს, რომლებიც “წინა” დროებში არ შეიმჩნევა, გამოწვეულია იმ დროის სპეციფიკურობით, რომელშიც ვცხოვრობთ. მათი ჩანაცვლება კი თავისუფლად შეიძლება შესაბამისი ცნებებით სხვა დროიდან.

შემდეგი საფეხური, რომელიც ჩვენ უნდა გავიაროთ, მდგომარეობს ამ ზოგადი პრინციპის, რომლის შესახებაც ამდენი ვილაპარაკეთ, ადფიქსირებაში; ანუ, ჩვენ უნდა მოვნახოთ ადამიანში ის ფენომენი, რომელიც საშუალებას იძლევა ეს პრინციპი მუდამ თან ახლდეს ადამიანს და ყოველგვარი “დროის” მიუხედავად განსაზღვროს მისი ყოფნა.

VI

მთელი ჩვენი მსჯელობის განმავლობში ჩვენ ვამბობდით, რომ ადამიანის ყოფიერება ტრაგიკულია და მოგვყავდა შესაბამისი ილუსტრაციები; მაგრამ არ გვითქვამს, თუ რას ვგულისხმობდით “ტრაგიკულში”. ეს სულაც არ არის მარტივი საკითხი და როგორც ერთი შეხედვით ჩანს, ღირებულებითი მიდგომის პათეტიკური და ბუნდოვანი იარლიყი. როდესაც ჩვენ რაიმე ფენომენის ტრაგიკულობაზე ვლაპარაკობდით, ვითვალისწინებდით საკუთარივ ტრაგედიის, როგორც დამოუკიდებელი ფენომენის აგებულებას.

ტრაგედიის ძირითადი ელემენტებია: სიუჟეტი, როლი, პერსონაჟი ანუ, მოქმედი სუბიექტი. მოქმედ სუბიექტს სიუჟეტი ანუ გარემო ასრულებინებს რაღაც როლს. ამ სამ ელემენტს შორის ურთიერთობა მთავრდება კატასტროფით, რაც ნიშნავს მოქმედი სუბიექტის სიკვდილს, გაქრობას, _ რაც ამავე დროს სიუჟეტის და როლის გაქრობაცაა. ტრაგედიას კიდევ ერთი მახასიათებელი აქვს აუცილებლობით: ტრაგედიის განმავლობაში პერსონაჟი გაურბის თავის როლს და მაშასადამე, კატასტროფასაც, როგორც ამ როლის დასრულებას _ ანუ, მოქმედი სუბიექტი გაურბის იმ ცხოვრებას, რომელიც მისთვისაა მომზადებული იმ გარემოთი, რომელშიც ის არის. ტრაგედიის პერსონაჟი ცვდილობს გადალახოს ის მდგომარეობა, რომელშიც მას როლი აქცევს. ცდილობს არასოდეს არ გაჩერდეს და არ დაფიქსირდეს რომელიმე წერტილში _ გაჩერება მისთვის როლთან გატოლების ტოლფასია. მოქმედების ბოლოს კი ირკვევა, რომ ტრაგედიის გმირის მოქმედება, სურვილი, გადაელახა თავისი როლი, მიმართული ყოფილა კატასროფაზე; ანუ მიმართულობა როლის უარყოფაზე დამთავრდა უარყოფით. მაგრამ ისე, როგორც ეს როლში იყო ნაგულისხმები და არა ისე, როგორც ეს პერსონაჟს უნდოდა (ტრაგედიის სტრუქტურის ეს აღწერა ეკუთვნის ბ-ნ მამუკა ლეკიაშვილს).

იმისათვის, რომ ტრაგედიის აგებულების კავშირი ადამიანის ყოფიერებასთან გასაგები გახდეს, ჩვენ ძენონის ისრის აპორიას უნდა მოვუხმოთ დასახმარებლად; მაგრამ სანამ აპორიის ინტერპრეტაციას დავიწყებდეთ, მანამდე თვით ძენონის ფილოსოფიას გადავავლოთ თვალი და წარმოვიდგინოთ მისი აპორიები პარმენიდეს და ქსენოფანე კოლიფონელის ტრადიციის, არისტოტელეს `ფიზიკის~ და ამ წიგნის კომენტატორების გარეშე.

ძენონის ყოველი აპორია გულისხმობს რეალობას, ემპირიულ მოცემულობას. ყოველი მისი აპორია შეიძლება ორად გავყოთ: პირველი ნაწილი _ ეს საყოველთაოდ მიღებული, “რეალური” მოცემულობაა, მეორე კი _ ამ მოცემულობის, რეალობის ანალიზი, გააზრება. ყველა მისი აპორია შეეხება ეს სიჩქარეს, სიმრავლეს თუ მოძრაობას, _ მთავრდება დასკვნით, რომ ეს ფენომენები წინააღმდეგობრივი ბუნებისანი არიან _ ისინი არიან რაღაც და თანაც სხვა არიან. ჩვენ ვიცით ძენონის რამდენიმე აპორია, რომელთაც არისტოტელეს “ფიზიკიდან” ვიცნობთ, როგორც მოძრაობის საწინააღმდეგო არგუმენტებს; სიდიდის აპორია ემყარება სივრცის დაყოფადობას და ყოველი სიდიდის საზღვრულობას: თუკი არსებობს სიდიდე, მაშინ სიდიდის ნაწილებს შორის არსებობს ზღვარი, რომელიც თავის მხრივ შეიძლება განხილული იქნება, როგორც სიდიდე. აქედან გამომდინარეობს დასკვნა, რომ სიდიდე უსასრულოდ დიდია. მეორე მხრივ, სიდიდე შედგება ნაწილებისაგან, რომლებიც ასევე შედგებიან და ა. შ. ძენონი ასკვნის, რომ სიდიდე უსასრულოდ მცირეცაა. სიმრავლის აპორიაც მსგავს არგუმენტებს ემყარება და მიიღება, რომ სიმრავლე ერთსა და იმავე დროს განსაზღვრულიცაა და განუსაზღვრელიც, სასრულოც და უსასრულოც. სიჩქარის აპორია (“სტადიუმი”) ეყრდნობა მოვლენას, რომელსაც შემდგომ ფარდობითობა ეწოდა. _ როდესაც ერთი საგანი გაჩერებულია, სხვა ორის კი სხვადასხვა (ურთიერთსაწინააღმდეგო) მიმართულებით მოძრაობს, მოძრავი საგნის სიჩქარე გაჩერებული საგნის მიმართ უფრო მცირეა, ვიდრე მეორე მოძრავის მიმართ. აქედან კი გამომდინარეობს, რომ მოძრავი საგნის სიჩქარე ერთსა და იმავე დროს სხვადასხვა სიდიდეა. მოძრაობის აპორიას (“აქილევსი”) შემდეგი სახე აქვს: აქილევსი უნდა დაეწიოს კუს, რომელიც მისგან 100 ნაბიჯითაა დაშორებული. აქილევსი გაივლის ამ 100 ნაბიჯს და კუმდე დარჩენილი აქვს 1 ნაბიჯი. იმ დროში, რომელსაც აქილევსი ანდომებს ამ ერთი ნაბიჯის გადადგმას, კუ გადის ნაბიჯის 1\100-ს და ა. შ. ანუ, აქილევსი კუს ვერასოდეს დაეწევა.

ჯერჯერობით, ჩვენს მიერ ჩამოთვლილი ყველა აპორია მიუთითებს ყოფიერთა სამყაროს წინააღმდეგობრიობაზე და მათში უცნაური არაფერი არ არის. ძენონის დროისათვის ბერძნულმა ფილოსოფიამ უკვე იცის ამ იდეის შესახებ (ჰერაკლიტეს და პარმენიდეს საშუალებით); სხვა საქმეა, როგორ ხდება მისი ინტერპრეტაცია _ ჰერაკლიტე წინააღდეგობას სამყაროს კანონს, ლოგოსს უწოდებს, პარმენიდე კი მას არსებულთა არარეალურობის და არანამდვილობის საბუთად თვლის და მათ “უკან” ნამდვილ არსებულს ეძებს. მხოლოდ ეს აპორიები რომ იყოს დარჩენილი ძენონის მემკვიდრეობიდან, ჩვენ თავი უნდა მიგვენებებინა მისთვის, როგორც მოწაფისათვის, რომელმაც მასწავლებლის გავლენას თავი ვერ დააღწია და უკვე არსებული აზრის მახვილ-გონივრული ფორმა მოიფიქრა.

ეს მართლაც ასე იქნებოდა, რომ არა ძენონის კიდევ რამდენიმე გამონათქვამი და აპორია “ისარი”, რომელიც არისტოტელელს ფიზიკის ლექციებმა შემოგვინახა (“ფიზიკა” ძ.2. 223 A 21) “ამიტომაც ძენონის მცდარი მსჯელობა მოჰყავთ ხოლმე, რომ არ შეიძლება უსასრულო რამეებში გავლა, ან კიდევ, უსასრულო რამეების ცალ-ცალკე შეხება, წარსულ, გარდასულ დროში”. ძენონის სხვა აპორიებზე დაყრდნობით ამ ფრაგმენტის ახსნა ადვილად შეიძლება; სივრცე ძენონის მიხედვით შედგება უსასრულოდ ბევრი “ადგილისაგან”, “რამისაგან” ანუ ის უსასრულოა. ამიტომაც როდესაც საგანი მოძრაობს, ის უნდა შეეხოს სივრცის ყოველ წერტილს, ე. ი. უნდა გაიაროს უსასრულობაში. ამიტომ, თუ საგანი მოძრაობს, მან არ შეიძლება მოძრაობა დაამთავროს (არ შეიძლება “უკვე ნამოძრავები” აღმოჩნდეს, ანუ მის შესახებ არ შეიძლება ითქვას წარსულ დროში (გრამ.), რომ მან მოძრაობა დაამთავრა. მაშასადამე, რაიმე მანძილის გავლა (უკვე გავლა) ანუ მოძრაობის დამთავრება _ შეუძლებელია. _ ლოგიკურად ანუ მხოლოდ გონების მიხედვით, თუ საგანი მოძრაობს, მისი გაჩერება გამორიცხულია.

ამ მცირე შესავლის შემდეგ, რაკი გავარკვიეთ ძენონის დამოკიდებულება მოძრაობასთან, შეიძლება პირდაპირ გადავიდეთ აპორიაზე “ისარი”: (“ფიზიკა” _ “ძენონი კი ცრუობს: რადგან თუ მუდამ _ ამბობს ის _ ყველ _ აუმოძრავებელი)”. ამ ფრაგმენტში კარგად ჩანს ძენონის აპორიის ორმაგობა _ დაპირისპირება, რომელსაც იგი ნახულობს ემპირიასა და გონებას შორის. ყველაფერი ან გაჩერებულია, წყნარადაა, ან მოძრაობს; მაგრამ გონების მიხედვით გაშვებული, მოძრავი ისარი აუმოძრავებელია. ამის გასაგებად ძენონის კიდევ ერთი ფრაგმენტი დაგვეხმარება “ფიზიკიდან”: “მესამე, რომელიც ახლა ითქვა, რომ გაშვებული ისარი დგას _ მიღებულ იქნა იმის გამო, რომ გაზიარებული იქნა, რომ დრო არის ახლაების მიბჯრა თუ ამას არ დავუშვებთ, არ იქნება სილოგიზმი~. დრო არის ახლაების ჯამი. ამიტომაც ისარი, რომელიც მოძრაობისას (ეს უსასრულო სივრცეში ხდება) ყოველთვის არის რაღაც ადგილას, _ ყოველთვის არის ახლა-შიც. ამიტომაც ახლა _ ისარი, რომელიც გაშვებულია, გაჩერებულია. იმიტომ, რომ ის არის დროის წერტილში (ახლაში) და სივრცის წერტილშიც.

ამრიგად, ამ ნაწყვეტ-ნაწყვეტი ფრაგმენტებით რომ შევეცადოთ აპორიის `ისარი~ მთლიანი სურათის შექმნას, მივიღებთ რომ, ისარმა, რომელიც გასროლილია, ვერასოდეს ვერ უნდა დაამთავროს მოძრაობა და ვერ უნდა მივიდეს მიზანში, რადგანაც, ჯერ ერთი, გასავლელი მანძილი უსასრულოა და მეორეც, ისარი, რომელიც მოძრაობს, ყოველთვის (ყოველ ახლაში) გაჩერებულია, ოღონდ ყოველ “შემდეგ” ახლაში ის სხვა წერტილშია. აპორიის “მეორე მხარემ” უნდა გვითხრას: ისარი კიდეც მოძრაობს და კიდეც ხვდება მიზანში. ლოგიკურად, გონების მიხედვით, _ ეს მოხვედრა, როდესაც ისარი ჩერდება, _ ანადგურებს იმ ორ დასკვნას, რომელსაც გონება ემყარებოდა, როდესაც ისრის გაჩერების შეუძლებლობა აღიარა: გაჩერებულ ისარზე ვამბობ, რომ მან მანძილი გაიარა (წარსულ, გარდასულ დროში) და იმავე დროს, ვამბობთ, რომ ის დროის ორ ახლაში სივრცის ერთსა და იმავე წერტილშია. გონების, ადამიანური ლოგიკის მიხედვით _ ან ყველაფერი მოძრაობს, ან ყველაფერი გაჩერებულია. ორივეს ერთად არსებულს _ გონება ვერ მოიცავს.

ასე რომ ირკვევა, რომ ძენონის მიზანი არის რეალობის და გონების დაუმთხვევლობის, არათანხვედრობის, ამ მიმართების აბსურდულობის ჩვენება; ანუ, ძენონი კი არ ამბობს, რომ რეალობა “არ არის”, ან კიდევ, რომ რეალობა წინააღმდეგობრივია. _ ის ამბობს, რომ ლოგიკურად, “ტრანსცენდენტალურად” _ რეალობა მოუაზრებელია და ცნობიერება, რომელიც მასზე ანუ რეალობაზეა მიმართული, ყოვლად განუსაზღვრელ შედეგს უნდა ელოდოს თავისი მიმართულობიდან, საკუთარი თავის უარყოფასაც კი (ისევე როგორც ისრის მიზანში მოხვედრა უარყოფს მოძრაობის ორივე თეორიას).

ცნობიერების გზაც, ისევე როგორც ისრის გასავლელი მანძილი _ უსასრულოდ აღიქმება და გვგონია, რომ ადამიანის ცნობიერება მუდამ იარსებებს ანუ მუდამ იდგება, მუდამ იქნება მეტა-სამყაროში და რომ მისი გზა ამ “ახლას” და სივრცის წერტილის დაძლევაა და სხვა ახლაში გადასვლა. ჩვენ გვგონია, რომ სამყარო ამოუწურავია, უსასრულოა, ცნობიერება კი _ “აუმოძრავებელი”, უცვლელი, იგივე და თავისი თავის ტოლი; მაგრამ თუკი ისრის მოძრაობას ჩავთვლით ადამიანის ცნობიერების, მისი გაგების მიმართულებად, მაშინ უნდა დავუშვათ გაჩერებაც _ შესაბამისად _ მისი სასრულობაც და ამ დასასრულით სამყაროს და მაშასადამე, ცნობიერების მიერ საკუთარი თავის უარყოფაც. ქვემოთ ჩვენ შევეცდებით ამ ფორმულის შინაარსის მონახვას.

ტრაგედიის სტრუქტურასთან ცნობიერების ანალოგიაც ნათელი გახდა. ამ შემთხვევაში ტრაგედიის პერსონაჟის, სუბიექტის როლს ასრულებს ადამიანის ცნობიერება; მისი როლი არის მეტა-სამყაროებში ყოფნა (ახლა-დრო-სივრცეში) და ამ მეტა-სამყაროების ცვლა, წინა გაჩერებულობის უარყოფა ახალი გაჩერებულობით. ხოლო კატასტროფა არის ის უარყოფა, რომელსაც ცნობიერება თავის თავში დამთხვევით აღწევს, როდესაც ის უკვე ყოველთვის (ყოველ ახლაში) ერთ წერტილში (სივრცეში) იქნება. _ ანუ, ცნობიერების მიმართულობა სამყაროს შემეცნებაზე, მისი სხვადასხვა გამოვლენის, სხვადასხვა კუთხით შესწავლაზე გვირგვინდება ამ სამყაროს და, მაშასადამე, ამ ცნობიერების უარყოფით.

ამ ინტერპრეტაციით ძენონი გამოვიდა ელეატების რიგიდან და ცალკე დადგა. ძენონი არ მიუთითებდა ყოფიერთა წინააღმდეგობრიობაზე. ყოველ შემთხვევაში, მისი მთავარი მიზანი ეს არ იყო. ძენონმა გვიჩვენა ის გზა, რომელსაც ადამიანის ცნობიერება ადგას და ის გარემო, რომელშიც ადამიანი ცხოვრობს. მისი აპორიები კი, იმის გამო, რომ წინააღმდეგობრიობა, ძენონისთვის იყო ხერხი, რომლითაც იგი ცდილობდა გონების და რეალობის აბსურდული კავშირის დანახვებას, ძენონის ინტერპრეტატორებმა მექანიკურად “მიაწებეს” პარმენიდეს მოძღვრებას. ქსენოფანე კოლოფონელმა და პარმენიდემ პირველი ნაბიჯები გადადგეს “მეტაფიზიკის” ფილოსოფიის საზრუნავად გახდომისაკენ. მეტაფიზიკა ანუ სამყროს მოწესრიგებული სურათი მხოლოდ გონებაში თუ შეიძლება შეიქმნას და მას რეალობასთან კავშირი ვერ ექნება. “მეტაფიზიკა” _ სამყაროს, ბუნების “იქით” მათი საფუძვლის ძიება და მისი სურათის გადმოცემა მანამდე მხოლოდ ბრძენთა ხვედრი და წილი იყო: ამის საბუთი ინდური ვედები და ჩინელ “ფილოსოფოსთა” წიგნებია. ძენონის ფილოსოფიის პარმენიდეს “დამატებად” ქცევით კიდევ უფრო განმტკიცდა ფილოსოფიის და მეტაფიზიკის იგივეობა და ფილოსოფიამაც სამყაროს წესრიგის აღწერად დაიწყო ქცევა. სწორედ ამის გამო _ მეტაფიზიკის და ფილოსოფიის იგივეობის რწმენით შექმნეს “პლატონის მიმდევრებმა” (როგორც მათ არისტოტელე უწოდებს) “პლატონის იდეათა თეორია”. ასე რომ, შუა საუკუნეების ფილოსოფიის “მეტაფიზიკურობაში” ლომის წილი ძენონის არასწორ გაგებას მიუძღვის. პარმენიდე ფილოსოფიას არ წერდა. ის აღმოსავლურ სიბრძნეზე იყო ორიენტირებული და მეტაფიზიკასაც ამიტომ ქმნიდა. შეიძლება ითქვას, რომ ძენონის მკაცრი და ფილოსოფიური მსჯელობების “გამეტაფიზიკურებამ” (ანუ, აბსურდულობაზე მითითების წინაღმდეგობაზე მითითებად ქცევამ) გახადა ფილოსოფია არსებობის, ყოფიერების საზღვრითი ცნებების, ადამიანის გარემოს (საზღვრების) მოაზრებიდან (როგორც ეს ჰერაკლიტესთან და პლატონთანაა), გამხდარიყო მეტაფიზიკა. სამყაროს `იქით~ ეძებნა სააზროვნო ობიექტები და თავის ამოცანას დაშორებოდა. გზას, რომელიც ძენონის ინტერპრეტატორებმა მოხაზეს, ახალ დრომდე ადგნენ ფილოსოფოსები და მხოლოდ კანტმა “წმინდა გონების კრიტიკაში” თქვა უარი ფილოსოფიისა და მეტაფიზიკის გაიგივებაზე და მეტაფიზიკა მსოფლმხედველობის და რწმენის სფეროში დააბრუნა.

ორიოდე სიტყვით უნდა შევეხოთ ძენონის აპორიების უარმყოფლებსაც, რომელთა დიდ რიგს არისტოტელე იწყებს; ერთადერთი სფერო, რომელზედაც დაყრნობით შეიძლება თქვა, რომ ძენონი არასწორია, არის რეალობა ანუ თუ არგუმენტად რეალურ საგნებს მოიყვან. არისტოტელეც სწორედ ამას აკეთებს “ფიზიკაში” _ სადაც მას მსგავსი არგუმენტები მოჰყავს და გვარწმუნებს, რომ ძენონი რეალობას უარყოფდა და არა რეალობის მოაზრების შესაძლებლობას.

ძენონის ფილოსოფია მეტაფიზიკის საფუძვლად გადააქციეს. ამ ფაქტშიც გამოვლინდა ძენონის მიერ დადგენილი არსებულის აბსურდულობა; ძენონმა დაწერა ფილოსოფია, რომელიც მკაცრად შეესაბამებოდა მისი საგნის ამოცანებს და მიზნებს და ალბათ, სწორედ იმიტომ, რომ ეს ნაწერი ყველაზე ნაკლებად შეიცავდა აღმოსავლური სიბრძნის მინარევებს, გახდა შესაძლებელი მისი გადაქცევა ანტიფილოსოფიად და ამის გამო ფილოსოფიამ დიდი ხნის განმავლობაში თავი ვერ დააღწია დამფარავ გაგებას.

თუმცა საქმის ასე შეტრიალება იმ დროისათვის გარკვეული აზრით კანონზომიერიც იყო; ჰერაკლიტეს და ძენონს ნახევარი საუკუნეც არ აშორებს ერთმანეთისაგან; წარმოიშვა ახალი სიტყვა _ “ფილოსოფია”, რომელიც ჯერ უშინაასროა, უსაზღვროა, მაგრამ ძალიან ჰგავს იმას, რასაც ძენონი ფიქრობს და აკეთებს, ამავე დროს, ძენონის ნაფიქრალი თითქოს პარმენიდეს სიბრძნესაც ემთხვევა. ფილოსოფიამ ფაქტობრივად წარმოშობიდანვე დაიწყო სხვაში გაუჩინარება. იგი იყო კიდეც რაღაღ და თან სხვა იყო.

ადამიანის ყოფიერების (ცნობიერების) განსაზღვრების და ტრაგედიის აგებულების დამთხვევა არ ნიშნავს ღირებულებით, შეფასებით მიდგომას. ასეთი მიდგომა მსოფლმხედველობის და რწმენის საქმეა. ეს დამთხვევა სამყაროს აღწერის შედეგია, რომელიც შეიძლება შემდეგ შეფასდეს და ამ შეფასებას ფილოსოფიასთან საქმე აღარ ექნება.

გარდა იმისა, რომ ადამიანის ცნობიერება დაემთხვა ტრაგედიის სტრუქტურას, ის, ამავე დროს, დაემთხვა დეკარტეს დებულებასაც: (ცოგიტო, ერგო სუმ) _ აზროვნება არის (ნიშნავს) არსებობას. რაც ჩვენთვის ნიშნავს: აზროვნების, ცნობიერების (ე. ი. ისრის მოძრაობის) შეწყვეტა არსებობის უარყოფაა, მისი გაქრობაა. _ სანამ მოძრაობს ცნობიერება მანამდეა არსებობაც, _ ანუ, ცნობიერების (როგორც ზმნა) შეწყვეტა ნიშნავს ყოფიერებისადმი, არსებობისადმი დაშორებას, მასთან კავშირის გაწყვეტას.

ეს ჯერჯერობით მხოლოდ ფორმალური განსაზღვრებაა. ჩვენ ახალი ამოცანა დაგვესახა; უნდა ვიპოვთ ამ განსაზღვრების შინაარსი ანუ უნდა მოვიაზროთ, თუ რეალურად როგორ მოხდება ამ ფორმულის განხორციელება.