დავით გურამიშვილი – ბიოგრაფია

დაბადების ადგილი: სოფელი გორის უბანი, საგურამოს თემი.

სიჭაბუკე თავის მამულში, საგურამოში გაატარა. შემდეგ მისი ცხოვრება ტრაგიკულად წარიმართა. დაახლოებით 1727-1728 წლებში გურამიშვილი ლეკებმა შეიპყრეს და დაღესტანში, სოფ. ოსოქოლოში ჩაიყვანეს. იგი ტყვეობიდან გაიპარა და თავი შეაფარა თერგის პირას მცხოვრებ რუს ახალმოსახლეებს. 1729 წელს სოლაღ-ასტრახანის გზით ჩავიდა მოსკოვში, სადაც ვახტანგ VI-მ მას ჯაბადარბაშის თანამდებობა უბოძა. ვახტანგის გარშემო შემოკრებილ ქართველობასთან ერთად გურამიშვილი ინტენსიურ კულტურულ საქმიანობას ეწეოდა. ეს წლები მისთვის ნაყოფიერი გამოდგა. ფაქტობრივად აქედან იწყება გურამიშვილის ბიოგრაფია. გურამიშვილის ბედი მჭიდროდ დაუკავშირდა უკრაინასა და ქართველ ჰუსართა პოლკს. მან მამული მიიღო სამხრეთ უკრაინაში – მირგოროდსა და ზუბოვკაში. 1738-1760 წლებში მონაწილეობდა ოსმალეთის, შვეციისა და პრუსიის წინააღმდეგ რუსეთის ლაშქრობებში, თავი ისახელა ერთგულებითა და სიმამაცით.როგორც ჩანს, მძიმე პოლიტიკური სიტუაციის გამო სამშობლოში დაბრუნება ვეღარ მოუხერხებია. სიცოცხლის დანარჩენი წლები გურამიშვილმა უკრაინაში გაატარა. აქტიურად მონაწილეობდა უკრაინის ქართული ახალშენის ცხოვრებაში. მწერალმა თავის ლიტერატურულ მემკვიდრეობას თავი მოუყარა ერთ კრებულში და 1787 წელს საკუთარი ხელით გადაწერილი “დავითიანი” პოტიომკინის კარზე მყოფ მირიან ბატონიშვილს (ერეკლეს ძეს) გამოატანა საქართველოში, რითაც ზნეობრივი ვალი მოიხადა მშობლიური ქვეყნისა და ხალხის წინაშე. გურამიშვილის პოეტურმა მემკვიდრეობამ სწორედ ამ ერთადერთი ავტოგრაფიული კრებულის სახით მოაღწია. გურამიშვილის პოეტური კრებული მრავალჯერაა გამოცემული. პირველად იგი 1870 წელს დაიბეჭდა, ხოლო 1955 გამოქვეყნდა აკადემიური გამოცემა. “დავითიანი” მთლიანადაა თარგმნილი რუსულ და უკრაინულ ენებზე. ცალკეული თხზულებანი კი თარგმნილია ყოფილ სსრკ-სა და მსოფლიოს ხალხთა ენებზე.

წყარო: ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია: ტ. 3.-თბ.,1978.- გვ.310-311

დავით გურამიშვილი დაიბადა 1705 წელს, საქართველოს ძველი სატახტო ქალაქის მცხეთის მახლობლად, საგურამოს ზემოთ, გორისუბანში, თავად გიორგი გურამიშვილის ოჯახში. პოეტის დედა – კახეთში ცნობილი თავადების, ვახვახიშვილთა ასული მზევინარი სათნო, ნაზი და ღვთისმოსავი ქალი ყოფილა. მე-18 სუკუნის ქართველი ისტორიკოსის ცნობით, საგურამო განთქმულია. «ნაყოფიერი ხილით, ვენახით, მარცვლით… პირუტყვითა, ნადირითა, ფრინველითა, ტყითა, ველითა და მთითა შემკობილი» (ვახუშტი).

საგურამოს უფრო ამაღლებულ ადგილს, რომელსაც გორისუბანს ეძახიან, დღესაც ემჩნევა ძველი ციხე-დარბაზის ნანგრევები. გადმოცემით, ეს ადგილია გურამიშვილების სამყოფელი, რაზეც პირდაპირ მითითებას ჩვენ «დავითიანშიც» ვპოულობთ: «მე ვიყავ ერთი თავადი მოსახლე გორისუბანსაო». (სარგის ცაიშვილი, «დავით გურამიშვილი», თბ. 1980)

საგურამოს მიდამოებში გურამიშვილები შედარებით გვიან დამკვიდრებულან. ისტორიული ქრონიკების მოწმობით მათი წინაპრები, რომლებიც დიდგვაროვან ზევდგინიძეთა ოჯახს ეკუთვნოდნენ, დაახლოებით მე-15, მე-16 საუკუნეთა მიჯნაზე გადმოსახლებულან სამხრეთ საქართველოდან, როცა საქართველოს ამ პროვინციებში (მესხეთ-ჯავახეთი) ძალიან გაძლიერდა თურქეთის ექსპანსია.

ზევდგინიძეთა გვარი ქართლსა და კახეთში გადმოსახლების შემდგომ რამდენიმე შტოდ დაიყო. მე-15 საუკუნის ერთ-ერთ ქრონიკაში («მცხეთის გუჯარი») მოხსენიებულია თავადი გურამ ზედგინიძე, რომელიც, როგორც ჩანს, სათავეს უდებს ახალ გვარეულობას, რომელთა შთამომავლები _ გურამიშვილები _ დამკვიდრებულან ქართლ-კახეთის საზღვარზე, სწორედ საგურამოს მიდამოებში (სოფლის სახელიც «საგურამო», როგორც ჩანს, მათი გვარიდან მომდინარეობს). გურამ ზედგინიძე წიწამურის ბატონი ყოფილა. ამ გვარის წარმომადგენლები შიდა ქართლის ამილახორებად, ანუ მეფეთა გვარის მეჯინიბეთუხუცესებად ითვლებოდნენ.

საქართველოს მეფეები ხშირად იხსენებენ ამ გვარის შტოს წარმომადგენელთ, რომლებიც ქვეყნის გამგებელთა ყურადღებას «ერთგულებით, თავდადებითა და დამსახურებით» იქცევდნენ.

დავითს ბავშვობა გურამიანთ-კარში (როგორც საგურამოს ეძახდნენ ზოგჯერ) ან უფრო ზუსტად, მის განაპირა მხარეს მდებარე სოფელში, გორისუბანში გაუტარებია. ძველ საქართველოში დამკვიდრებული წესისამებრ მაღალი წოდების ბავშვები პირველ წლებში აღსაზრდელად მიჰყავდათ გლეხების ოჯახში. ეს მტკიცე ტრადიცია იყო და მისი დადებითი მნიშვნელობა იმთავითვე სწორად ესმოდათ. დავითიც, როგორც ამას თვით პოეტი გვიმოწმებს თავის ლექსებში, აღსაზრდელად ძიძას მიაბარეს, ეტყობა იმდენად ღარიბ ოჯახში, რომ მასაც არაერთხელ საკუთარ თავზე უგრძვნია მშრომელ ადამიანთა გასაჭირი. ღმუილაანთ მიხაკო ყოფილა მისი აღმზრდელი გლეხი. უთუოდ ძიძასთან ყოფნის დროს შეითვისა დავითმა მდიდარი ხალხური სიტყვიერება, მადლიანი ქართული, რომელიც მას ღრმა მოხუცებულობამდე, სამშობლოდან მოწყვეტილს ასე ცოცხლად შემორჩა.

იმდროინდელი აფორიაქებული ცხოვრების გამო, დავითს შესაფერისი სასკოლო განათლება ვერ მიუღია. «ჩემს ყრმობაში სულს გარს მტრად გვადგა თურქ-ყიზილბაშობა, მით იკლო სწავლამა…» _ იგონებს გურამიშვილი.

ზედაზენის იოანეს ტაძრის მღვდელი პავლე ლეკურიანიშვილი ასწავლიდა მას ვარსკვლავთმრიცხველობას, მათემატიკას, ხაზვას, ბერძნულ და ლათინურ ენებს, მაგრამ ყველაზე მეტად ფილოსოფიურ-რელიგიური საკითხები აინტერესებდა. სავარაუდოა, პოეტს მცხეთაში _ სვეტიცხოველში ესწავლა «წიგნი და გალობა».

დავით გურამიშვილი ტრაგიკული ამბების მოწმე და მონაწილე იყო. ქართლი რიგ-რიგად გადათელეს, დაარბიეს, ააოხრეს ჯერ ყიზილბაშებმა, შემდეგ ოსმალებმა. ლეკებიც სარგებლობდნენ ქვეყნის აწიოკებითა და ითბობდნენ ხელს რბევა-თარეშით. თბილისის მიდამოებსა და ქართლის ბარში ცხოვრება შეუძლებელი გახდა.

ჭაბუკ პოეტს, როგორც ჩანს, ადრევე მიუღია მონაწილეობა ბრძოლებში, რომლებსაც მამლის ყივილივით ყოველ გათენებაზე ელოდნენ მისი თანამემაულეები. იგი, როგორც უშუალო მონაწილე, ისე გვიამბობს ერთ-ერთ დიდ ბრძოლაზე გორის მახლობლად გაშლილ ტაფობზე, რომელსაც ზედაველა ეწოდებოდა. ეს იყო კიდევ ერთი ძმათა სისხლისმღვრელი შეტაკება, რომელშიც გარეშე ძალები: თურქები და ლეკებიც მონაწილეობდნენ. გამარჯვება ამ ბრძოლაში დამარცხების ტოლფასი იყო, რადგან ფაქტიურად საქართველოს მოძმე ტომები ებრძოდნენ ერთმანეთს.

1727 წელს დავითი ოცდაორი წლის ჭაბუკი იყო, როგორც ჩანს, ახლად დაქორწინებული. მისი მეუღლე, აზნაურ გარაყანიძეთა ოჯახიდან. საგურამოს რამდენიმე ათეული კილომეტრით დაშორებულ სოფელ ლამისყანის მკვიდრი ყოფილა.

ლეკიანობის შიშით, გურამიშვილების ოჯახიც თავის მოყვრებს შეფარებია ლამისყანაში. მაგრამ ჩანს, რომ დაღესტნელი მოთარეშენი აქაც თავისუფლად აღწევდნენ. მკათათვის ერთ დღეს აქ დავითს ლეკები დასხმიან თავს. თითქმის კინემატოგრაფიული სიცხადით აგვიწერს პოეტი თავის დატყვევების ამბავს.

იმ დროისთვის გურამიშვილის მოყვრები გარაყანიძეებიც მკისათვის ემზადებოდნენ. მამითადისათვის თადარიგის დაჭერა დავითს დავალებია, რომელიც ორი კაცითურთ დილიდანვე შედგომია სამზადისს. მდინარე ქსნის ჭალაზე, სადაც მდებარეობდა გარაყანიძეების ყანა-მამული, ახლაც მოჩქეფს ანკარა წყარო. მუშახელის მოლოდინში დავითს იარაღი აუხსნია, იქვე მუხის ძირას მიუყუდებია და პირის საბანად გასულა წყაროზე.

თურმე სწორედ ამას ელოდა იქვე ბუჩქნარებში ჩასაფრებული შეიარაღებული ლეკების რაზმი (პოეტის გადმოცემით ისინი თხუთმეტნი ყოფილან). თავდასხმა იმდენად სწრაფი და მოულოდნელი იყო, რომ წინააღმდეგობის გაწევა ვერც კი მოუსწრიათ. ჩვენ არ ვიცით, რა ბედი ეწიათ პოეტის მხლებლებს. ისინი იქვე დახოცეს, თუ მასთან ერთად გაუყენეს ძნელსა და სახიფათო გზას. პოეტი თავის ბიოგრაფიაში მათ შესახებ არას ამბობს. მხარშეკრული პოეტი მყისვე გაუტაცნიათ ლამისყანიდან დაღესტნის მიმართულებით. დავით გურამიშვილის ბიოგრაფიაში დაიწყო სრულიად ახალი ხანა, რომელმაც აუწერელი ტანჯვით აღსავსე ცხოვრება არგუნა მომავალში პოეტს.

დავითის დატყვევებისას ლეკებს ერთი მიზანი ამოძრავებდათ. ისე როგორც სხვა ტყვე ქართველები, ისიც ან საქონელში უნდა გადაეცვალათ, ან მიეყიდათ ყირიმელი ვაჭრებისათვის, რომლებიც ხშირ-ხშირად ჩამოდიოდნენ ტყვეთა ბაზრობაზე დაღესტანში.

მრავალ დოკუმენტთა შორის ამ თვალსაზრისით საგულიხმოა ერთი მოხსენებითი ბარათი, რომელიც სწორედ იმავე ეპოქას ეხება (ინახება რუსეთის საგარეო საქმეთა კომისიის ძველ ფონდებში). მოხსენების ავტორი კოლეგიას აცნობს, მართლაც, ბარბაროსულ ვითარებას: «ლეკები უამრავ ქართველებს ატყვევებენ, მაგრამ სიღარიბის გამო მათი შენახვა არ ძალუძთ. არც მათი დასახლება მიწის სიმწირის გამო. ცხვრებივით შეკრულები ქვეითად მიჰყავთ თავის მებატონეებთან და ჰყიდიან ყირიმელ თათრებზე. ხოლო მათ ბატონებთან და მათ სამფლობელოში ყირიმიდან და ყუბანიდან მოდიან თათრები და შემოაქვთ ტილო, ყუმაში, ჩითეული, ქაღალდი, მატერიები, აგრეთვე ხმლები, ტყვია, თოფის წამალი, კაჟი და სხვა. აგრეთვე ცხენები, რაც მათ ძალზე სჭირდებათ, ამიტომ ტყვეებს სცვლიან ზემოხსენებულ საქონელზე სულ მცირე ფასად, ხოლო თათრებს ის ტყვეები ხელშეკრულები, დაჭედილები მიჰყავთ ყირიმში, ყუბანში და იქ მათ ტირანულ წამებას აყენებენ». *1

გურამიშვილი დიდხანს როდი შერიგებია ამგვარ ყოფას და არც ლოცვა-ვედრებას დანდობია მხოლოდ. მან ურყევი გადაწყვეტილება მიიღო და სცადა კიდეც, გაპარულიყო. იგი შეუპყრიათ და კიდევ უფრო სასტიკად უწამებიათ, მაგრამ მარცხმა ვერ გატეხა მისი უდრეკი ნება.

გურამიშვილი კვლავ გაუსხლტება მოძალადეებს, საოცარი სულიერი დაძაბვით იგი გადალახავს ათასგვარ დაბრკოლებას და ამჯერად თავს დააღწევს კიდეც ტყვეობას.

დავითი თერთმეტი დღე მიიკვლევდა გზას და როგორც თვითონვე გადმოგვცემს, მშიერმა და ფიზიკურად განადგურების ზღვრამდე მისულმა, მხოლოდ მე-11 დღეს გააღწია «სარუსეთოს».

გაქცევის მარშრუტი პოეტს, როგორც ჩანს, ტყვეობაშივე ჰქონდა მოფიქრებული. ამაზე მეტყველებს მისი ცნობილი ლექსის «ტყვეობითგან გაპარვა დავითისა» შემდეგი სტრიქონები:

«დღისით წინამძღვრად მზე მყვანდის, ღამით ვუჭვრეტდი მთვარესა,

მივენდევ შვიდთა ვარსვლავთა მას ჩრდილოეთის მხარესა».

კავკასიონის გადმოლახვა და საქართველოში დაბრუნება ფაქტიურად განუხორციელებელი ოცნება იყო, თანაც მას კარგად ახსოვდა, რა საშინელი ანარქია სუფევდა იმ ხანებში აღმოსავლეთ საქართველოში.

ხსნის ერთადერთი გზა «ჩრდილოეთის მხარეზე» იდო. რუსული დასახლებები უკვე მჭიდროდ ეკვროდა დაღესტანს, ხოლო მოსკოვში მას თავისი დიდი მოძღვარი ვახტანგ მეექვსე და ქართველ მოღვაწეთა მრავალრიცხოვანი დასი ეგულებოდა.

მფარველი რუსი მეგობრების ხელშეწყობით თერგი-ასტრახანის გზით 1729 წლისათვის პოეტი უკვე მოსკოვშია ვახტანგ მეექვსის კარზე.

მოსკოვში, ვახტანგ მეექვსის კარზე, დავითი დიდი პატივით მიუღიათ. მას ჯაბადარბაშის საკმაოდ მაღალი სახელო (თანამდებობა) უბოძეს და საქართველოს გამოხსნისთვის, რის იმედს ჯერ კიდევ არ კარგავდა ვახტანგ მეექვსე, მომავალ ბრძოლებში საჭირო იარაღის საწყობები ჩააბარეს.

დავით გურამიშვილისთვის მეტად სასარგებლო აღმოჩნდა მოსკოვში, გატარებული წლები, ვახტანგის კარი კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობის აქტიურ კერად გადაიქცა.

1737 წელს ასტრახანში გარდაიცვალა ვახტანგ VI. 1738 წელს დავით გურამიშვილმა მიიღო რუსეთის ქვეშევრდომობა. რუსთა სამსახურში შესვლისას, ქვეშევრდომობის ფიცის მიღების შემდეგ, ქართველობას საუკუნო მფლობელობაში დაენიშნა ჯამაგირი და მამულები უკრაინაში.

მე-18 საუკუნის 30-იანი წლებიდან აღზევების გზაზე მდგარ რუსეთის სახელმწიფოს მწვავე პოლიტიკური კონფლიქტები ჰქონდა მეზობელ სახელმწიფოებთან, რომლებიც აქტიური მოქმედებით ცდილობდნენ, აელაგმათ რუსეთის გაძლიერება. ერთ ომს მეორე მოჰყვა და ქართველი ჰუსარები, რომელთა რიგებშიც იმყოფებოდა დავით გურამიშვილი, თავდადებით იბრძოდნენ რუსეთის სახელმწიფო დროშის ქვეშ, საფუძველს უყრიდნენ რუსეთ-საქართველოს მხედრული თანამეგობრობის შემდგომი განმტკიცების საქმეს. მამაცი მხედარი დავით გურამიშვილი, რომელსაც საომარი ნათლობა სამშობლოშივე ჰქონდა მიღებული, წლების მანძილზე ღირსეულად ატარებდა ბრძოლებში უშიშარი ჰუსარის სახელს.

ქართველ ჰუსართა პოლკი 1739 წლიდან მონაწილეობდა ე.წ. ყირიმის ომში, რომლის მიზანი იყო თურქთა შემოტევების შეკავება შავი ზღვისა და ბალკანეთის მიდამოებიდან.

ქართველი მეომრები მალე ჩრდილოეთში გადაისროლეს. 1741-1742 წლებში ისინი ფინეთის მარცხენა მხარეს შვედების წინააღმდეგ იბრძვიან (როგორც ცნობილია, შვეციას სურდა, რუსეთს დაეთმო ის ადგილები, რომლებიც ბრძოლით მოიპოვა პეტრე პირველმა). ამ ომშიც თავი გამოუჩენიათ ქართველ ჰუსარებს.

მხოლოდ ამ კამპანიის შემდეგ დააბრუნეს ქართველები უკრაინაში. გურამიშვილი შეუდგა თავის ადგილ-მამულის მოვლა-პატრონობას. როგორც მისივე პოემიდან ვიცით, მას მამული გაპარტახებული დახვედრია, მეურნეობა კი მთლიანად მოშლილი, მაგრამ პოეტს თავისი ადგილ-მამულის მოწესრიგება ალბათ მთლიანად არც კი ჰქონდა დამთავრებული, როცა ქართველ ჰუსართა პოლკი კვლავ ომში გაიწვიეს.

ფრიდრიხ II ექსპანსიური პოლიტიკის წინააღმდეგ ევროპის სხვა სახელმწიფოებთან ერთად აქტიურად გამოდის რუსეთიც. 1757 წელს დაიწყო რუსეთ-პრუსიის შვიდწლიანი ომი.

ამ სასტიკ და სისხლისმღვრელ ომში პოეტს ახალი ხიფათი ელოდა. კისტრინის სახელგანთქმულ ბრძოლაში, როცა გამარჯვების სასწორი ხან ერთ, ხან მეორე მხარეს იხრებოდა, პირველი იძულებითი უკან დახევის შემდეგ რუსთა და ქართველთა კავალერიამ საშინელი სისწრაფით შეუტია მტერს. პრუსიელთა რაზმები შედრკნენ და უწესრიგოდ იხევდნენ უკან. გაქცეულ მტერს მისდევდა დავითიც, როდესაც ანაზდეულად მისი ცხენი ჭაობში ჩაეფლო, ხოლო მხედარს ჩამოვარდნისას მხარი დაუშავდა. მძიმედ დაზარალებულ პოეტს მოულოდნელად თავზე წამოსდგომია პრუსიელთა ძირითად ძალებს მოწყვეტილი რაზმი. თითქმის უგონო პოეტი ტყვედ შეუპყრიათ. ეს მოხდა 1758 წელს, 15 აგვისტოს. სხვა ტყვეებთან ერთად იგი გადაიყვანეს შორს და ბოლოს მაგდებურგის ციხე-ბასტიონში მოათავსეს. გარკვეულ მკვლევართა აზრით, შემდგომი პერიოდი ტყვეობაში გაუტარებია დავითს, მხოლოდ 1763 წელს დაბრუნებულა.

თუმც უკანასკნელ ხანებში რუსეთის სამხედრო არქივში აღმოჩენილი მასალებით დოკუმენტურად გაირკვა, რომ გურამიშვილი უკრაინაში ადრე დაბრუნებულა (იხ. ს. ყუბანეიშვილი, დავით გურამიშვილი ქართულ ჰუსართა პოლკში, 1956 წ.). ომის დამთავრებამდე, 1759 წლის 4 ოქტომბერს რუსეთსა და პრუსიას შორის დაიდო ხელშეკრულება ტყვეების გაცვლის შესახებ. ჩანს, სწორედ ამ ხელშეკრულების ძალით, 1759 წლის 7 დეკემბერს გურამიშვილიც გაუთავისუფლებიათ.

ტყვეობიდან პოეტი დასნეულებული ჩამოვიდა, აღარც დაზიანებული მხარი აღუდგა. იგი, როგორც მძიმე ავადმყოფი, გაუთავისუფლებიათ მშობლიური პოლკიდან, რომელიც ამ დროს კვლავ ბრძოლის ველზე იმყოფებოდა.

ამავე დოკუმენტებიდან ირკვევა ისიც, რომ მისი მხედრული დამსახურება სათანადოდ შეუფასებია უმაღლეს ხელისუფლებას. მატერიალურად დახმარებიან, 1760 წელს პორუჩიკის ჩინით დავითი გასულა სამხედრო სამსახურიდან (ძვირფას მასალას პოეტის სამხედრო ბიოგრაფიისთვის ამ მხრივ წარმოადგენს მისი თხოვნა, ე.წ. ჩელობიტიეს სახით რუსეთის იმპერატრიცა ელისაბედის სახელზე და სხვა დოკუმენტები, რომლებიც ინახება მოსკოვში, ცენტრალურ სამხედრო არქივში).

უკრაინაში მობრუნებულ პოეტს მამული სრულიად გაპარტახებული დახვედრია, რასაც მძიმე შთაბეჭდილება მოუხდენია ისედაც ჯანგატეხილ პოეტზე. ერთ თავის ლექსში, რომელსაც ეწოდება: «ოდეს დავით გურამიშვილი პრუსიაში დატყოვდა და, თუ რამ აქვნდა თავისი საცხოვრებელი ისიც დაეკარგა, იმისათვის ტირილი», პოეტი გადმოგვცემს თავის მაშინდელ უიმედო განწყობილებას და სულიერ მიუსაფრობას.

მაგრამ, როგორც ჩანს, დავითს კვლავ მოუკრებია ძალა და თავის ახალგაზრდა მეუღლე ტატიანა ვასილის ასულთან ერთად მოუწესრიგებია გარეშე თუ შინაური მტრის მიერ გაჩანაგებული სახლ-კარი, მოშლილი მეურნეობა.

გადის ათეული წლები, პოეტი ცხოვრების მიმწუხრს ატარებს თავის მეორე სამშობლოში, უკრაინაში, მაგრამ როგორც მისივე შემოქმედებიდან ჩანს, მას არა ერთი და ორი ღამე გაუთენებია ფიქრში სამშობლოზე, _ საგურამოსა და ზედაზენზე, სადაც განისვენებდნენ მისი წინაპრები (სადაც იყო მათი წმიდათა-წმინდა «სასაფლაო და ძვალთ შესალაგი»).

ჩვენ ზუსტად არ ვიცით მისი მთელი საქმიანობა ამ ხანებში. როგორც ჩანს, დავითი აქტიური წევრი უნდა ყოფილიყო იქაური ქართული ახალშენისა და დიდი ავტორიტეტითაც სარგებლობდა. (ქართული ახალშენის ნაშიერნი დღესაც სახლობენ ამ მიდამოებში).

1787 წელს, როცა უკრაინაში (კერძოდ, კრემენჩუგში) პოტიომკის კარზე იმყოფებოდა საქართველოს ელჩიონი ერეკლე II-ის ვაჟის მირიან ბატონიშვილის მეთაურობით, გურამიშვილი სასოებით გადასცემს მას ერთადერთ პირმშოს, როგორც მან უწოდა თავის ლექსების კრებულს. სწორედ ამ ბედნიერი შემთხვევის წყალობით გურამიშვილის «დავითიანმა» გაიკვლია გზა მშობლიური ქვეყნისაკენ.

დავით გურამიშვილი გარდაიცვალა 1792 წლის 25 ივნისს (ძველი სტილით) 87 წლის ასაკში. მოგვიანებით აღმოჩნდა მისი სამარე და საფლავის წარწერაც. პოეტის ნეშტი დაუკრძალავთ ქალაქ მირგოროდის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარში.

*1. სარგის ცაიშვილი, «დავით გურამიშვილი», თბ. 1980, გვ. 25.

burusi.wordpress.com

XVIII ს-ის ქართველი პოეტი, რუსეთში ქართული ემიგრაციის წევრი, მებრძოლი და კულტურული მოღვაწე

დავით გურამიშვილი დაიბადა 1705 წელს გორისუბანში. როგორც ადასტურებს უკრაინის არქივებში დაცული დოკუმენტები (კოსარიკი),  მის ოჯახს ჰქონია სასაფლაო და სახლები იოანე ზედაზნელისა და შიო მღვიმის მონასტრებში. თავადთა შთამომავალი აღსაზრდელად ძიძისთვის მიუბარებიათ. პოეტის მთელი შემდგომი ცხოვრება –  ტყვეობა, დამცირება, ემიგრაცია, უცხოობაში სიკვდილი ქვეყნის უაღრესად რთულ, წინააღმდეგობებით სავსე და ტრაგიკულ ბედს ასახავს. ცხრამეტი წლის ჭაბუკს მონაწილეობა მიუღია გორისციხის ბრძოლაში, რომელიც თურქ დამპყრობლებს ჰქონდათ დაკავებული. ამ ბრძოლაში ქართველები დამარცხდნენ, თუმცა პირველი იერიშის დროს წარმატებას მიაღწიეს. ამ ბრძოლის შემდეგ დავით გურამიშვილი აღარ დაბრუნებულა საგურამოში და თავის მოყვრებთან, ქსნის ხეობაში, ლამისყანაში შეუფარებია თავი. სწორედ აქედან გაიტაცეს იგი ლეკებმა 1727-1728 წწ.-ში და წაიყვანეს დაღესტანში, ოსოქოლოში. აქედან პოეტი გაიპარა და შეეკედლა თერგისპირას ახალმოსახლე რუსებს. 1729 წელს იგი სოლარ-ასტრახანის გზით  ჩავიდა მოსკოვში, სადაც შეუერთდა ვახტანგ VI-ის ამალას. თავად დავითის თქმით, მოსკოვში ვახტანგი მასზე ექვსი წლით ადრე ჩავიდა. ამ დროს მეფის ამალა დიდად დამწუხრებული ყოფილა, რადგან მოკლე პერიოდში რუსეთში სამი ხელმწიფე გარდაიცვალა და ვახტანგმა აღარ იცოდა ვისთვის მიემართა.

ქართველები ცხოვრობდნენ ვსეხსვიატსკოეში, სოფელში, რომელიც პეტრე პირველმა უწყალობა ალექსანდრე არჩილის ძე ბაგრატიონს; მისი სიკვდილის შემდეგ ეს ტერიტორია ვახტანგ VI-სა და მის მემკვიდრეებს დარჩათ.

მოსკოვში ჩასვლისთანავე პოეტი ჩაება კულტურულ საქმიანობაში, რომელიც ქართველ ემიგრანტებს უკავშირდება და რომელსაც მრავალმხრივი მიმართულება ჰქონდა. აქვე იმყოფებოდა პოეტის ძმა ქრისტეფორეც. ცნობილია, რომ ვახტანგის ინიციატივით გამართულ პოეტურ პაექრობაში მის მელექსეობას დიდი მოწონება ხვდა წილად. ამის თაობაზე ისევე, როგორც მთელი თავისი ცხოვრებისეული გზის შესახებ, დავითი თავის “დავითიანში” მოგვითხრობს.

დავით გურამიშვილი თავის პოემაში ასახავს იმ იმედსა და ნაღველს, რაც ქართველ ემიგრანტებში სუფევდა რუსეთსა და აზიაში მიმდინარე პოლიტიკური მოვლენების შესაბამისად. აზიის ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი ცვლილებების მოლოდინი იყო. დაიწყო ომი ირანსა და თურქეთს შორის. რუსეთმა გადაწყვიტა ესარგებლა მომენტით და მეფე ვახტანგი სამხედრო დავალებით გააგზავნა კასპიის მხარეში. ქართველები სოლაღისაკენ გაემართნენ თბილისში დაბრუნების დიდი იმედით. დავითი ამ მომენტის შესახებ ამბობს: “მოსკოვს ქალაქს მზეს ველოდითო”. ვიდრე ვახტანგი დანიშნულების ადგილამდე ჩააღწევდა, უაღრესად გაძლიერებულმა ირანმა შეძლო არა მარტო თურქეთის დამარცხება, არამედ ის მიწებიც დაიპყრო, რომლებიც მანამადე რუსებს ეჭირათ. ნადირ შაჰის შესახებ, რომელიც მთელ წინა აზიაში გაბატონდა, გურამიშვილი წერს:

“ხმლით შეაშინა თურქეთი,

დაღისტანი და ბუხარა;

რუსთ ხელმწიფესაც მოსწერა:

“გამეცა, ბაქოს ნუ ხარა”.

სოლაღს, დარუბანდს, არმოანს,

თქვენ რა ხელი გაქვთ ბაქოსა?

დასაბაქველი მბაქველმან

არც აგრე უნდა ბაქოსა.”

ვახტანგმა ბოლო იმედიც დაკარგა და ასტრახანში გადავიდა საცხოვრებლად, გადახვეწილი ქართველები კი ბაქარს ჩააბარა. 1737 წელს იგი გარდაიცვალა. “ვაი, რა ბოძი წაგვექცა, სახლ-კარი თავს დაგვექცაო” – ასე დაიტირა პოეტმა უცხოობაში გარდაცვლილი მეფე.

ამის შემდეგ სხვა ქართველი ემიგრანტების მსგავსად დავითმაც მიიღო რუსეთის ქვეშევრდომობა. 1738 წლიდან იგი ქართველ ჰუსართა პოლკის შეუპოვარი და მამაცი მებრძოლია. (ს. ყუბანეიშვილი, დავით გურამიშვილი ქართველ ჰუსართა პოლკში). ამ პოლკის წევრებს რუსეთის მთავრობამ გადასცა მამულები. დავითმაც მიიღო მამული სამხრეთ უკრაინაში – მირგოროდსა და ზუბოვკაში.

1738-1760 წლებში დავითი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა რუსეთის მიერ წარმოებულ ბრძოლებში ოსმალეთის, შვედეთის, პრუსიის წინააღმდეგ. იგი იყო გაუტეხელი, მამაცი მეომარი, მუნდირისა და ფიცის ერთგული. მან წარმატებული სამხედრო კარიერა გაიკეთა, მიაღწია პოდპორუჩიკის ჩინს. პრუსიასთან შვიდწლიანი ომისას (1758-1763) ერთ-ერთ ბრძოლაში,  კიუსტრინის მიდამოებში  დავითი ჭაობში ჩაეფლო და ტყვედ ჩავარდა. იგი მაგდებურგის ციხეში ჩაამწყვდიეს.

ციხეში მას მარჯვენა ხელი დაუზიანებია და თვალთაც დაჰკლებია (გ. ნატროშვილი). 1959 წლამდე მაგდებურგის ციხეში იმყოფებოდა. გათავისუფლების შემდეგ იგი გადაგა სამხედრო სამსახურიდან და თავის ახალგაზრდა მეუღლესთან, ტატიანა ვასილის ასულ ავალიშვილთან ერთად დასახლდა უკრაინაში. აქ მან ხელი მიჰყო მეურნეობას ( “ქერი ვხან და ყანა, ფეტვი”)   და შექმნა თავისი პირმშო – “დავითიანი”. კრებულის შედგენა ჱდავითს უნდა დაეწყო მაგდებურგის ტყვეობამდე. 1774 წლისათვის იგი უკვე დასრულებულია (კ. კეკელიძე). კრებული პოეტმა საქართველოში პოტიომკინის კარზე მყოფ მირიან ბატონიშვილს, ერეკლეს ძეს გამოატანა. სამშობლოს მოწყვეტილი პოეტი  უცხოობაში, მირგოროდში გარდაიცვალა და დაკრძალულია ღვთისმშობლის მიძინების ტაძრის ეზოში.

“დავითიანი” დაცულია ერთადერთი ავტოგრაფული ხელნაწერით, რომელიც ინახება ხელნაწერთა ეროვნულ ფონდში – შ -1598. იგი 1787 წლით თარიღდება.  ხელნაწერი 309 გვერდს მოიცავს. ის, რომ ხელნაწერი ავტოგრაფია, მითითებულია  268-ე და 289-ე გვერდებზე. მასში 286-ე გვერდზე თავად პოეტის ავტოგრაფია. აქვეა მის მიერვე შედგენილი წისქვილისა და სარწყავის მოხაზულობის გეგმა. გეგმის ზემოთ ჩაკრულია ახტირკის ღვთისმშობლის ხატის ნაბეჭდი სურათი. ხელნაწერი შემოუწირავს პეტრე უმიკაშვილს, მასში ამ უკანასკნელის მინაწერებიცაა.

დავით გურამიშვილი “დავითიანს” თავის პირმშოდ მიიჩნევს:

“ამად ვახოტბე, შევკრიბე ცრუის საწუთროს ყბედობა,

მე ძე არ დამრჩა ბედკრულსა, ე სარის ჩემი ბედობა…

მე რაც ვშობე, შვილად ვსჯერვარ, ეს თუ მზრდელმან გამიზარდა,

ვზრდი მომღერლად, მე თუ ჩემი სიმღერა არ გამიზარდა.”

“დავითიანი” უაღრესად საინტერესო და მრავალმხრივი კრებულია როგორც შინაარსობრივი, ისე ქართული ვერსიფიკაციის თვალსაზრისით. მასში წარმოდგენილი თხრობა და მოტივები ორგანულადაა დაკავშირებული დავითისა და საქართველოს ძნელბედობასთან, რაც განსაკუთრებული სიცხადით, ისტორიკოსის სიზუსტითა და პოეტური ოსტატობითაა გადმოცემული “ქართლის ჭირში”. ასე უწოდებენ პოემის ერთ ნაწილს, რომელიც მოგვითხრობს XVIII ს-ის 20-ინი – 30-იანი წლების ქართლ-კახეთის ისტორიის, ომებისა და ძმათა შუღლის, ვახტანგ VI-ისა და მისი ამალის  რუსეთში ყოფნის შესახებ. პოემა იწყება ერის სარწმუნოებრივ-ზნეობრივი გადაგვარების აღწერით, რამაც მოიტანა ღვთის სასჯელი – სტიქიური უბედურებანი, გარეშე მტერთა (თურქების, სპარსების, ლეკების, ქისტების და სხვათა) თარეში, შინაური უთანხმოება და მტრობა. გურამიშვილი აღწერს იმ პერიოდს ჩვენი ისტორიისას, როდესაც იკვეთება აუცილებლობა რუსეთთან კავშირისა, თუმცა არ არის ამისათვის მომწიფებული პირობები. პეტრე პირველის გეგმაში, რომელიც ირანზე გალაშქრებას ისახავდა მიზნად ხელსაყრელი მომემტის შერჩევით, ქართლის სამეფოს სამხედრო ძალების გამოყენებას უმნიშვნელოვანესი ადგილი ეჭირა, რაც საქართველოსათვის, ვახტანგ VI-ისა და მისი გარემოცვის ნაწილისათვის ქვეყნის დაბრუნების პერსპექტივასაც ნიშნავდა, თუმცა ამ აზრს არ ეთანხმებოდა ფეოდალთა მნიშვნელოვანი ნაწილი.  მეფის მცდელობამ შედეგი არ გამოიღო  – “ქართლი ოსმალომ დაიპყრო, კახეთი ლეკთა მოლამა”…. პოეტის სტრიქონები მძიმე ემოციითა და პესიმიზმითაა გამსჭვალული.

დავით გურამიშვილს “მართლის თქმა” საკუთარი ზნეობრივი კრედოს რანგში აჰყავს და ამბობს:

“მართალს ვიტყვი, შევიქნები

ტყუილისა მოამბე რად?

ვერსა ვუქებ საძაგელთა,

უფერულთა პირსაფერად”.

პოეტი მკაცრი მამხილებელია და ერის გადარჩენას უპირველესად მის ზნეობრივ განწმენდაში ხედავს. პოემაში ერთმანეთს ერწყმის სიფხიზლე და პესიმიზმი, რეალობა და მისტიკა. პოეტი ღრმადმორწმუნე ადამიანია. მის მიერ გამოყენებული ბიბლიური სახეები, ქრისტიანული სიმბოლოები, ჟღერადობა და რემინისცენციები პოემას განსაკუთრებულ გამომსახველობას, სიღრმესა და პოეტურ ხიბლს მატებს. ისინი უშუალოდ დავითის ფსალმუნებს უკავშირდება და აბრუნებს პოეტს VIII-X ს.-ის ქართულ ტრადიციებათან.

“დავითიანში” მძლავრი ხალხური ნაკადიც იგრძნობა – წინაქრისტიანული ეპოქის კოპალას, ხალხური მითოლოგიის კვალი (“მხიარული ზაფხული” ანუ “ქაცვია მწყემსი”).  მასში, როგორც აღნიშნულია სამეცნიერო ლიტერატურაში, ძველი სლავური ყოფის სურათებიც ირეკლება.

დავითის დიდაქტიკა დიდადაა დავალებული ვახტანგ VI-ის პოეზიით, განსაკუთრებით მისი აპოფთეგმით “სიბრძნე მალაღობელი”. როგორც ცნობილია,  იგი უარესად პოპულარული იყო მოსკოველი ქართველებისათვის. აქ წარმოდგენილია ძველი ბერძენი ფილოსოფოსების აფორიზმები სხვადასხვა საკითხზე. თხზულება უშუალოდ უკავშირდება პოლონელი ავტორის ბენიაშ ბუდნის აპოფთეგმას, რომელიც რუსულ ენაზე თარგმნა პროზით ერასტი თურქესტანიშვილმა, ხოლო შემდეგ იგი გალექსა ვახტანგ VI-მ “სიბრძნე მალაღობელის” სახელით. საგრძნობია არჩილის “ზნეობათა” გავლენაც დავითის პოეზიაზე.

პოეტის წინამორბედთა კვალი განსაკუთრებით იგრძნობა “დავითიანის” ნაწილში, რომელსაც “სწავლა მოსწავლეთა”-ს სახელით ვიცნობთ. პოეტის შეხედულებები სწავლა-აღზრდის საკითხზე “სწავლის მაძებართ”, სიბრძნისოყვარეთ განუყრელი ცოდნის შეძენის საჭიროებასა და აუცილებლობაზე მიუთითებს. ეს თანმყოფი განძი, რომელსაც მცოდნელს ვერავინ შეეცილება, ძნელად მოსაპოვებელია, თუმცა მისი მწარე ძირი “კენწეროში გატკბილდება”. ბრძენი, მცოდნე ადამიანი მყარად მიჰყვება ცხოვრების გზას, რადგან “ჭკვის უკეთესი საქონლად არარა საქონელია”.

“ვსძებნე და ვერა ვპოვე რა, მჯობი ამ სწავლა-მცნებისა;

ბრძენსა აქვს თავისუფლება, სოფელში ყოფნა ნებისა;

ბრძენი სადაც არს დარჩების, საუნჯე თან ექნებისა…”

დავით გურამიშვილის შემოქმედების  უმთავრესი ხაზი და უმთავრესი დამსახურებაც პოეტური სიტყვის ეროვნულ წიაღში დაბრუნებაა. ეს იყო კულტურული გამოღვიძება, რომლის მოთავენი ვახტანგ VI და სულხან-საბა ორბელიანი იყვნენ. თავის კულტურულ წინამორბედად დავითი რუსთაველს მიიჩნევს, “ბრძენ რიტორს”, რომელმაც დარგო ქართული პოეზიის მარადწვანე ხე.

ამასთანავე დავითს მნიშვნელოვანი დამსახურება მიუძღვის ქართული ლექსწყობის ახალი ფორმების შექმნის თვალსაზრისით. იგი გარსევან ჩოლოყაშვილისა და მამუკა ბარათაშვილის სკოლის  ღირსეული წარმომადგენელია. რუსთაველის 16-მარცვლიან და ჩახრუხაულ 20-მარცვლიან ლექსთან ერთად დავითი იყენებს 5, 6, 7, 11, 12 და 14 მარცვლიან ლექსს, ქმნის აკროსტიქულ ლექსებს და ანბანთქებას.

პოეტის ღრმა პესიმიზმი ფართოა და მრავლისმომცველი: ეს არის უიმედობის, უსასოობის მძიმე განცდა, გამოწვეული პირადი, ეროვნული და ზოგადადამიანური ტკივილით. ამავე დროს “დავითიანში” აშკარად იგრძნობა დაუძლეველი სურვილი და ტრფობა სიცოცხლისა, მიწიერი ცხოვრებისა. კაცისა და საწუთროს გაბაასება ადამიანური არსებობის სწორედ ამ მარადიულ დავას წარმოგვიდგენს. პოეტი შთამომავლობას უტოვებს მის ამქვეყნიურ მოსაგონებელს, ტკივილიან პოეზიას, რომელიც “ცოდვის მუხრუჭით შეკრულ” პოეტს შეუკრებია და “ია-ვარდის კონებად” უძღვნია ყრმათათვის.

           წყაროები და სამეცნიერო ლიტერატურა:

1.         დავითიანი, მე-9 გამოცემა, (რუსთაველის სახ. ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის), თბილისი, 1955

2.         კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბილისი, 1981

3.         გიორგი ნატროშვილი, დავით გურამიშვილი, თბილისი, 1943

4.         ვარლამ დონდუა, დავით გურამიშვილი და საქართველოს ისტორია, თბილისი, 1959

5.         ელგუჯა მაღრაძე, ცხოვრება დავით გურამიშვილისა, თბილისი, 1976

6.         დ. კოსარიკი, დავით გურამიშვილი უკრაინაში, თბილისი, 1949

7.         ტრიფონ რუხაძე, “დავითიანის” ლიტერატურული წყაროებისათვის, თბილისი, 1949

8.         ს. ცაიშვილი, დავით გურამიშვილი, თბილისი, 1986

9.         სოლ. ყუბანეიშვილი, დავით გურამიშვილი ქართველ ჰუსართა პოლკში, თბილისი, 1955

10.       მიხ. ჩიქოვანი, დავით გურამიშვილი და ხალხური პოეზია, თბილისი, 1955

11.    გ. ლეონიძე, დავით გურამიშვილი, ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, რუსთაველი სახ. ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის გამოცემა, თბილისი, 1966

qim.ge