წიგნიდან – ენდრიუ ჰეივუდი “პოლიტიკა”
„ფილოსოფოსები სამყაროს სხვადასხვა ახსნას გვთავაზობენ, მიზანი კი – მისი შეცვლაა“
კარლ მარქსი. თეზისები ფოიერბახის თაობაზე (1845)
ვერავინ ხედავს სამყაროს იმგვარად, როგორც ის სინამდვილეშია – მას უკვე ჩამოყალიბებული წარმოდგენებისა და პრიზმაში აღვიქვამთ. ამიტომაც, დაკვირვება და აღქმა ერთმანეთისგან განუყოფელია: როდესაც ვუყურებთ სამყაროს, იმავდროულად ამა თუ იმ მნიშვნელობასაც ვანიჭებთ, ეს კი გადამწყვეტი ფაქტორია პოლიტიკის შესწავლისას – უნდა მოვახერხოთ და პოლიტიკურ პროცესის თაობაზე აკვიატებული აქსიომები და წინდაწინ ჩამოყალიბებული იდეები გადავიაზროთ. ნებისმიერი საზრისის ფესვები მუდამ არსებულ თუ წარსულ პოლოტიკურ ტრადიციებშია მოთავსებული, რომელთაც, ჩვეულებრივ, „პოლიტიკურ იდეოლოგიებს“ ვუწოდებთ. ყოველგვარი „იზმი“ – იქმნება ეს ლიბერალიზმი, სოციალიზმი, კონსერვატიზმი, ფეინიზმი, ფაშიზმი და ა.შ., საკუღა ინტელექტუალურ ჩარჩოებსა თუ პარადიგმას ქმნის და პოლიტიკური რეალობის, სამყაროს აღქმის თავისებურ ხედვას გვთავაზობს. ოღონდ ეგაა, სერიოზული დავის საგანია როგორც იდეოლოგიების არსი, ასევე ის სასიკეთო თუ უარყოფითი როლი, რასაც ისინი პოლიტიკურ ცხოვრებაში ასრულებენ.
რა არის პოლიტიკური იდეოლოგია?
„იდეოლოგია“ პოლიტიკური ანალიზის ერთერთი ყველაზე საკამთო საკითხთაგანია. დღესდღეობით ეს ტერმინი ნეიტრალური მნიშვნელობით იხმარება – ამა თუ იმ სოციალური ფილოსოფიისა და მსოფლმხედველობის აღსანიშნავად, მაგრამ იგი უარყოფით და კნინობითი მნიშვნელობითაც ხშირად გამოუყენებიათ – როგორც პოლიტიკური იარაღი მოწინააღმდეგეთა გასანადგურებლად.
ეს ტერმინი 1796 წლიდან ფრანგმა ფილოსოფოსმა დე ტრესიმ დაამკვიდრა (dettstutt de tracy, 1754 – 1836 ), რომელმაც იდეოლოგიას „მეცნიერება იდეების შესახებ უწოდა“ (სიტყვა – სიტყვით: იდეოლოგია) და მას იდეებისა და ცნებების წარმომავლობის შესასწავლად იყენებდა. დე ტრესი იმდეოვნებდა, რომ საბოლოო ჯაში, მის მიერ შექმინილი ახალი მეცნიერებაც ისეთივე სტატუსს შეიძენდა, როგორც, ვთქვათ, ზოოლოგიასა და ბილოგიას ჰქონდა. და მაინც, ეს ტერმინი იმ მნიშვნელობით შემოგვრჩა, რაც მას XIX ს-ში კარლ მარქსმა მიანიჭა: მარქსი იდეოლოგიას „მმართველი კლასის“ იმგვარ იდეებთან აიგივებდა, რომელთა ერთობლიობაც, საბოლოოდ, საზოგადოების უცილობელ კლასობრივ დაყოფასა და ექსპლოატაციის გარდუვალობას ქადაგებდა. თავიანთ ადრეულ ნაშრომში, „გერმანული იდეოლოგია“ (1846) მარქსი და ენგელსი წერდნენ: “ნებისმიერ ეპოქაში, მმართველი იდეები მმართველი კლასის იდეებია – ანუ ისე ფენა რომელიც საზოგადოების ყოფას განაგებს, იმავდროულად წარმმართველ ინტელექტუალურ ძალადაც გვევლინება: ვის ხელშია წარმოების საშუალებები, გონებრივი შრომის ნაყოფსაც ის აკონტროლებს (Marx and Engels, 1846).
მარქსისტული გაგებით, ზოგადად იდეოლოგია სიყალბეა, და მისი უმთავრესი მიზანთაგანი – საზოგადოების ჩაგრული ფენის მოტყუებაა: იმ დაპირისპირებათა შენიღბვის მცდელობაა, რაც ნებისმიერი კლასობრივი საზოგადოების საფუძველთა – საფუძველია. კაპიტალისურ საზოგადოებაში, მესაკუთრე კლასი, ანუ ბურჟუაზია (და მისი იდეოლოგია) პროლეტარიატს „ყალბ ცნობიერებასა“ და ათასგვარ ილუზიებს ახვევს თავს – ჩაგრულ კლასს საშუალებას არ აძლევს საკუთარი ექსპლუატირებული მდგომარეობა გააცნობიეროს. ამასთანავე, მარქსს სულაც არ მიაჩნია, რომ ყველა პოლიტიკური შეხედულება უეჭველად იდეოლოგიური ხასიათისაა: ასე მაგალითად, კაპიდალიზმის მისეულ კვლევას, თავად „წმინდად მეცნიერულს“ უწოდებდა. მარქსის აზრით, ყოველთვის შეიძლება მეცნიერების – იდეოლოგიასთან, ხოლო ჭეშმარიტების – სიყალბესთან გამიჯვნა. გვიანდელი მარქსისტების – ლენინისა და გრამშის თხზულებებში ეს საკითხი უკვე თავისებურად იქნა გაგებული: ერთიცა და მეორეც უკვე არა მარტო „ბურჟუაზიულ“, არამედ „სოციალისტურ“ და „პროლეტარულ“ იდეოლოგიაზე ლაპრაკობდა – ანუ ისეთ ცნებებზე, რომლებსაც თავად მარქსი ალბათ, აბსურდულად მიიჩნევდა.
იდეოლოგიის ცნების განსხვავებული ხედვა ლიბერალებმა და კონსერვატორებმაც შეიმუშავეს. ტოტალიტარული დიქტატურების აღმოცენებამ ორ მსოფლიო ომს შუა პერიოდში, იდეოლოგიის ახლებული ინტერპრეტაციის პირობები შექმნა: ლიბერალური ორიენტაციის ისეთი ავტორები, როგორებიც კარლ პოპერი (Karl Popper, 1902 – 1994), ჯ.ლ თალმონი (J.L. Talmon) და ჰანა არდენტი იყვნენ, იდეოლოგიას სოციალური კონტროლის, საზოგადოებაში თანხმობისა და მორჩილების უზრუნველყოფის იარაღად თვლიდნენ. ამ ტერმინის „ცივი ომის“ დროინდელი ლიბერალური გაგება – ფაშისტური და კომუნისტური რეჟიმების მაგალითზე – იდეოლოგიას საბოლოო ჭეშმარიტების ფლობის პრეტენზიის მქონე, აზროვნების „ჩაკეტილ“ სისტემად მიიჩნევდა, განსხვავებულ აზრსა და თუ საპირისპირო მოსაზრებას ვერანაირად რომ ვერ ეგუება. ამ ფონზე ლიბერალიზმი, რომლის უმთავრესი პრინციპი პიროვნების თავისუფლების აღიარებაა, და ლიბერალიზმითვე ნასაზრდოები კონსერვატიზმიცა და დემოკრატიული სოციალიზმიც, ამგვარად არ წარმოადგენდნენ იდეოლოგიებს. ისინი პირიქით – „ღია“ მოძღვრებებია, ვინაიდან არათუ დასაშვებად მიიჩნევენ, „მოითხოვენ“ კიდეც განსხვავებული აზრის არსებობას, საჯარო კამათს, რჩევასა თუ შენიშვნას.
„იდეოლოგიის“ მკვეთრად კონსერვანტული გაგება მაიკლ ოუკსოტის (Michael Oakeshott) უკავშირდება და რაციონალიზმისადმი ტრადიციულ კონსერვატულ სკეპტიციზმს ასახავს. (რაციონალიზმი: მსოფლმხედველობა, რომელის მიხედვითაც სამყაროს შეცნობა და ახსნა შესაძლებელია რაციონალური მიდგომის შედეგად). მისი აზრით, სამყაროს სირთულე მიუწვდომელია ადამიანის გონებისათვის და პოლიტიკაშიც მოღვაწეობაც, თავისთავად „უკიდეკანო ოკეანეში ცურვას წააგავს“. ამ თვალსაზრისით, იდეოლოგიები „აზროვნების აბსტრაქტული სისტემებია“: იდეების გროვა, რომლებიც პოლიტიკურ რეალობას ამახინჯებენ, რადგანაც ერთთავად აუხსნელის ამოხსნა სურთ. ამიტომაც ამტკიცებენ კონსერვატორები – ჩვენი მრწამსი იდეოლოგია კი არა, უფრო „გონების განწყობაა“ და ჩვენის მხრივ, პრაგმატიზმს, ტრადიციისა და ისტორიულ გამოცდილებას დავენდობითო. (პრაგმატიზმი: პრაქტიკულ გამეორებებსა და მიზნებზე ორიენტირებული მოძღვრება ან მისი პრაქტიკული გამოვლინებაა; პრაგმატიზმისათვის სარგებლობის პრინციპია მთავარი და აბსტრაქტულ იდეებს არ ცნობს).
იდეოლოგიისადმი ზემოჩამოთვლილ მინდომათა ნაკლი ისაა, რომ ნებისმიერი მათგანი უცილობლად ნეგატიურ შინაარს ანიჭებს მას და ამდენად, თავად ცნების გამოყენების სფეროსაც ზღუდავს. მეტიც, ყოველი ნახსენები შეხედულება ამა თუ იმ პოლიტიკური დოქტრინის ნიშნითაა დაღდასმული. არადა, გავიხსენოთ რომ მარქსი დაჟინებით ამტკიცებდა – ჩემი იდეები მეცნიერული ხასიათისაა, და არა იდეოლოგიურიო; არც ლიბერალებს სიამოვნებდათ მათი ფილოსოფიის იდეოლოგიად მოხსენება და კონსერვატორებიც ჯიუტად იჩემებდნენ პოლიტიკის პრაგმატული და არაიდეოლოგიზირებული სისტემისადმი ერთგულებას. „იდეოლოგიის“ მეტ-ნაკლებად მისაღები განმარტება (ყველა პოლიტიკურ ტრადიციას რომ მიესადაგებოდეს) მიუკერძოებელი უნდა იყოს: არც უნდა იფიქროს, რომ ესა თუ ის იდეოლოგია თავისთავად „კარგია“ ან „ცუდი“, ჭეშმარიტი“ ან „ყალბი“, განმათავისუფლებელი ან დამთრგუნველი. სწორედ ესაა იდეოლოგიის, როგორც ტერმინის, თანამედროვე გაგების ღირსება – იგი ურთიერთდაკავშირებულ იდეათა ერთობლიობაა, მრწამსზე მორგებული იმგვარი სისტემა, სადაც უმთავრესად ქმედება მიიჩნევა და რაც, თავის მხრივ, უკვე პოლიტიკური აქტივობისკენ გვიბიძგებს.
ლიბერალიზმი
პოლიტიკურ იდეოლოგიათა ნებისმიერი ჩამონათვალი ლიბერალიზმით უნდა იწყებოდეს – ესაა, არსებითად, სამრეწველო დასავლეთის იდეოლოგია, ანუ მეტაიდეოლოგია, რომელიც ურთიერთსაპირისპირო ღირებულებებსა და შეხედულებებს მოიცავს. (მეტაიდეოლოგია: ზეიდეოლოგია, საფუძველი მსჯელობისათვის უფრო კერძო იდეოლოგიური პრობლემების გარშემო). XIX საუკუნის დასაწყისამდე ლიბერალიზმს მწყობრი პოლიტიკური მიმდინარეობის სახე არ მიუღია, ლიბერალიზმის თეორიები და პრინციპები თანდათანობით, 300 წლის მანძიილზე იკრებდნენ ძალას. ლიბერალიზმი ფეოდალიზმის დაშლასა და საბაზრო, ანუ კაპიტალისტური საზოგადოების შექმნის შედეგი გახლდათ. ადრეული ლიბერალიზმი სწორედაც რომ აღმავალი სამრეწველო საშუალო კლასის მისწრაფებებს გამოხატავდა და მას აქეთ ლიბერალიზმი და კაპიტალიზმი, შეიძლება ითქვას, ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში არიან. თავდაპირველად ლიბერალიზმი წმინდა პოლიტიკური დოქტრინა იყო, რომელიც აბსოლუტიზმის ფეოდალურ პრივილეგიებს აკრიტიკებდა და მას კონსტიტუციურ, მოგვიანებით კი წარმომადგენლობით მმართველობას უპირისპირდებოდა. XIX საუკუნის დასაწყისისთვის კი ეკონომიკურმა ლიბერალიზმმა იწყო განვითარება, რომელიც თავისუფალ საბაზრო ურთიერთობებს უწევდა პროპაგანდას და ეკონომიკაში ხელისუფლების ნებისმიერი ფორმით ჩარევას გმობდა. სწორედ ეს ჰიპოტეზა იქცა კლასიკური, XIXს-ის ლიბერალიზმის – ქვეკუთხედად. თუმცა, XIXს-ის დასასრულს სოციალური ლიბერალიზმის ფორმაც გაჩნდა, რომელიც მეტ უპირატესობას სოციალური კეთილდღეობის რეფორმებს ანიჭებდა და ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევაც დასაშვებად მიაჩნდა. თანამედროვე XX ს-ის ლიბერალიზმსაც სწორედ ასეთი აქცენტები ახსიათებს.
ლიბერალიზმის დამახასიათებელი ნიშნები
ინდივიდუალიზმი – ლიბერალური იდეოლოგიის ძირითადი პრინციპი რომლის თანახმადაც არც ერთი ცალკეული პიროვნების ინტერესები არ შეიძლება სოციალური ჯგუფისა თუ კოლექტივის ინტერესებს შეეწიროს. ადამიანები, უპირველეს ყოვლისა, პიროვნებებად განიხილებიან – ნებისმიერი მათგანის სიცოცხლე ერთნაირად ფასეულია, თუმცა ყველა უნიკალურია და განუმეორებელი. ამიტომ ლიბერალიზმი იმგვარი საზოგადოების შექმნას ესწრაფვის, რომელიც ინდივიდის კეთილდღობას უზრუნველყოფს. ნებისმიერ პიროვნებას უნდა მიეცეს შანსი, სრულად გამოავლინოს საკუთარი შესაძლებლობები და თავად განსაზღვროს, რა არის მისთვის სასიკეთო. ამასთან დაკავშირებით, ზოგჯერ იმასაც ამბობენ, რომ ზნეობრივი თვალსაზრისით ლიბერალიზმი მიუკერძებელია: იგი იმ წესების ერთობლიობაა, რომელთა მიხედვით ინდივიდს საკუთარი ზნეობრივი არჩევანის ნება ეძლევა.
თავისუფლება – პიროვნული თავისუფლება, ლიბერალიზმის უმთავრეს ღირებულებათაგანია და მას, ზოგჯერ, თვით თანასწორობასა თუ სამართლიანობაზე მაღლაც კი აყენებენ. ეს თავისთავად გამომდინარეობს ინდივიდისადმი რწმენიდან – მას საშუალება უნდა ჰქონდეს, საკუთარი შეხედულებებისა და არჩევანის კარნახით იმოქმედოს. თუმცა, ლიბერალები „კანონის ფარგლებში თავისუფლებას“ ქადადებენ, რაკიღა კარგად ესმით, რომ ერთი კერძო ადამიანის სრული თავისუფლება, შესაძლოა, სხვათა თავისუფლებას დაემუქროს და წრეგადასულ თავნებობად იქცეს. ამიტომაც, ინდივიდი თავისუფლების იმ მაქსიმუმს უნდა ფლობდეს, რომელიც სხვის თავისუფლებას არ შეზღუდავს.
გონი – ლიბერალები რწმუნებიან, სამყარო გონივრულადაა მოწყობილი და მისი შეცნობა მხოლოდ კრიტიკული აზროვნებით, საღი განჯითაა შესაძლებელი. აქედან, მათი ურყევი რწმენა: პიროვნებას მართებული გადაწყვეტილებების მიღების უნარი გააჩნია და როგორც წესი, საკუთარი სულის საუკეთესო განმსჯელიცაა; ლიბერალებს სჯეროდათ პროგრესის – დარწმუნებულები არიან, რომ ადამიანებს ნებისმიერი უთანხმოება შეუძლიათ მშვიდობიანი გზით – არა ძალადობითა და ომით – არამედ დისკუსიებითა და მოლაპარაკებებით მოაგვარონ. (პროგრესი: განვითარების უფრო მაღალი საფეხურისკენ სწრაფვა, კაცობრიოობის წინსვლა დაგროვილი ცოდნისა და გამოცდილების საფუძვლებზე).
თანასწორობა: ინდივიდუალიზმი ადამიანთა იმთავითვე საყოველთაო თანასწორობას გულისხმობს – ჩვენ „თანასწორები ვიბადებით“ – ყოველ შემთხვევაში, თითოეული ჩვენგანის სიცოცხლის ფასეულობის თვალსაზრისით მაინც; აქედან გამომდინარე, ლიბერალიზმი თანაბარი უფლების პრინციპს აღიარებს: თანასწორობას სამართლისა (თანასწორობა კანონის წინაშე) და პოლიტიკის (ერთი კაცი – ერთი ხმა; ყველა ხმა თანაბრად ფასობს) სფეროებში. თუმცა, ვინაიდან ადამიანები განსხვავებული ნიჭისანი არიან და შრომისმოყვარეობითაც განსხვავდებიან, ლიბერალიზმისთვის მიუღებელია სოციალური თანასწორობის, ანუ თანაბარი ანაზღაურების იდეა. მისთვის უფრო მისაღებია „თანაბარი შესაძლებლობები“ – რაც ყველას ერთნაირ შანსს აძლევს საკუთარი უნარის გამოსავლენად. ლიბერალიზმს შეგვიძლია, მერიტოკარტიის (meritocracy) პრინციპის ანალოგიით, ერთგვარი „უნაროკრატია“ დავწამოთ, სადაც უნარი მუყაითობაზე გამრავლებული ნიჭის ტოლია. (მერიოტოკრატია: უნართა მმართველობა; პრინციპი, რომლის თანახმად ჯილდოცაა და საზოგადოებრივი მდგომარეობაც ადამიანის პიროვნული ღირსების მიხედვით ერგება).
შემწყნარებლობა: ლიბერალებს სჯერათ, რომ შემწყნარებლობა (ანუ ტოლერანტობა – განსხვავებულილ აზრის სიტყვის თუ ქცევის დათმენის უნარი) პიროვნების თავისუფლების გარანტიაცაა და საზოგადოების მრავალფეროვნების პირობაც. მათივე მტკიცებით, ზნეობრივ, კულტურულ თუ პოლიტიკურ მრავალფეროვნებაში გამოვლილი პლურალიზმი საზოგადოების სიჯანსაღის უტყუარი ნიაშანია და იმ აზრთა გაცვლა-გამოცვლას უწყობს ხელს, რომელთა ავ-კარგობის შემოწმებაც მხოლოდ იდეათა თავისუფალ ბაზარზეა შესაძლებელი. მეტიც, ლიბერალიზმს სწამს, რომ ურთიერთსაპირისპირო თვალთახედვაშიც მოიძებნება თანხვედრის წერტილები და ე.წ „მოუგვარებელ კონფლიქტებს“ არ ცნობს.
შეთანხმება: ლიბერალური თვალსაზრისით, პოლიტიკური თუ საზოგადოებრივი ურთიერთობები მუდამ მოლაპარაკებებსა და შეთანმებების სურვილს უნდა ეყრდნობოდეს; ნებისმიერ მმართველობას „მართულთა თანხმობა“ ესაჭიროება და სწორედ ამიტომ ემხრობა ლიბერალიზმი დემოკრატიისა და პოლიტიკური წარმომადგენლობის დოქტრინებს. ასევე, ნებისმიერი საზოგადო ინსტიტი თუ ჯგუფი გარკვეული „სახელშეკრულებო ურთიერთობების“ საფუძველზე იქმნება და კერძო ინტერესების მქონე ადამიანები ნებაყოფლობით ერთიანდებიან. ამგვარად, ხელისუფლება ყოველთვის „ქვემოდან მომდინარეობს“ და ლეგიტიმურობას ემყარება.
კონსტიტუციონალიზმი: მიუხედავად იმისა, რომ ლიბერალური იდეოლოგიისათვის ხელისუფლება მუდამ საზოგადოებრივი წესრიგისა და სტაბილურობის უმთავრეს გარანტად რჩება, მაინც სულ იმის შიშში არიან – პიროვნებისთვის ხელისუფლება ტირანიად არ იქცესო (ლორდ ექტონის თქმით, „ძალაუფლება რყვნის“) და ამიტომაც შეზეღუდული მმართველობისაკენ იხრებიან. ამ მიზნის მიღწევა, ლიბერალური თვალსაზრისით, ხელისუფლების გადანაწილებით – ანუ კონტროლისა და დაბალასების ხარჯზე უნდა მოხდეს, და ასევე, კოდიფიცირებული ანუ წერილობითი კონსტიტუციის, რომელიც სახელმწიფოს ინდივიდს შორის ურთიერთობებს დაარეგულირებს.
კლასიკური ლიბერალიზმი
კლასიკურ ლიბერალიზმს უკიდურესი ინდივიდუალიზმი ახასიათებს: ამ ტრადიციის მიხედვით, ადამიანები ეგოისტურნი არიან, მათ მხოლოდ პირადი მიზნები ამოძრავებთ და უმთავრესად, საკუთარ თავს არიან დანდობილნი. ამგვარ შეხედულებას ქ. ბ. მაკფერსონმა „მესაკუთრის ინდივიდუალიზმი“ უწოდა, როცა პიროვნება არანაირ ვალდებულებას არ გრძნობს არც საზოგადოების, არც სხვა ადამიანის წინაშე და თავადვეა საკუთარი თავის ბატონ-პატრონი. საზოგადოების ამგვარ ატომისტურ ხედვას „უარყოფითი“ თავისუფლების გაგება განაპირობებს – როდესაც პიროვნებისთვის „მის საქმეში ცხვირის ჩაყოფა“ თუ ნებისმიერი სახის შეზღუდვა – დაუშვებელია. იგულისხმება, რომ იგი უკიდაურესად მტრულადაა განწყობილი სახელმწიფოს მიმართ და ხელისუფლების მხრიდან ჩარევა ლამის ავადმყოფურად აღიზიანებს. (ატომიზმი: წარმოდგენა, რომლის თანახმადაც საზოგადოება, უმთავრესად, თვითკმარი ინდივიდებისგან შედგება – მათ მხოლოდ საკუთარი თავის იმედი აქვთ და ერთმანეთის მიმართ მცირედ, ან სულაც არანაირ ვალდებულებას არ გრძნობენ).
ტომ პეინის (Tom Paine) თქმით, სახელმწიფო – „აუცილებელი ბოროტებაა“ და აუცილებელია იმდენად, რამდენადაც საზოგადოებაში გარკვეულ სტაბილურობას, უსაფრთხოებასა და „თამაშის დადგენილი წესების“ შესრულებას უზრუნველყოფს; ბოროტება კი იმდენად, რამდენადაც საზოგადოებას კოლექტიურ ნებას ახვევს თავს, რითაც ყოველი ცალკეული პიროვნების თავისუფლებასა და პასუხისმგებლობას ზღუდავს. კლასიკური ლიბერალიზმის იდეალი მინიმალური, ე.წ „გუშაგი“ სახელმწიფოა და მისი უმთავრესი საქმე – ნებისმიერი მოქალაქის სხვა თანამოქალაქედან დაცვაა. ეკონომიკური ლიბერალიზმში ამ პოზიციას კიდევ უფრო ამყარებს თავისუფლების ბაზრის მექანიზმისადმი ნდობა და ის ურყევი რწმენა, რომ ეკონომიკა ხელისუფლების ჩარევის გარეშე, გაცილებით უკეთ იმართება. ეკონომიკური ლიბრალიზმის თვალსაზრისით, თავისუფალი კაპიტალიზმი საზოგადოების კეთილდღეობის ზრდის გარანტია, პიროვნული თავისუფლების ქვაკუთხედი, და ადამიანთა უნარიდანვე გამომდინარე – მათი აღზევებისა თუ დაცემის წინაპირობა – თავისთავად ერთადერთი გზა სოციალური სამართლის მისაღწევად. (ეკონომიკური ლიბერალიზმი: თავისუფალი ბაზრის როგორც თვითრეგულირებადი მექანიზმის, კონცეფცია – ამგვარ ბაზარს თავად შეუძლია უზრუნველყოს ყველასთვის თანაბარი პირობები და საზოგადო კეთილდღეობაც).
თანამედროვე ლიბერალიზმი
თანამედროვე ლიბერალიზმი გაცილებით ლოიალურია სახელმწიფოს მიმართ. ა.შ.შ.-ში დღესდღეობით „ლიბერალებად“ იწოდებიან ისინიც კი, ვინც არა „მოკრძალებულ“ არამედ „თამამ“ მმართველობას (“big” government) უჭერს მხარს. ასეთ რადიკალურ ცვლილებას აზროვნებაში თავისი ახსნა აქვს: სამრეწველო კაპიტალიზმმა სოციალური უსამართლობის ახალი ფორმები დაამკვიდრა და მოსახლეობის ფართო მასები თავისუფალი ბაზრის სიმკაცრეს შეაჯახა. ჯ.ს. მილის (J.S Mill) ზეგავლენით, ე.წ. „ახალმა ლიბერალებმა „ – თ.ჰ. გრინმა (T.H Green, 1836-1882), ლ.თ. ლობჰაუსმა (L.T Hobhouse, 1864-1929) და ჯ.ა ჰობსონმა (J.A. hobson, 1855-1940) თავისუფლების უფრო ფართო, ასე ვთქვათ „პოზიტიური“ ხედვა ჩამოაყალიბეს: ამგვარი თავისუფლება ადამიანის ბედის ანაბარა მიტოვებას კი არ გულისხმობს, (რამაც ის, საბოლოოდ, შეიძლება მშიერ თავისუფლებამდეც მიიყვანოს), არამედ ინიციატივის წახალისებასა და თვითრეალიზების შესაძლებლობას.
ეს მიდგომა ე.წ. სოციალურ, ანუ „კეთილდღეობის“ ლიბერალიზმს დაუდო საფუძვლად. ასეთი ტიპის ლიბერალიზმის მთავარი იდეა ისაა, რომ სახელმწიფოს ჩარევით, განსაკუთრებით, საზოგადოებრივი კეთილდღეობის სფეროში, ადამიანის თავისუფლებას მეტი ასპარეზი ეძლევა და იგი სოციალური მანკიერებისაგანაც უფრო მეტადაა დაცული: 1942 წ. დიდ ბრიტანეთში, ე.წ. ბევერიჯის მოხსენებაში ხუთი უმთავრესი „მანკიც“ კი იყო ჩამოთვლილი: მიუსაფრობა, სიდუხჭირე, უმეცრება, დაუსაქმობა, დაუცველობა. ისიც ითქვას, თანამედროვე საბაზრო კაპიტალიზმისადმი ლიბერალების რწმენასაც თანდათანობით წყალი შეუდგა და ამ მხრივ განსაკუთრებული როლი ჯ.მ. ქენზის თეორიამ ითამაშა. ქენზიანიზმის მიხედვით, ეკონომიკური წინსვლა და კეთილდღეობის მიღწევა მხოლოდ „მართვადი“ ანუ რეგულირებადი კაპიტალიზმის პირობებშია შესაძლებელი, როცა ძირითადად ეკონომიკური ამოცანებისათვის თავზე ხელისუფლება იღებს. ამავე დროს, თანამედროვე ლიბერალები მზად არიან ხელისუფლების ჩარევის იდეას, მხოლოდ გარკვეული პირობებით დაუჭირონ მხარი. მათი მთავარი საზრუნავი საზოგადოების უკიდურესად დაუცველი და მიუსაფარი ფენაა; ძირითადი მიზანი კი – ადამიანებისათვის ისეთი პირობების შექმნა, როცა საკუთარი ცხოვრების მოწყობასა და თავისუფალი არჩევანის გაკეთებას დამოუკიდებლად შესძლებენ. ლიბერალიზმის კეთილდღეობასა და ხელახალი გადაწყვეტილების პოლიტიკასთან შეთანხმების ყველაზე დამაჯერებელი მცდელობა, დღესდღეობით, ჯონ როულზის თეორიული ტრაქტატები გახლავთ.
კონსერვატიზმი
კონსერვანტული იდეები და დოქტრინები პირველად XVIII საუკუნის ბოლოს და XIX საუკუნის დასაწყისში გაჩნდა, როგორც უკურეაქცია საფრანგეთის რევოლუციით გამოწვეულ რადიკალურ ეკონომიურ და პოლიტიკურ ცვლილებებზე. ამ თვალსაზრისით, კონსერვატიზმი გარკვეულად, ძველი რეჟიმისაკენ იხრებოდა და ლიბერალიზმის, სოციალიზმის და ნაციონალიზმის ტოტალური შემოტევების პირობებში, კონსერვატიზმი ჯიუტად ებღაუჭებოდა ტრადიციულ სოციალურ წესრიგს. თუმცა, კონსერვატულ აზროვნებაში იმთავითვე შეინიშნებოდა არაერთსულოვნება: კონტინენტურ ევროპაში წარმოიშვა მიმდინარეობა, რომელსაც სათავეში ჟოზე დე მისტრი (Jhoseph de Maistre, 1753-1821) ედგა – ნებისმიერი რეფორმის უარმყოფელი ამ ტიპის კონსერვატიზმი, მკვეთრი ავტოკრატიულობითა და რეაქციულობით გამოირჩეოდა. მეორეს მხრივ, კონსერვატიზმის უფრო ფრთხილი, მოქნილი და აქედან გამომდინარე სიცოცხლისუნარიანი ფორმა დიდ ბრიტანეთსა და ა.შ.შ.-ში შეიქმნა, ხოლო მისი არსი ედმუნდ ბერკის (Edmund Bruke) ფრაზით გამოხატავდა: „შევცვალოთ, რათა შევინარჩუნოთ“. XIX საუკუნეში ასეთმა მიდგომამ კონსერვატორებს შესაძლებლობა მისცა, სოციალური რეფორმები „ერთიანის ერის“ პატერნალისტური ლოზუნგის გამოყენებით აეტაცათ. დიდ ბრიტანეთში ამ მოძრაობამ მწვერვალს XX საუკუნის 50-იან წლებში მიაღწია, როდესაც იქაური კონსერვანტული პარტია ბოლოს და ბოლოს შეურიგდა ომის შემდგომ რეალობას და ქენზიანიზმის სოციალური დემოკრატიის საკუთარი ვერსია შემოგვთავაზა. მაგრამ ამ იდეებსაც უკვე XX საუკუნის70-იანი წლებიდან, სულ უფრო სერიოზული წინააღმდეგობა ხვდება „ახალი მემარჯვენეობის“ სახით – კონსერვატიზმის მათი მკვეთრად ანტისტატისტური და ანტიპატერნალისტური ხედვა, უაღრესად ახლოსაა კლასიკური ლიბერალიზმის თემებსა და დებულებებთან.
კონსერვატიზმის დამახასიათებელი ნიშნები
ტრადიცია: კონსერვანტული აზროვნების მთავარი საყრდენი ბერკისეული „შენარჩუნების სურვილია“. კონსერვატიზმი პატივისცემით ეპყრობა ყველაფერს, რამაც დროის გამოცვლას გაუძლო – ტრადიციებს, ადათ-წესესბს და კონსტიტუციებს. კონსერვატორთა აზრით, სწორედ ტრადიცია ასახავს წარსულში დაგროვილ სიბრძნეს: ინსტიტუციები და ურთიერთობანი „დროითაა გამოცდილი“ და მათი შენარჩუნება არა მარტო დღევანდელი, მომავალი თაობების სასიკეთოდაა აუცილებელი. ტრადიცია ფასეულია სტაბილურობისა და დაუცველობის თვალსაზრისითაც – იგი ადამიანებს საკუთარი საზოგადოერივი და ისტორიული მიკუთვნილების განცდას უმყარებს.
პრაგმატიზმი: კონსერვატორები მუდამ მიუთითებენ ადამიანის გონის არასრულყოფილებაზე, რასაც, თავის მხრივ, ჩვენი სამყაროს უსაზღვრო სირთულე განაპირობებს. აქედან მომდინარეობს მათი ინსტიქტური უნდობლობა აბსტრაქტული პრინციპებისა და თეორიების მიმართ. ისინი მხოლოდ და მხოლოდ გამოცდილებას, ისტორიასა და, რაც მთავარია, პრაგმატიზმს ეყრდნობიან: იმ რწმენას, რომ ქმედებას მუდამ პრაქტიკული გარემოება და პრაქტიკული მიზანი უდევს საფუძვლად და შესაბამისად, შედეგზეა ორიენტირებული. საკუთარ შეხედულებებს ისინი არა იდეოლოგიად, არამედ „გონების წყობად“ თუ „ცხოვრებისადმი მიდგომად“ მიიჩნევენ, თუმცა არც იმ ბრალდებებს იზიარებენ, თითქოს ეს უპრინციპობისა და „მედროვეების“ ტოლფასი იყოს.
ადამიანის არასრულყოფილება: კონსერვანტული შეხედულება ადამიანის ბუნებაზე ღრმად პესიმისტურია: მათი თვლასაზრისით, ადამიანი შეზღუდული, სხვაზე დამოკიდებული და მფარველობის მაძიებელი არსებაა, რომელიც მხოლოდ ათასჯერ ნაცადს ენდობა და მშვიდ, მოწესრიგებულ საზოგადოებაში ცხოვრებას ებღაუჭება. გარდა ამისა, ზნეობრივადაც მოიკოჭლებს – თავკერძოება, სიხარბე და ძალაუფლების ჟინი კლავს. ამდენად, დანაშაულებისა და არეულობის ფესვები სწორედაც ადამიანში, და არა საზოგადოებაშია საძიებელი. ამიტომ, წესრიგის შენარჩუნებისათვის ძლიერი სახელმწიფო, მკაცრი კანონები და დანაშაულის შესატყვისი სასჯელია აუცილებელი.
ორგანიციზმი: კონსერვატული აზროვნების ჭრილში საზოგადოება წარმოგვიდგება არა როგორც ადამიანთა მოღვაწეობის შედეგი, მათი გონების ნაყოფი, არამედ როგორც ორგანული მთლიანობა – ცოცხალი ორგანიზმი. შესაბამისად, საზოგადოებაც ბუნებრივი აუცილებლობის შედეგად გვესახება და სხვადასხვა სოციალური ინსტიტუტებს – ოჯახს, თემს, ერსა და ა.შ. – თავ-თავისი წვლილი შეაქვთ ჯანსაღი და სტაბილური საზოგადოების ჩამოაყალიბებაში. საზოგადოება მარტოოდენ ინდივიდთა უბრალო არითმეტიკული ჯამი არაა – მეტაფორა „სასიცოცხლოდ აუცილებელი“, საერთო კულტურასა და ტრადიციულ ფასეულობასაც მოიცავს, რომელთა გარეშეც საზოგადოებრივი თანხმობისა თუ თავად ადამიანთა ერთობის შენარჩუნება, უბრალოდ, შეუძლებელია.
იერარქია: კონსერვანტული თვალსაზრისით, ადამიანთა სოციალური მდგომარეობისა და სტატუსის მიხედვით დაყოფა ბუნებრივი და გარდაუვალი ამბავია. ადამიანებს სხვადასხვა როლი თუ მოვალეობა აკისრიათ – კომპანიის პრეზიდენტსა თუ მუშას, მასწავლებელსა თუ მოწაფეს, მშობელსა თუ შვილებს. მაგრამ ამგვარი იერარქია და უთანასწორობა კონფლიქტის მიზეზი არ ხდება, ვინაიდან საზგადოება საერთო პასუხისმგებლობითა და ურთიერთვალდებულებითაა განმტკიცებული: ვისაც ცხოვრებაში გაუმართლა, ანდა მაღალი სტატუსი დაბადებიდანვე თან დაჰყვა, მას მეტის გაღებაც მოეთხოვება.
ხელისუფლება: კონსერვანტორები ამტკიცებდნენ, რომ ხელისუფლება, გარკვეული თვალსაზრისით, ყოველთვის „ზემოდან“ ხორციელდება და იმათ წინამძღოლობას, მეგზურობასა და მხარდაჭერას ნიშნავს, ვისაც სათავისოდ გონივრული გადაწყვეტილებების დამოუკიდებლად მიღება – ცოდნისა და გამოცდილების ნაკლებობის გამო – არ შეუძლია (ამის ნათელი მაგალითი მშობლებისა და შვილების ურთიერთობაა). დრო იყო, როდესაც „ბუნებითი არისტოკრატიის“ იდეა საყოველთაოდ ბატონობდა, მაგრამ დღესდღეობით ხელისუფლობასა და ლიდერობას უკვე გამოცდილება და წვრთნა განაპირობებს. ხელისუფების ღირსება ისაა, რომ იგი საზოგადოებრივ თანხმობას უზრუნველყოფს და ადამიანებს ეხმარება გააცნობიერონ, რანი არიან და რა მოეთხოვებათ. ამდენად, თავისუფლება მუდამ პასუხისმგებლობას უნდა გადეჯაჭვოს და მოვალეობებისა თუ ვალდებულებების ნებაყოფლობით აღიარებას ემყარებოდეს. („ბუნებითი არისტოკრატია“: ცნება რომლის თანხმადაც, ნიჭი და საზოგადოებრივი მდგომარეობა ადამიანის თანდაყოლილი თვისებებია და მათი განვითარება თვითსრულყოფის გზით შეუძლებელია)
საკუთრება: კონსერვატიზმი უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს საკუთრებას – იმას, რასაც ადამიანის უსაფრთხოება მოაქვს, განაპირობებს მის დამოუკიდებლობას ხელისუფლებისაგან, აიძულებს მას კანონსა და სხვათა საკუთრებას სცეს პატივი. საკუთრება, გარკვეულწილად, პიროვნების თვითშეფასების საზომიცაა: ინდივიდის ეგოსთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს – როგორ სახლში ცხოვრობს, ან რა მანქანით დადის; ამავე დროს, საკუთრება უფლებებთან ერთად, მოვალეობასაც გულისხმობს: გარკვეული თვალსაზრისით, ჩვენ მხოლოდ დროებით ვფლობთ იმ ქონებას, რაც წინაპრებისგან დაგვრჩა მემკვიდრეობად, (მაგ. „მამა-პაპისეული ოქრო-ვერცხლი“), და რაც ჩვენი შთამომავლობისთვისაც ფასეული უნდა იყოს.
პატერნალისტური კონსერვატიზმი
კონსერვანტული აზროვნების პატერნალისტური მიმდინარეობა სრულ შესაბამისობაშია კონსერვატიზმის ისეთ ნიშან-თვისებებთან, როგორებიცაა ორგანიციზმი, იერარქია, პასუხისმგებლობა და ტრადიციული კონსერვატიზმის განშტოებადაც შეიძლება ჩაითვალოს. (პატერნალიზმი: ურთიერთობა, ან მართვის იმგვარი წესი, რომლის პრინციპი მათზე ზრუნვაა,ვისაც დამოუკიდებლად საკუთარი თავის გატანა უჭირს (ვთქვათ, მშობლისა და შვილის ურთიერთობა). ამ მიმართულების ფუძემდებლად ბენჯამენ დიზრაელი ითვლება (Benjamin Disraeli, 1804-1881), რომელიც ურყევი პრინციპებისა და კეთილგონიერების შერწყმის მომხრე გახლდათ. ხედავდა რა, რომ გაერთიანებული სამეფო ორად იხლიჩებოდა – „მდიდრებად და ღარიბებად“ – დიზრაელი სოციალური რევოლუციის საფრთხეს წინასაწარმეტყველებდა. მისი აზრით, გაცილებით მომგებიანი იქნებოდა „რეფორმა ზევიდან“, ვიდრე „რევოლუცია ქვევიდან“ და მმართველ კლასებს, მათივე ინტერესთა სასიკეთოდ, კეთილგონიერებისაკენ მოუწოდა. მის პოზიციას პასუხისმებლობისა და სოციალური ვალდებულების პრინციპები ედო საფუძვლად – იმგვარი ნეოფეოდალური იდეები, როგორიცაა ე.წ. noblesse oblige. (noblesse oblige (ფრანგ.): სიტყვასიტყვით – „გვარიშვილობა გვავალდებულებს“; ზოგადი გაგებით – პრივილეგირებულთა პასუხისმგებლობა უიღბლო და ნაკლებად უზრუნველი ადამიანების ბედის გამო). სხვანაირად რომ ვთქვათ, პასუხისმგებლობა პრივილეგიების საფასური უნდა ყოფილიყო: საზოგადოების ერთიანობისთვის აუცილებელია ძალაუფლებისა და საკუთრების მქონე ადამიანების ზრუნვა მათზე, ვინც ნაკლებად უზრუნველყოფილთა ფენას განეკუთვნება. სწორედ ამის შედეგად „ერთიანი ერის“ პრეინციპი თორთა პარტიის (Tory) დოქტრინის ქვაკუთხედად ჩამოყალიბდა. (თორიზმი (Toreyssm): კონსერვატიზმის დოქტრინა, რომლისთვისაც იერარქიის რწმენა, ტრადიციის მნიშვნელობა, მოვალეობისა და ორგანიციზმის მხარდაჭერაა დამახასიათებელი). ამ დოქტრინაში არა იმდენად სოციალური თანასწორობის იდეალი, რამდენადაც ორგანულად გაწონაწორებული, შინაგანად შეკრული და სტაბულური იერარქიის შექმნის პერსპექტივა აისახა.
აქედან მოყოლებული, „ერთიანი ერის“ ტრადიცია არა მარტო სოციალური რეფორმისათვის მზადყოფნას გამოხატავდა, არამედ ზოგადად ეკონომიკური პოლიტიკისადმი არსებითად პრაგმატულ მიდგომასაც გულისხმობს. ეს ყველაფერი საბოლოოდ ნათლად გამოჩნდა იმ „შუალედური გზის“ ძიებაში, რაც XX საუკუნის 50-იანი წლების ბრიტანელ კონსერვატორებს ახასიათებდათ. მათ ეკონომიკური ორგანიზების ორივე მოდელზე თქვეს უარი – თავისუფალ საბაზრო კაპიტალიზმზეც და ცენტრალიზებულ დაგეგმვაზეც აწყობილ სახელმწიფო სოციალიზმზეც. პირველი იმის გამო უარყვეს, რომ იგი „ჯუნგლის კანონს“ ეყრდნობოდა, საზოგადოებრივ მთლიანობას უქმნიდა საფრთხეს და შედარებით სუსტებსა და დაუცველებს „თამაშგარეთ“ სტოვებდა; მეორე -იმიტომ, რომ სახელმწიფოს კულტს ამკვიდრებს და ეკონომიკური დამოუკიდებლობისა თუ ინიციატივის ყოველგვარ ფორმას უარყოფს. „ოქროს შუალედი“ საბაზრო კონკურენციისა და სახელისუფლო რეგულირების ნაზავი აღმოჩნდა: “კერძო მეწარმეობა – თავკერძობის გარეშე!“ (ჰ. მაკმილანი).
II მსოფლიო ომის შემდგომ, თითქმის იმავე დასკვნებამდე მივიდნენ კონტინეტური ევროპის კონსერვატორებიც და ქრისტიანული დემოკრატიის პრინციპები გაითავისეს, რამაც ყველაზე მკაფიოდ გერმანელ ქრისტიან-დემოკრატთა „სოციალური ბაზრის“ ფილოსოფიაში იჩინა თავი. (ქრისტიანული დემოკრატია: ევროპული კონსერვატიზმის იდეოლოგიური მიმდინარეობა, რომელიც სოციალური ბაზრის პრინციპებსა და ეკონომიკაში სახელმწიფოს გონივრული ჩარევისაკენ იხრება). ეს ფილოსოფია საბაზროა იმდენად, რამდენადაც კერძო მეწარმეობისა და კონკურენიციის ღირსებებს აღიარებს; ხოლო სოციალურია, რამდენადაც ამ გზით მიღწეულ კეთილდღეობას მთელი საზოგადოების მონაპოვრად მიიჩნევს. მსგავსი ხედვა კათოლიკური სოციალური თეორიიდან იღებს სათავეს, რომელიც საზოგადოებას იმ მთლიანობად აღიქვამს, სადაც სოციალური ჰარმონიაა გადამწყვეტი. ქრისტიან-დემოკრატების თვალთახედვით, უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება იმგვარ საშუალედო ინსტიტუტებს, როგორიც „სოციალური პარტნიორობის“ ნიშნით შეკავშირებული მრევლი, პროფესიული გაერთიანებები თუ სხვა ბიზნეს-ჯგუფებია. თანამედროვე კონსერვატული მოძღვრების პატერნალისტურ განშტოებას ხშირად „თანამგრძნობი კონსერვატიზმის“ იდეასაც უკავშირებენ ხოლმე.
ახალი მემარჯვენეობა
ახალი მემარჯვენეობა კონსერვატული მსოფლმხედველობის ის ნაირსახეობაა, ერთის მხრივ ეკონომიკაში სახელმწიფო ჩარევის ტენდენციას, მეორეს მხრივ კი – ლიბერალური და პროგრესული სოციალური ღირებულებების გავრცელებას რომ უპირისპირდება. XX საუკ. 70-იან წწ. მოყოლებული, ახალი მემარჯვენეობის იდეები ერთგვარი ხიდია ქენზიანური სოციალური დემოკრატიის მარცხსა და საზოგადოებაში ხელისუფების როლის დაკნინებაზე წუხილს შორის. ეს იდეები ნათლად წარმოჩნდა 80-იანი წწ. გაერთიანებულ სამეფოსა და შეერთებულ შტატებში, და შესაბამისად, ტეთჩერიზმისა და რეიგანიზმის სახე მიიღო. მათი გავლენა თითქმის საყოველთაოდ გავრცელდა და ეკონომიკის ორგანიზების უფრო ახალ – არა სახელმწიფოზე, არამედ ბაზარზე ორიენტირებულ ფორმებს დაუდო სათავე. საქმე ისაა, რომ ახალი მემარჯვენეობა იმდენად მყარ და თანმიმდევრულ ფილოსოფიას არ წარმოადგენს, რამდენადაც ორი განსხვავებული ტრადიციის – ნეოლიბერალიზმსა და ნეოკნსერვატიზმს შეჯვარების ცდაა. მართალია ამ ორ მიმდიანრეობას შორის გარკვეული პოლიტიკური და იდეოლოგიური დაპირისპირება შეინიშნება, მათი კომბინაცია მაინც შესაძლებელია – თუკი, ენდრიუ გემბლის თქმით „თავისუფალ ეკონომიკასა და ძლიერ სახელმწიფოს ვნახავთ იდეალად“.
ნეოლიბერალიზმი
ნეოლიბერალიზმი კლასიკური პოლიტიკური ეკონომიკის განახლებული ვარიანტია და იგი თავისუფალი ბაზრის ისეთმა თეორეტიკოსებმა განავითარეს, როგორიც ფრიდრიხ ჰაიეკი (Friedzich Hayek) და მილტონ ფრიდმენი იყვნენ, და აგრეთვე, ფილოსოფოსი რობერტ ნოუზიკი.
ნეოლიბერალთა ორი საყრდენი – თავისუფალი ბაზარი და ინდივიდია, ხოლო მიზანი – სახელმწიფოს „თავის ტყავში დატევა“, რადგან სჯერათ, არარეგულირებადი საბაზრო კაპიტალიზმი თვითონ მოიტანს ეკონომიკურ ეფექტს, დოვლათსა და საყოველთაო კეთილდღეობას. მათი თვალსაზრისით, სახელმწიფო ჩარევა პირად ინიციატივას ახშობს და აფერხებს მეწარმეობას; რა კეთილი სურვილებიც არ უნდა ამოძრავებდეს, სახელმწიფო მაინც თრგუნავს პიროვნების საქმიანობას – სწორედ ასე ხედავს ლიბერალური ახალი მემარჯვენეობა „საკუთრების პოლიტიკას“ და ამიტომაც, უპირატესობას კერძო მეწარმეობას ანიჭებს – სახელმწიფო წარმოებასა თუ ნაციონალიზაციასთან შედარებით. მოკლედ „კერძო კარგია, საზოგადო – უვარგისი“. მსგავსი იდეები ახლოს დგას მარგარეტ ტეთჩერის ცნობილ დებულებასთან: „არ არსებობს ცნება საზოგადოება, არსებობს მხოლოდ ცალკეული პიროვნება და ოჯახი“. ძიძა-სახელმწიფო აღიქმება როგროც ინფანტილური კულტის წინაპირობა, საფრთხე იმ თავისუფლებისათვის, რაც კონკრეტულ ბაზარზე სწორი არჩევანის უნარით უნდა გამოიხატოს; ამიტომ ერთადერთ იმედად „ხელის გამოღება“, პიროვნული პასუხისმგებლობა და საქმიანი ალღო მიიჩნევა. ამგვარი იდეები ფართოდ გავრცელდა გლობალიზაციის პროცესში, რასაც ზოგი ნეოლიბერალურ გლობალიზაციადაც კი ნათლავს. („ძიძა-საზელმწიფო“: ანუ, იმგვარი სახელმწიფო, რომელსაც მრავალი სოციალური ვალდებულება აქვს ნაკისრი; მეტაფორა გულისხმობს, რომ მხოლოდ ნაირგვარი სოციალური პროგრამების იმედად ყოფნა, საბოლოო ჯამში, დამამცირებელია მოქალაქისთვის).
ნეოკონსერვატიზმი
ნეოკონსერვატიზმმა, ფაქტიურად, XIX საუკუნის კონსერვატიზმის სოციალური პრინციპები აიტაცა. კონსერვატული ახალი მემარჯვენეობა ცდილობს, ხელსუფლებას უწინდელი ხიბლი დაუბრუნოს და ოჯახს, სარწმუნეობასა თუ ეროვნულობასთან დაკავშირებული ტრადიციული ღირებულებებიც ააღორძინოს. ხელისუფლება მათთვის სოციალური სტაბილურობის გარანტიაა, წესრიგისა და პატივისცემის საფუძველთა-საფუძველი, ხოლო საერთო ღირებულებები და ერთიანი კულტურა – საზოგადოებრივი თანაცხოვრებისა და ცივილიზებული არსებობის უმთავრესი წინაპირობაა. თუმცა, ნეოკონსერვატიზმს თავისი მოწინაღმდეგეებიც ჰყავს – XX საუკუნის 60-იან წლებში დამკვიდრებული ფასეულებები, ანუ თვითნებობა, მეობის კულტი და პრინციპი „ჩემი საქმისა მე ვიცი“ – და კაცმა რომ თქვას, ბევრი დღევანდელი ამერიკელი ნეოკონსერვატორი, კენედი-ჯონსონის ხანის პროგრესული რეფორმების განხიბლული ყოფილი ლიბერალია. (თვითნებობა: მორალური გადაწყვეტილების სრულიად დამოუკიდებლად მიღების სურვილი; დადგენილი ღირებულებებისგან თავისუფლების მოთხოვნა). ნეოკონსერვატიზმის კდევ ერთი მახასიათებელი – მრავალკუტურული და მრავალრელიგიური საზოგადოებისადმი იმ საფუძველზე გაჩენილი ეჭვია, რომ მას, თითქოსდა, კონფლიქტისა და დესტაბილიზაციისკენ მიდრეკილება ახასიათებს. იგივე ასაზრდოებს ნაციონალიზმის უკიდურეს ფორმებსაც, მათ სკეპტიციზმს როგორც მრავალკულტურულობის, ასე იმგვარი ზეეროვნული გაერთიანებების მზარდი გავლენის მიმართ, როგორიცაა გაერო თუ ევროკავშირი. ნეოკონსერვატიზმი საგარეო პოლიტიკისადმი თავისებურ მიდგომადაც კი ჩამოყალიბდა, განსაკუთრებით ა.შ.შ.-ში.
სოციალიზმი
სოციალური იდეების ნიშნები ჯერ კიდევ XVII საუკუნეში, ე.წ. „ლეველერების“ (გამთანაბრებლების) და „დიგერების“ (მიწის მთხრელების) დროს გაჩნდა; და უფრო მეტიც – მათ კვალს ვხედავთ თომას მორის „ უტოპიაში“ (1516) და თქვენ წარმოიდგინეთ, პლატონის „სახელმწიფოშიც“ კი. თუმცა, როგორც პოლიტიკური დოქტრინა, სოციალიზმი მხოლოდ XIX საუკუნის დასაწყისში ჩამოყალიბდა. იმთავითვე, ეს იყო პასუხი სამრეწველო კაპიტალიზმის გაჩენაზე და წვრილი მეწარმეების ინტერესებს გამოხატავდა. მალე ამ მოძღვრებით მზარდი მუშათა კლასიც შეიარაღდა. თავდაპირველად, სოციალიზმს მკვეთრად ფუნდამენტალისტური, უტოპიური და რევოლუციური ელფერი დაკრავდა. მისი მიზანი საბაზრო გაცვლა-გამოცვლაზე დამყარებული კაპიტალისტური ეკონომიკის მოსპობა და მისი თვისობრივად განსხვავებული, საერთო საკუთრების პრინციპზე აგებული სოციალისტური საზოგადოებით ჩანაცვლება იყო. სოციალიზმის ამ განშტოების ყველაზე გავლენიანი წარმომადგენელი კარლ მარქსი გახლდათ, ვისმა ნააზრევმაც XX საუკუნის კომუნისტურ მოძღვრებებს ჩაუყარა საფუძველი.
თუმცა, XIX საუკუნიდან მოყოლებული, სოციალიზმში რეფორმისტული მმართველობაც გამოიკვეთა, და იგი კაპიტალისტურ საზოგადოებაში მუშათა კლასის თანდათანობითი ინტეგრაციის ფაქტს ასახავდა – რაც შრომის პირობების გაუმჯობესებით, შრომის ანაზღაურების ზრდით, პროფკავშირებისა და სოციალისტური ტიპის პოლიტიკური პარტიების გაძლიერებით გამოიხატა. ამ ყაიდის სოციალისტების განცხადებით, საპარლამენტო გზით სოციალიზმზე მშვიდობიანი, თანდათანობითი და უმტკივნეულო გადასვლა იყო შესაძლებელი. რეფორმისტული სოციალიზმი ორი წყაროთი საზრდოობდა: ერთი მათგანი – რობერტ ოუენის (1771-1858), შარლ ფურიეს (1772-1837) და უილიამ მორისი (1854-1896) სახელებთან დაკავშირებული – ეთიკური სოციალიზმის ჰუმანისტური ტრადიცია; მეორე კი, ძირითადში, ედუარდ ბერნშტაინის მიერ შეთხზული რევიზიონისტული მარქსიზმის ფორმა. (რევიზიონიზმი: ფუძემდებელი იდეების გადასინჯვა; ტერმინი ადრინდელი პრინციპებისა და მოსაზრებების უარყოფასაც გულისხმობს)
თითქმის მთელი XX საუკუნის განმავლობაში, სოციალისტური მოძრაობა ამ ორ, მოქიშპე ბანაკად იყო გაყოფილი: ლენინისა და ბოლშევიკების მიმდევარი რევოლუციური მიმართულების სოციალისტები საკუთარ თავს კომუნისტებს უწოდებდნენ, ხოლო კონსტიტუციური პოლიტიკის მომხრე რეფორმისტი სოციალისტები, დროთა განმავლობაში, სოციალ დემოკრატებად მოინათლნენ. დავა-კამათი არა მხოლოდ სოციალიზმზე გადასვლის გზებზე მიმდინარეობდა, არამედ თვით სოციალიზმის საბოლოო მიზნის თაობაზეც. სოციალ-დემოკრატებმა გადაჭრით უარყვეს ისეთი რადიკალური ხასიათის მოთხოვნები, როგორიცაა საერთო საკუთრება და სახელმწიფო დაგეგმარება – მათ სოციალიზმის ცნება კეთილდღეობის, გადანაწილებისა და გონივრული ეკონომიკური მართვის ტერმინებით გაამდიდრეს. XX საუკუნის ბოლოს ორივე მიმდინარეობა მწვავე კრიზისში აღმოჩნდა, რამაც ბევრს „სოციალიზმის სიკვდილსა“ და პოსტსოციალისტური საზოგადოების გაჩენაზე ლაპარაკის საღერღელი აუშალა. ამ თვლასაზრისით, ყველაზე დრამატული მომენტი 1998-1991 წლების აღმოსავლეთ ევროპული რევოლუციებით გამოწვეული კომუნიზმის კრახი აღმოჩნდა, თუმცა აშკარა ხდებოდა სოციალ-დემოკრატიის თანდათანობითი დაშორებაც ტრადიციული პრინციპებისაგან და თანამედროვე ლიბერალიზმთან მისი სულ უფრო ხშირი გაიგივება.
სოციალიზმის ელემენტები
ერთობა (community): სოციალიზმი კაცობრიობას საერთო თვისებებით შეკავშირებულ, საზოგადოებრივ არსებათა ერთიანობად განიხილავს. როგორც ჯონ დონი წერდა თავი ქადაგებაში: „არა კაცი არაა ზღვაში ჩაკარგული კუნძული – ადამიანი ერთიანი კონტინენტის ნაწილია მხოლოდ“. ეს ერთობის მნიშვნელობაზე მიათითებს – ანუ, რამდენადაა პიროვნული მეობა საზოგადოებრივი ჯგუფების წევრობასა და მათ ურთიერთქმედაბაზე დამოკიდებული. სოციალისტები ბუნების დამორჩილებაზე აკეთებდნენ აქცენტს და შესაბამისად, პიროვნული ქცევის ახსნას სოციალური ფაქტორებით უფრო ცდილობდნენ, ვიდრე თანდაყოლილი თვისებებით.
ძმობა: რაკიღა ადამიანებს ერთნაირი ნიშან-თვისებები ახასიათებთ, ამხანაგობის თუ ძმობის (არასისხლისმიერი, არამედ ზოგადკაცობრიული) განცდა გაერთიანებისაკენ უბიძგებთ: ამიტომაც ანიჭებენ უპირატესობას თანამშრომლობას და არა კომუნიკაციას, ამიტომ აყენებენ კოლექტივიზმს ინდივიდუალიზმზე მაღლა. ამგვარი გაგებით, კოლექტივიზმი თითოეული ადამიანის ძალისხმევას უყრის თავს და ერთობად გარდაქმნის; მაშინ როცა კონკურენცია პიროვნებებს აპირისპირებს და ქიშპს, დაპირისპირებასა და მტრობას ბადებს.
სოციალური თანასწორობა: თანასწორობა სოციალიზმის უმთავრესი ფასეულობაა და ხშირად მას ეგალიტარიანიზმს – სხვა ღირებულებებთან შედარებით, თანასწორობის უპირატესობის – ერთ-ერთ გამოვლინებადაც კი მიიჩნევენ. სოციალისტებისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა სწორედ სოციალურ თანასწორობას აქვს, ანუ თანასწორობას და არა შესაძლებლობების, არამედ კეთილდღეობის თვალსაზრისით. მათი აზრით, სოციალური თანასწორობის დონე განსაზღვრავს საზოგადოების სტაბილურობასა და თანხმობას; და ასევე, სამართლებრივი და პოლიტიკური უფლებების საფუძველთა საფუძველია.
მოთხოვნილება: სოციალური იდეოლოგიის თანასწორობის პრინციპიდან გამომდინარე, მატერიალური ქონება საზოგადოებაში უნდა გადანაწილდეს მხოლოდ მოთხოვნილების, და არა უნარისა თუ შრომის მიხედვით. ამ პრინციპის კლასიკური გამოხატულებაა განაწილების მარქსისტული, კომუნისტური ფორმულა: „თითოეულისაგან უნარის მიხედვით, თითოეულს – მოთხოვნილების მიხედვით“. აქედან გამომდინარე, ადამიანის პირველად მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება (შიმშილის, წყურვილის, საკუთარი ჭერის, უსაფრთხოების და ა.შ.), ღირსეული არსებობისა და საზოგადოებრივი თანაცხოვრების წინაპირობაა. თუმც კი აშკარაა, რომ დოვლათის გადანაწილება მოთხოვნილებათა შესაბამისად, ადამიანისაგან ზნეობრივ მოტივაციას უფრო მოითხოვს, ვიდრე მატერიალურს.
სოციალური კლასი: ხშირად სოციალიზმს კლასობრივი პოლიტიკის ფორმადაც მიიჩნევენ ხოლმე. ჯერ ეს ერთი, სოციალისტებს სჩვეოდათ საზოგადოებრივი ცხოვრების ანალიზი შემოსავლებისა თუ დოვლათის განაწილების თვალსაზრისით განეხილათ და სოციალური კლასი საზოგადოებრივი დაყოფის უმნიშვნელოვანეს ელემენტად მიაჩნდათ. მეორეც, ტრადიციულად, სოციალიზმი ჩაგრული და ექსპლოატირებული მუშათა კლასის ინტერესებთან იგივდებოდა, და თავად მოძღვრებაც არა მარტო გარდაქმნის, არამედ სოციალური რევოლუციების მამოძრავებელ ძალად სწორედ პროლეტარიატს ხედავდა. თუმცა, ნებისმიერი კლსობრივი დაყოფა, მათი აზრით , დროებითია: ისინი ხომ საბოლოოდ, ეკონომიკური და სოციალური უთანასწორობის სრულ მოსპობას ისახავდნენ მიზნად.
საერთო საკუთრება: საკითხი, თუ როგორ უნდა გადაიჭრას საკუთრების პრობლემა, სოციალისტური იდეოლოგიისთვისაც საკამათოა. ზოგისთვის ეს თავად სოციალიზმის აღსასრულს ნიშნავს, სხვები კი ამაში მხოლოდ საყოველთო თანასწორობის მიღწევის გზას ხედავდნენ. საერთო საკუთრების სოციალისტური ხედვა (გნებავთ საბჭოური ტიპის კოლექტივიზაცია თუ შერჩევითი ნაციონალიზაცია – იგივე „შერეული ეკონომიკა“) მატერიალური რესურსების საერთო ყულაბაში თავმოყრას გულისხმობს და და კერძო საკუთრებას ისე უყურებს, როგორც ეგოიზმს, მომხვეჭელობისა და სოციალური უთანაბრობის გამომწვევ მიზეზს. ოღონდაც, თანამედროვე სოციალიზმი საკუთრების ცნების ამგვარ, ცალმხრივ გაგებას უკვე აშკარად ემიჯნება.
მარქსიზმი
როგორც თეორიული სისტემა, მარქსიზმი მუდამ კრიჭაში ედგა ლიბერალურ რაციონალიზმს – რომელსაც, თავის მხრივ, გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა თანამედროვე დასავლეთის კულტურასა თუ მეცნიერულ აზროვნებაში; ხოლო როგორც პოლიტიკური ძალა, მარქსიზმი დასავლური კაპიტალიზმის დაუძინებელ მტრად რჩებოდა სულ ცოტა, 1917-დან 1991 წლამდე. მარქსიზმის გაგებას უკიდურესად ართულებს განსხვავება, ერთის მხრივ, კარლ მარქსისა და ფრიდრიხ ენგელსის (1820-95) სოციალ ფილოსოფიურ ნაშრომებსა და XX საუკ. კომუნიზმის იმ ფენომენს შორის, რომელიც საკმაოდ დაშორდა თავის პირველწყაროს. კომუნიზმის კრახი მარქსიზმის, როგორც პოლიტიკური იდეოლოგიის აღსასრულს სულაც არ ნიშნავს; პირიქით – ლენინიზმისა და სტალინიზმისაგან გამონთავისუფლებულმა მარქსიზმმა ახალი სასიცოცხლო ძალაც კი შეიძლება შეიძინოს.
გარკვეულწილად, პრობლემის არსი მარქსის ნაშრომთა ნაირგვარობასა და მათი ხასიათის სირთულეშია: ზოგი მას დეტერმინისტ ეკონომისტად, სხვანი კიდევ ჰუმანისტ სოციალისტად მიიჩნევენ. განსხვავებას მის ადრეულ და გვიანდელ ნაწერებშიც პოულობდნენ და ზოგ-ზოგნი, ასე გასნაჯეთ „ახალგაზრდა“ და „დაღვინებულ“ მარქსსაც კი განსახვავებდნენ. ერთი რამ ცხადია: თავად სჯეროდა, რომ სოციალიზმის ახალ, მეცნიერულ მიმდინარეობას დაუდო საფუძველი, რამდენადაც საზოგადოებრივი და ისტორიული განვითარების არსის ამოცნობა ეწადა და არა მხოლოდ კაპიტალიზმის მანკიერებათა კრიტიკა – ასე ვთქვათ, ზნეობრივი პოზიციებიდან. მარქსის იდეები, განსაკუთრებით მისი სიკვდილის შემდგომ გახდა პოპულარული – მისი მუდმივი თანაავტორის, ენგელსის, გერმანელი სოციალისტის, კარლ კაუცკისა (1854-1938), და რუსი თეორეტიკოსის პლეხანოვის (1856-1918) შრომების წყალობით. ორთოდოქსული მარქსიზმი, ჩვეულებრივ, დიალექტიკურ მატერიალიზმად წოდებული, მოგვიანებით სწორედ საბჭოურ კომუნიზმს დაედო საფუძვლად. ამ ვულგარულმა გადააზრებამ გაცილებით მეტი გავლენა იქონია მექანიცისტურ თეორიებსა და ისტორიულ დეტერმინიზმზე, ვინემ თავად მარქსის ნაწერებმა. (დიალექტიკური მატერიალიზმი: მარქსიზმის სახეობა, რომელიც მკაცრი დეტერმინიზმით ხასიათდება. ორთოდოქსულ კომუნისტურ ქვეყნებში, სახელმწიფო დონეზე თითქმის ოფიციალური ფილოსოფიად იყო გამოცხადებული)
მარქსიზმის დამახასიათებელი ნიშნები.
ისტორიული მატერიალიზმი: მარქსიზმის ქვაკუთხედი ისაა, რასაც ენგელსმა „ისტორიის მატერიალისტური გააზრება“ უწოდა. იგულისხმება ეკონომიკური ცხოვრების მნიშვნელობა და ის პირობები, სადაც ადამიანები თავიანთ საარსებო საშუალებებს ქმნიან წარმოებისა და კვლავწარმოების გზით. მარქსის მტკიცებით, ეკონომიკური „ბაზისი“ (წარმოების ფორმა ანუ ეკონომიკური სისტემა) იდეოლოგიურ და პილიტიკურ „ზედნაშენს“ განაპირობებს. ამრიგად, საზოგადოებრივი და ისტორიული განვითარება ეკონომიკური და კლასობრივი ფაქტორებით განისაზღვრება. მოგვიანებით, მარქსისტებმა ეს მექანიკურად გაიაზრეს როგორც უპირობო მოცემულობა, თითქოსდა ეკონომიკური „კანონები“ ისტორიის სვლას ადამიანთა ჩარევის გარეშე წარმართავენ.
დიალექტიკური ცვლილება: ჰეგელისა არ იყოს, მარქსსაც სჯეროდა, რომ ისტორიას დიალექტიკა ამოძრავებდა და დაპირისპირებულ ძალთა ურთიერთობის შედეგად საზოგადოება განვითარების უფრო მაღალ საფეხურზე ავიდოდა. მატერიალისტური გაგებით, ეს მოდელი ისტორიულ ცვლილებას კლასთა ანტაგონიზმის სახედ, შინაგან დაპირისპირებად აღიქვამს. მართლმორწმუნე მარქსიზმი („დიალექტიკური მატერიალიზმი“) დიალექტიკას იმ ზოგად ძალად განიხილავს, რომელიც ბუნებრივ თუ საზოგადოებრივ პროცესებს წარმართავს.
გაუცხოება: ეს ცნება „ადრეული“ მარქსის უმთავრეს პრინციპთაგანია. კაპიტალიზმის პირობებში, შრომა უბრალოდ მექნიკური, მოსაბეზრებელი და უგულო საქმიანობაა. ამ გაგებით, მუშებს არც თავიანთი შრომის ნაყოფი აინტერესებდათ, არც თავად შრომის პროცესი, და საბოლოოდ, საკუთარ თავს ვეღარც სოციალურად აქტიურ, შემოქმედ არსებებად აღიქვამენ. შესაბამისად, პიროვნული სრულფასოვნების და თვითრეალიზების უმთავრეს წყაროდ შემოქმედებითი, გაპიროვენებული შრომა გვევლინება. (გაუცხოვება (alienation): „გაპიროვნებულობის“ პროცესი ან მდგომარეობა; პიოვნების ჭეშმარიტი და არსებითი ბუნებისგან განდგომა)
კლასთა ბრძოლა: კაპიტალისტურ საზოგადოებაში დაპირისპირების უმთავრესი მიზეზი – კერძო საკუთრების არსებობაა. სწორედ ამ ნიშნით ხდება დაყოფა წარმოების საშუალებათა მფლობელ ბურჟუაზიას, იგივე კაპიტალისტთა კლასსა და პროლეტარიატს შორის, რომელსაც საკუთრება არ გააჩნია და საკუთარი შრომის გაყიდვით გააქვს თავი.
ზედმეტი ღირებულება: შუღლი ბურჟუაზიასა და პროლეტარიატს შორის ერთი გადაუჭრელი კონფლიქტთაგანია, რადგან მარქსიზმის თვლათახედვით, კაპიტალიზმის პირობებში მუშათა კლასი უცილობლად ჩაგრულია. თავად მარქსის აზრით, ყოველგვარი ღირებულება დოვლათის შექმნაზე დახარჯული შრომის თანაფარდია – ანუ, მოგებას დახარბებული კაპიტალისტი ზედმეტ ღირებულებას იმით ქმნის, რომ თავის მუშებს იმაზე ნაკლებს უხდის, ვიდრე ისინი გამოიმუშავებენ.ამიტომაცაა კაპიტალიზმის საფუძველშივე განწირული – პროლეტარიატი მუდმივ ჩაგვრასა და დამცირებას ვერ შეეგუებაო.
პროლეტარული რევოლუცია: მარქსის ურყევი რწმენით, კაპიტალიზმს დიდი დღე არ ეწერა და პროლეტარიატის სახით მას საკუთარი „მესაფლავე“ ელოდა. მისი სიტყვით, კაპიტალიზმს ჯერ კიდევ გასავლელი ჰქონდა ჭარბწარმოების არა ერთი და ორი სერიოზული კრიზისი, რასაც პროლეტარიატის რევოლუციური კლასობრივი თვითშეგნების ჩამოყალიბება მოჰყვებოდა. მარქსს პროლეტარული რევოლუცია გარდაუვლად მიაჩნდა და მისი წინასწარმეტყველებით, ეს რევოლუცია სწორედ წარმოების საშუალებების დასაუფლებლად ამტყდარი ჯანყის სახით განხორციელდებოდა. თუმცა, სიცოცხლის მიწურულს, უკვე სოციალიზმზე მშვიდობიანი გადასვლის თეორიულ შესაძლებლობასაც არ გამორიცხავდა.
კომუნიზმი: მარქსი თვლიდა, რომ პროლეტარული რევოლუცია გარდამავალ „სოციალისტურ პერიოდს“ მოითხოვს, როცა უფლებააყრილი ბურჟუაზიის კონტრრეოლუციურ ქმედებათა გასაუვნებლად, „პროლეტარიატის დიქტატურა“ გახდება აუცილებელი. თუმცა, კლასობრივი დაპირისპირების გაქრობისა და მთლიანად კომუნისტური საზოგადოების გაბატონების შემდგომ, ამგვარი პროლეტარული სახელმწიფოს არსებობაც თავისთავად დაკარგავდა აზრს. კომუნისტური საზოგადოება უკლასო უნდა ყოფილიყო, სადაც დოვლათი საყოველთაო საკუთებად იქცეოდა, ხოლო „მოვალეობისათვის შრომა” – „სარგებლობისთვის შრომად“ გადაიქცეოდა და მთლიანად დააკმაყოფილებდა ადამიანის ყოველგვარ მოთხოვნილებას. „კაცთა მოდგმის წინაისტორიაც“ ამით დასრულდებოდა, ადამიანსაც პირველად მიეცემოდა საშუალება, საკუთარი შესაძლებლობები სრულად გამოევლინა, თავად განესაზღვრა საკუთარი ბედიღბალი: „ყოველი ჩვენგანის თავისუფალი განვითარება, საყოველთაო განვითარების წინაპირობაა“ (მარქსი). (კლასობრივი ცნობიერება: – მარქსისტული ტერმინი, რომელიც პიროვენბის მიერ იმ კლასის ინტერესთა გაცნობიერებაზე მიუთითებს, რომელსაც მიეკუთნება; მის მზადყოფნაზე, დაიცვას ეს ინტერესები. კლასობრივი ცნობიერების სინონიმია – „კლასობრივი თვითშეგნება“)
ორთოდოქსული მარქსიზმი
რეალურად, მარქსიზმის თეორიული მოძღვრება ცხოვრებაში საბჭოური კომუნიზმის სახით გამოვლინდა – უპირველეს ყოვლისა, ორი საბჭოთა ლიდერის – ვ.ი ლენისისა და იოსებ სტალინის უშუალო ძალისხმევით. ბოლო-ბოლო, XX საუკუნის კომუნიზმი მარქსიზმ-ლენინიზმად გარდაისახა და ამ საქმეში ლენინის წვლილი ის ხალდათ, რომ პარტიას „რევოლუციური და მეწინავე“ როლი დააკისრა. როგორც ჩანს, პროლეტარიატის დიდი ბელადი შიშობდა, ბურჟუაზიული იდეებით დაბანგული მუშათა კლასი საკუთარ რევოლუციურ პოტენციალს ვერ გაიაზრებს და „დახავსებულ პროფკავშირულ ცნობიერებას“ აყოლილი, საერთოდ ვეღარ განვითარდება – საყოფაცხოვრებო პროცესების გაუმჯობესებას გადაყვება და კაპიტალიზმის დასაფლავების საკითხიც იქით დარჩებაო. აი, სწორედ აქ იყო აუცილებელი მარქსიზმით შეიარაღებული რევოლუციური პარტია – როგორც „მუშათა კლასის ავანგარდი“. ეს სრულიად ახალი ყაიდის პარტია უნდა ყოფილიყო: არა მრავალრიცხოვანი, არამედ ერთ მუშტად შეკრული, იდეოლოგიური წინამძღოლობისათვის შესაფერისი, პროფესიონალი რევოლუციონერობით დაკომპლექტებული ჯგუფი. ორგანიზაცია დემოკრატიული ცენტრალიზმის პრინციპს უნდა დაფუძნებოდა, – აზრის გამოთქმა ყველას შეეძლო, ოღონდ ქმედება უნდა ყოფილიყო ერთიანი. მართლაც, როცა ლენინის ბოლშევიკებმა, 1917 წ. ძალაუფლება ჩაიგდეს ხელში, თავი მეწინავე, მუშათა კლასის ინტერესთა დამცველ პარტიად გამოაცხადეს.
თუმცა, 30-იანი წლების სტალინურმა „მეორე რევოლუციამ“ სსრკ-ს სახის შესაქმნელად მეტი გააკეთა, ვიდრე 1917 წლის ბოლშევიკურმა რევოლუციამ. სტალინმა ორთოდოქსული კომინიზმის ის ქარგა მოიგონა, რაზედაც II მსოფლიო ომის მერე მთელი აღმოსავლეთ ევროპა და ჩინეთი, ჩრდილო კორეა და კუბა გამოიჭრა. ე.წ. „ეკონომიკური სტალინიზმი“ 1928 წ. დაიწყო „პირევლი ხუთწლედის“ შემოღებით, როცა ერთბაშად და მთლიანად მოისპო კერძო მეწარმეობა.
1928 წ. ამას უკვე სოფლის მეურნეობის „კოლექტივიზაცია“ მოჰყვა – ყოველი რესურსი სახელმწიფო კონტროლს დაექვემდებარა და „ცენტრალური დაგეგმვის“ პრინციპი შემოიღეს. სტალინისეული „პოლიტიკური გარდაქმნებიც“ არანაკლებ ტრაგიკული იყო: 1930-იან წწ. სტალინმა საბჭოთა კავშირი საკუთარ დიქტატურას დაუქვემდებარა და საამისოდ უამრავი მოწინააღმდეგის ფიზიკურ განადგურებასაც არ მოერიდა – პარტიის წევრების, სახელმწიფო ჩინოვნიკებისა თუ სამხედრო პირების ჩათვლით. გამუდმებული თვალთვალის, დაშინებისა და რეპრესიების შედეგად, სტალინმა ქვეყანაში, ფაქტიურად, კლასური ტოტალიტარული დიქტატურა დაამყარა.
მართალია, ორთოდოქსული კომუნიზმის სისასტიკე 1953 წ. სტალინის სიკვდილთან ერთად დასრულდა, მაგრამ ლენინური პარტიის უმთავრესი პრინციპი (იერარქიული ორგანიზაცია და დისციპლინა) და ეკონომიკური სატლინიზმი (სახელმწიფო კოლექტივიზაცია და ცენტრალური დაგეგმვა) მაინც ჯიუტად ეწინააღმდეგებოდა რეფორმების აუცილებლობას. ეს ნათლად გამოჩნდა გორბაჩოვისეული პოლიტიკის დროს (1985-91), როცა მხოლოდ გეგმიური ეკონომიკის სისუსტეების გამოვლენა და წნეხის ქვეშ დიდხანს მყოფი პოლიტიკური ძალების გამონთავისუფლება მოხერხდა. ყოველივე ამან საბჭოურ კომუნიზმს იქ მიუჩინა ადგილი, რასაც ტროცკი თავის დროზე და სულ სხვა მისამართით, „ისტორიის სანაგვეს“ უწოდებდა. ოღონდ ესეცაა, სტალინიზმის სული ჯერ კიდევ ტრიალებს როგროც საბაზრო რეფორმებზე ორიენტირებულ ჩინეთში, ისე ჯერაც ორთოდოქსულ კომუნიზმში ჩარჩენილ ჩრდილოეთ კორეაში. (პერესტროიკა (გარდაქმნა): ლოზუნგი და კონცეფცია, რაც ლიბერალიზაციის და დემოკრატიზაციის მცდელობას გულისხმობდა – ოღონდ საბჭოთა პოლიტიკური სისტემის ძველ, სოციალურ ჩარჩოებში).
თანამედროვე მარქსიზმი
დასავლეთ ევროპაში მარქსიზმის უფრო „რაფინირებული“ ფორმა გავრცელდა: საბჭოური მარქსიზმის მექანიცისტური, ერთი შეხედვით მეცნიერული დებულებების საპირისპიროდ, დასავლური მარქსიზმი ჰეგელიანობის მიმართულებით ვითარდებოდა და აქცენტს მარქსისეულ „ადამიან-შემოქმედზე“ აკეთებდა. ამ ტრადიციის თანახმად, ადამიანები ისტორიის შემოქმედნი არიან და არა მარიონეტები, რომლებსაც ზეპიროვნული მატერუალური ძალები აკონტროლებენ. დასავლეთის მარქსისტები არ უარყოფდნენ, რომ არსებობს ურთიერთქმედება ეკონომიკასა და პოლიტიკას შორის, ცხოვრების მატერიალურ პირობებსა და ადამიანის უნარს შორის – განსაზღვროს საკუთარი ბედი. ოღონდ, მიუხედავად ამისა, თანამედროვე მარქსისტებმა მოახერხეს „ბაზის-ზედნაშენის“ უხეში ფორმულაზეც ეთქვათ უარი და ის თვალსაზრისიც უარყვეს, თითქოს კლასობრივი ბრძოლა სოციალური ანალიზის თავი და თავი იყოს. მსგავს იდეებს ზოგჯერ ნეომარქსიზმადაც მოიხსენიებენ ხოლმე.
ერთ-ერთი პირველი, ვინც მარქსიზმის ახლებურად, ჰუმანისტურ ფილოსოფიად გადააზრებას შეეცადა უნგრელი გეორგ ლუკაში იყო (1885-1971). მას განსაკუთრებით აღიზიანებდა „განსაგნების“ პროცესი როცა კაპიტალიზმი მუშის პიროვნების დეჰუმანიზაციას ახდენს, პასიურ ობიექტად, ანუ საბაზრო საქონლად აქცევს და მარქსის კვალად, ადამიანში მასაც შემოქმედის დანახვა სურდა. მარქსიზმის ხელახალი ინტერპრეტაცია სცდადა იტალიელმა ანტონიო გრამშიმ, რომელმაც თავის „ციხის ჩანაწერებში“ მიუთითა, რომ კაპიტალიზმის სიმყარეს არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ პოლიტიკური თუ კულტურული ფაქტორებიც მნიშვნელოვნად განაპირობებს და ამ მოვლენას „იდეოლოგიური ჰეგემონია“ უწოდა.
მარქსიზმის უფრო მკვეთრად ჰეგელიანური განშტოება ე.წ. „ფრანკფურტის სკოლაში“ ჩამოყალიბდა, რომლის მთავარმა წარმომადგენლებმა, თეოდორ ადორნომ (1903-1969), მაქს ჰორკჰაიმერმა (1895-1973) და ჰერბერტ მარკუზემ ე.წ. „კრიტიკული თეორია“ შექმნეს – მარქსისტული პოლიტეკონომიის, ჰეგელიანური ფილოსოფიისა და ფროიდისტული ფსიქოლოგიის ერთგვარი ნაზავი. მათმა ნაშრომებმა XX საუკუნის 60-იანი წლების „ახალ მემარცხენეობაზე“ იქონია მნიშვნელოვანი ზეგავლენა. ფარნკფურტის სკოლის კიდევ ერთი საყურადღებო წარმომადგენელია იურგენ ჰაბერმასი.
სოციალ-დემოკრატია
სოციალ-დემოკრატია არ არის თეორიულად ისეთი ერთიანი და თანმიმდევრული მიმდინარეობა, როგორც, ვთქვათ კლასიკური ლიბერალიზმი ან ფუნდამენტალისტური სოციალიზმი. მაშინ როცა პირველი – იდეოლოგიურად ბაზარსაა მიჯაჭული, მეორე კი – საერთო საკუთრების იდეას ქადაგებს, სოციალ-დემოკრატია ბაზრისა და სახელმწიფოს როლის გაწონასწორებას ცდილობს, ბალანსი დაცვასა და პიროვნებას და საზოგადოებას შორის. სოციალ-დემოკრატია ერთგვარი კომპრომისია – დოვლათის დაგროვების ერთადერთ საიმედო მექანიზმად ის კაპიტალიზმს აღიარებს, ოღონდაც სურს, ეს დოვლათი უფრო ზნეობრივი პრინციპით გადაანაწილოს, ვიდრე საბაზრო კანონების მიხედვით. სოციალისტებისათვის საბაზრო ურთიერთობებზე გადასვლა რთული, ზოგჯერ მეტად მტკივნეული პროცესიც გახლდათ – უფრო პრაქტიკული გარემოებებით და საარჩევნო პრიორიტეტებით განპირობებული, ვიდრე იდეოლოგიური რწმენით. XX საუკუნის დასაწყისში, ამ ვითარების ნათელი გამოხატულება გერმანიის სოციალ-დემოკრატიული პარტიის რემორმისტული გეზი იყო, რაც პირველ რიგში, ისეთი რევიზიონისტი მარქსისტების გავლენას უკავშირდება, როგორიც ედუარდ ბერნშტეინი გახლდათ. 1959წ., ბადგობესბურგის კონგრესზე, ამ პარტიამ ოფიციალურად უარყო მარქსიზმი და სრულიად ახალი ლოზუნგი წამოაყენა „კონკურენცია იქ,სადაც შესაძლებელია, დაგეგმვა – სადაც აუცილებელი“. მსგავსი ცვლილებები შეინიშნებოდა იმ „ეთიკურ“ (უტოპიურ) სოციალისტურ პარტიებშიც, მარქსიზმის შეუვალ ავტორიტეტს მაინცდამაინც არც არასოდეს რომ არ აღიარებდნენ. მაგალითად. ბრიტანეთის ლეიბორისტული პარტია, რომელიც მუდამ იაზრებდა თანდათანობითი გარდაქმნების იდეას, 50-იანი წლებისთვის საკუთარი სოციალისტურობა ნაციონალიზაციის მოთხოვნებიდან თანასწორობის მოთხოვნაზე გადასვლით გამოიხატა.
თანამედროვე სოციალ-დემოკრატთა უმთავრესი საზრუნავი საზოგადოებისგან გარიყულთა და დაჩაგრულთა პრობლემებია. თუმცა არსებობს მოსაზრება, რომ სოციალ-დემოკრატიას ზოგადად სოციალიზმის ტრადიციასთან ხელაღებით ვერ გავაიგივებთ: მისთვის დამახასიათებელია როგორც თანალბობისა და თანაგრძნობის სოციალისტური გაგება, ისე ლიბერალური თავისუფლებისა და თანაბარი შესაძლებლობების მოთხოვნებიც და, ამავდროულად, არც კონსერვატული პატერნალისტური ზრუნვის იდეაა უცხო. რაც არ უნდა იყოს, საყოველთაო კეთილდღეობის, სამართლიანი გადანაწილებისა და სოციალური თანასწორობის იდეებს იგი ყოველთვის ეთანხმებოდა და თანაც, დაწინაურებულ ინდუსტრიულ საზოგადოებებში „დაკმაყოფილებული უმრავლესობის“ (გელბრაიტი, 1992) წარმოშობამ, სოციალისტური იდეების რევიზიის შემდგომი პროცესის აუცილებლობაც განაპირობა. ანუ, II მსოფლიო ომის მერე ფართოდ გავრცელებული ქენზიანური სოციალ-დემოკრატიის მიზანი კაპიტალიზმის „გაადამიანურება“ გახდა – სახელმწიფოს მხრიდან ეკონომიკაში ჩარევის მეშვეობით; სჯეროდათ, რომ ქენზიანური ეკონომიკური პოლიტიკა უმუშევრობას მთლიანად მოსპობდა, შერეული ეკონომიკური მოდელი მთავრობას საქმიანობის რეგულირებაში დაეხმარებოდა და ე.წ. პროგრესული დაბეგვრის გზით, მდიდრებსა და ღარიბებს შორის განსხვავებას შეამცირებდა. თუმცა, ჩვენში დარჩეს, შემდგომ ეს თვალსაზრისიც გადასახედი და გადასასინჯი გაუხდათ.
საერთოდ, სოციალ-დემკოკრატიის სოციალისტური ბუნება მუდამ საკამათო იყო.ზოგი სოციალისტი „სოციალ-დემოკრატიას“ სულაც სალანძღავ სიტყვად ხმარობდა და მასში უპრინციპო კომპრომისსა და თავად იდეის ღალატის ნიშნებსაც კი ხედავდა. სხვანი, ეტონი ქროსლენდის (1918-77) კვალად, ამტკიცებდნენ, რომ მათ ახალი ისტორიული რეალიებისათვის გაესწორებინათ თვალი და ამიტომაც ხალისით აიტაცეს იმგვარი ლიბერალური თეორიტიკოსების ნააზრევი, როგორც ჯონ როულზი გახლდათ. თუმცა, XX საუკ. 80-იანი წლებიდან მოყოლებული, სოციალ დემოკრატიის პოზიციები აშკარად შეირყა და ამას მრავალი მიზეზი განაპირობებდა: უპირველესად, თავად კლასობრივ სტრუქტურაში მომხდარმა ცვლილებებმა, თუნდაც ახალ პროფესიათა გაჩენისა და ეკლესიის მზარდი გავლენის განხრით, მუშათა ინტერესებზე დაფუძნებულ მათ საარჩევნო რიტორიკას საფუძველი გამოეცალა; მეორეც, გლობალიზაციამ ეკონომიკის სახელმწიფო მართვის ქენზიანური ფორმები უვარგისად წარმოაჩინა; მესამეც – ნაციონალიზირებული მრეწველობა და ეკონომიკური დაგეგმვა სრულიად არაეფექტური აღმოჩნდა, განვითარებულ ქვეყნებში მაინც; მეოთხე: კომუნიზმის კრახმა არა მარტო სახელმწიფო კოლექტივიზაციის იდეური და ინტელექტუალური უდღეურობა გამოავლინა, არამედ საერთოდ ნებისმიერი სოციალისტური იერარქიული მოდელისაც. სწორედ მაშინ გაჩნდა ე.წ. „მესამე გზის“ იდეა, რაც იქვე აიტაცეს პოლიტიკოსებმაც და პოლიტოლოგებმაც. (მეწარმეობის თეორია (enterpreneurrialism): ფასეულობები და გამოცდილება, რომელიც მოგებაზე ორიენტირებული ბიზნესის საქმიანობასა და კომერციული რისკის გაწევას უკავშირდება)
მესამე გზა
ტერმინი „მესამე გზა“ საკმარისად ბუნდოვანია და მისი ახსნა სხვადასხვაგვარადაა შესაძლებელი. ეს მოძრაობა თავიდანვე განსხვავებულ იდეოლოგიურ ტრადიციებს ემყარებოდა – თანამედროვე ლიბერალიზმს, „ერთიანი ერის“ კონსერვატიულ პრინციპებსა თუ მოდერნიზებულ სოციალ-დემოკრატიას; ამასთანავე, „მესამე გზის“ კონცეფციები სხვადასხვა ქვეყნებში სრულიად განსხვავებულმა პოლიტიკურმა ძალებმა წამოაყენეს: ა.შ.შ.-ში – „ახალმა დემოკრატებმა“ და ბილ კლინტონმა, დიდ ბრიტანეთში „ახალმა ლეიბორისტებმა“ და ტონი ბლერმა; თანდათანობით ეს იდეები გერმანიაში, ირლანდიაში, იტალიასა და ახალ ზელანდიაშიც პოპულარული გახდა. ამგვარი გაბნევის მიუხედავად, „მესამე გზის“ რამდენიმე ძირითადი მახასიათებელი მაინც შეიძლება გამოიკვეთოს: უპირველეს ყოვლისა სოციალიზმი, როგორც იერარქიული სახელმწიფოს ჩარევის ფორმა, წარსულს ჩაბარდა – დინამიური საბაზრო ეკონომიკის ალტერნატივა დღეს აღარ არსებობს. ამასთანავე, გლობალიზაციც თავისი გზით მიდის – კაპიტალიზმი „ცოდნის ეკონომიკად“ გარდაიქმნა და მთავარი როლი საინფორმაციო ტექნოლოგიებს, პიროვნულ უნარს, შრომისა და ბიზნესის გონივრულად წყობას ენიჭება. მეორეც, ნეო-ლიბერალიზმისაგან განსხვავებით, ეს „მესამე გზა“ უპირობოდ აღიარებს სახელისუფლებო მართვის გადამწყვეტ როლს ეკონომიკასა და საზოგადოების ფუნქციონირებაში. თუმცა ახლა ეს როლი უფრო დაკონკრეტებულია: უმთავრესად, საზოგადოებაში განათლებისა და უნარ-ჩვევების დანერგვის იმ დონის უზრუნველყოფა ევალება, რაც ქვეყანას კონკურენტუნარიანს გახდის საერთაშორისო ბაზარზე. ამ გაგებით „მესამე გზის“ იდეა ლიბერალური საზოგადოების განხრაა, და მისი „ახალი ინდივიდუალიზმი“ ერთის მხრივ, უფლებებისა და მეწარმეობის, ხოლო მეორეს მხრივ – საზოგადოებრივი ვალდებულებებისა და ზნეობრივი პასუხისმგებლობის გაწონასწორებას მოითხოვს.
და ბოლოს „მესამე გზის“ იდოელოგიის კიდევ ერთ თავისებურებას სოციალისტური ეგალიტარიზმის (ასე ვთქვათ „გამთანაბრებლობის“ მოთხოვნის) უარყოფა თანაბარი შესაძლებლობებისა და მერიტოკრატიის ლიბერალური პრინციპების აღიარება წარმოადგენს. მის მიდევრებს კი ერთთავად საყოველთაო კეთილდღეობის მისაღწევად გამიზნულ რეფორმებზე უჭირავთ თავი. მათ არც ნეოლიბერალთა „ორივე ფეხით მყარად დგომის“ თეზისი ხიბლავთ, არც სოციალ-დემოკრატთა „სიკვდიმდე ზრუნვის“ კეთილდღეობა ეხატებათ გულზე; სამაგიეროდ, თანამედროვე ლიბერალთა მრწამსი – „ხალხს დაეხმარე, საკუთარ თავს დაეხმაროს“ მათთვის ზედგამოჭრილია და ბილ კლინტონის თეზაც – „კაცს ხელი კი არ გააშვერინე, ხელი გამოაღებინეო“ – ლამის ლოზუნგად აქვთ ატაცებული. ანუ მათი გაგებით, სახელმწიფო ფუტკრის სკას უნდა დაემსგავსოს – „საყოველთაო შრომა“ უნდა სუფევდეს და ხელისუფლება აუცილებელი განათლების მიღებასა და თავის რჩენის საშუალებას უნდა იძლეოდეს, დანარჩენი კი უკვე პიროვნულ უნარზეა დამოკიდებული. „მესამე გზის“ კრიტიკოსები მიუთითებენ, რომ აქ შინაგანი წინააღმდეგობაა: იგი ერთსა და იმავე დროს თავისუფალი ბაზრის დინამიურობას უწევს რეკლამას და თან მისი თანამდევი სოციალური გათიშულობით გვაშინებს – ე.ი ეს მიმდინარეობა არათუ მემარცხენე-ცენტრალისტური არაა, პირიქით მკვეთრად იხრება მემარჯვენეობისაკენ. ასევე, მას ნეოლიბერალიზმთან არშიყობასაც საყვედურობდნენ, განსაკუთრებით – გლობალური კაპიტალიზმის ქადაგებასა და ფარული ავტორიტარიზმის მხარდაჭერაში სდებდნენ ბრალს: აქაოდა, ოჯახის როლის წინ წამოწევა სურთ და საზოგადოებრიობის მოთხოვნას აყოლილები, „ძლიერი ხელის“ პოლიტიკას ემხრობიანო.
სხვა იდეოლოგიური მოძღვრებები
ფაშიზმი
ლიბერალიზმის, კონსერვატიზმისა და სოციალიზმის იტორია XIX საუკუნიდან იღებს სათავეს, ფაშიზმი კი XX საუკ. პირმშოა. ზოგის აზრით, ეს პირწმინდად ორ მსოფლიო ომს შორის პერიოდში გაჩენილი ფენომენია; მართალია, ფაშიზმის ელემენტები XIX საუკ. ბოლოსაც შეინიშნებოდა, მაგრამ მათი გაერთიანება მხოლოდ I მსოფლიო ომისა და უშუალოდ ომისშემდგომი კატაკლიზმებით მდიდარ ეპოქაში მოხდა. ამ მოძღვრების ორი ძირითადი გამოვლინება მუსოლინის ფაშიტური დიქტატურა იყო 1922-43წწ. და ჰიტლერის ნაცისტური დიქტატურა – 1933-45წწ. ნეო ფაშიზმისა და ნეონაციზმის სხვადასხვა ფორმამ, ეკონომიკური კრიზისა და პოლიტიკური არასტაბილურობის ერთობლიობის სახით, XX საუკ. მიწურულს კომუნიზმის კრახის შემდგომაც იჩინა თავი.
მრავალი თვალსაზრისით, ფაშიზმი, ზოგადად, საფრანგეთის რევოლუციის შემდეგ დასავლეთის პოლიტიკურ აზროვნებაში გაბატონებული იდეებისა და ღირებულებების წინააღმდეგ მიმართული ჯანყი იყო და იტალიელ ფაშისტთა დევიზი – „1789 წელი მოკვდა!“ – ფრაზა ჰქონდა ატანილი. ისეთი ღირებულებები, როგორიცაა რაციონალიზმი, გონიერება, პროგრესი, თავისუფლება და თანასწორობა, ახლა ახალი ღირებულებების – შეუპოვრობის, ბელადობის, ძალაუფლების, გმირობისა და ომის სახელით იქნა უარყოფილი. ამ გაგებით, ფაშიზმი „ანტიმოძღვრებაა“ და მისი მთავარი მახასიათებელი კი – დაპირისპირება: კაპიტალიზმთან, ლიბერალიზმთან, ინდივიდუალიზმთან, კომუნიზმთან და ა.შ. უმთავრესი, რაც მის ნებისმიერ გამოვლინებას თან სდევს, „ძალის ერთობის“ რწმენით გამოხატული ორგანული ეროვნული მთლიანობის მოდელია, ხოლო პიროვნება, როგორც ასეთი, არაფერს ნიშნავს – ის მთლიანად უნდა გაითქვიფოს საზოგადოებასა თუ რომელიმე სოციალურ ჯგუფში. ფაშიზმის იდეალი „ახალი ადამიანია“ – გმირი, რომელსაც მოვალეობა, ღირსება და თავგანწირვა ამოძრავებს; მზადაა ერისა თუ რასის სადიდებლად დაუფიქრებლად გაწიროს თავი და უზენაესი ლიდერის ნებასაც უყოყმანოდ დაემორჩილოს.
მაგრამ არც ფაშიზმია სრული ერთობა: იტალიური ფაშიზმი, არსებითად, სტატიზმის უკიდურესი გამოვლინება იყო და ტოტალიტარული სახელმწიფოს უპირობო პატივისცემას, აბსოლუტურ ერთგულებას ემყარებოდა. როგორც ფაშისტი-ფილოსოფოსი ჯენტილე (1875-1944) ამბობდა, „ყველაფერი სახელმწიფოსთვის; არაფერი მის საწინააღმდეგოდ; არაფერი – მის გარეშე“.
მეორეს მხრივ, გერმანული ნაციონალ-სოციალიზმი, უმთავრესად, რასობრივ თეორიაზე იყო აწყობილი. მის ორ უმთავრეს გამოვლინებას წარმოადგენდა არიანიზმი (გერმანული რასის უზენაესობის რწმენა და მის მიერ „მსოფლიო ბატონობის“ პრეტენზია) და უკიდურესი ანტისემიტიზმი – ებრაელთა იმთავითვე ყოველგვარი ბოროტების წყაროდ დასახვა და მათი მიზანმიმართული განადგურება. ეს ბოლო თეზა ე.წ. „საბოლოო გადაწყვეტის“ გეგმაშიც გამოიხატა.
ანარქიზმი
პოლიტიკურ იდეოლოგიებს შორის ანარქიზმი უნიკალურია ერთი თვალსაზრისით – არც ერთი ანარქისტული პარტია არასოდეს ყოფილა ხელისუფლების სათავეში, სულ მცირე ეროვნულ დონეზეც კი. მიუხედავად ამისა, ანარქიზმი საკმაოდ გავლენიან მოძრაობას წარმოადგენდა, ვთქვათ, ესპანეთში, საფრანგეთში, რუსეთსა თუ მექსიკაში. ანარქიზმი დღემდე ჯიუტად ამტკიცებს იმ შეხედულებას, თითქოსდა საზოგადოებას კანონის, ხელისუფლებისა და სახელმწიფოს გარეშე შეეძლოს არსებობა. ანარქიზმის მთავარი თემა – პოლიტიკური ხელისუფლების ნებისმიერი გამოვლინების უარყოფაა, განსაკუთრებით კი, სახელმწიფოს სახით („ანარქია“ – სიტყვასიტყვით – „მმართველობის არარსებობას“ ნიშნავს). ანარქისტების აზრით, შესაძლებელია საზოგადოების არსებობა სახელმწიფოს გარეშე, როდესაც ადამიანები თავად მოაწყობენ საკუთარ ბედს ერთმანეთთან ნებაყოფლობითი თანამშრომლობის საფუძველზე და ეს მოსაზრება ორი, ურთიერთ საწინააღმდეგო ტრადიციის გამოძახილია: ლიბერალური ინდივიდუალიზმისა და სოციალისტური საზოგადოების. ასე რომ, ანარქიზმი ერთგვარი საშუალედო რგოლია ლიბერალიზმსა და სოციალიზმს შორის – „ულტრალიბერალიზმსა“ და „ულტრასოციალიზმის“ თავისებური ნაზავი.
ლიბერალიზმის მხრივ სახელმწიფოსათვის წაყენებული მოთხოვნა ინდივიდუალიზმსა და მაქსიმალურ თავისუფლებას, არჩევანის შეუზღუდაობას გულისხმობს. ლიბერალთაგან განსხვავებით, ანარქიზმის თეორეტიკოსები, ვთქვათ, უილიამ გოდვინი (1756-1836) მიიჩნევენ, რომ თავისუფალი და რაციონალური ადამიანები მშვიდობიანად სწრაფად მოახერხებენ საკუთარი საქმეების მოგვარებას, სახელმწიფო კი უბრალოდ, ხელს შეუშლით ამაში. თანამედროვე ინდივიდუალისტები ხშირად იშველიებენ ბაზრის ცნებას, იმის ასახსნელად, თუ როგორ შეიძლება საზოგადოების მართვა სახელმწიფო ხელისუფლების გარეშე და „ანარქოკაპიტალიზმის“ – თავისუფალი ბაზრის ამ უკიდურესი ფორმის მოდელს გვთავაზობენ. თუმცა, უფრო ცნობილი და აღიარებული ანარქისტული ტრადიციაც არსებობს, რომელიც თანამეგობრობას, თანამშრომლობას, თანასწორობასა და საზოგადოებრივი საკუთრების სოციალისტურ იდეებს ემხრობა. ამ ყაიდის ანარქისტები განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ადამიანის ბუნებრივ მიდრეკილებას სოლიდარობისადმი, რაც კაცის, გულღია, გახსნილი, არსებითად თანამშრომლობის მოსურნე ხასიათიდან მოდის. ამისდა კვალად, ფრანგი ანარქისტი პიერ-ჟოზე პრუდონი შეეცადა განევითარებინა „ურთიერთმოსურნეობის“ (mutualism) თეორია, რომელშიც ამტკიცებდა, რომ გლეხების და ხელოსნების პატარ-პატარა ამხანაგობებს სავსებით შეუძლიათ თავიანთი საქმეები პატიოსანი და თანაბარი, ნატურალური აღებ-მიცემობის საფუძველზე მოაგვარონ, და ყოველგვარი კაპიტალისტური ექსპლოატაცია თუ უსამართლობა აიცილონ თავიდან. მეორე ცნობილი ანარქისტი, რუსი პიოტრ კროპუტკინი (1842-1921) ანარქოკომუნიზმის თეორეტიკოსია. მისი მთავარი პრინციპები საერთო საკუთრება, დეცენტრალიზაცია და თვითმმართველობაა. ანარქიზმის თანამედროვე მიმდევრები არიან აგრეთვე, ნოამ ხომსკი და ამერიკელი ლიბერალისტი და სოციალ-ეკოლოგისტი მიურიე ბუკჩინი(1921-2006).
ფემინიზმი
გარკვეული ფემინისტური განწყობილებები ჯერ კიდევ ძველ ჩინეთში შეინიშნებოდა, ხოლო მის უკვე თეორიულად ჩამოყალიბებას ხელი შეუწყო მერი უოლსტოუნკრაფტის წიგნმა „ქალთა უფლებების დასტურად“ (1702წ). ამ იდეებმა განსაკუთრებით ფართო აუდიტორია 1840-1850 წლებში მოიპოვა, როცა დასავლეთის ზოგიერთ ქვეყანაში სუფრაჟისტების მოძრაობამ იჩინა თავი და ე.წ. „ფემინიზმის პირველი ტალღაც“ ააგორა. ოღონდ XX საუკუნის გარიჟრაჟზე, საარჩევნო უფლებების მოპოვებამ დასავლეთის ბევრ ქვეყანაში, ქალთა მოძრაობა საკმაოდ დააშორა თავის პირველად მიზანს და უმთავრეს პრინციპს. 1960 წლიდან კი იწყება „ფემინიზმის მეორე ტალღა“. ამ დროიდან ქალთა განმათავისუფლებელი მოძრაობა უფრო რადიკალური, ზოგჯერ – რევოლუციური მოთხოვნებითაც კი გამოირჩევა. ფემინიზმის თეორიები და დოქტრინები საკმაოდ წინააღმდეგობრივია, თუმდა ერთი ნიშანი ყველას აერთიანებს – საზოგადოებაში ქალის როლის გაზრდის მოთხოვნა. ფემინისტურ მოძღვრებას ერთი აკვიატებული იდეა ახასიათებს – სქესობრივი უთანასწორობა, მამაკაცის ქალზე ბატონობის სისტემა – ერთხელ და სამუდამოდ უნდა დაინგრესო.
თვალშისაცემია სულ ცოტა, სამი ურთიერთსაპირისპირო ფემინისტური ტრადიცია: ისეთი თავგადაკლული ლიბერალ-ფემინისტები, როგორებიც იყვნენ უოლსტოუნკრაფტი და ბეტი ფრიდენი ქალთა დაქვემდებარებულ მდგომარეობას, ძირითადად, საზოგადოების მიერ უფლებებისა და შესაძლებლობების უთანასწორო გადანაწილებაში ხედავდნენ. ეს „თანასწორუფლებიანობის ფემინიზმი“ არსებითად რეფორმისტული ხასიათისაა – მას უპირატესად, საჯარო სფეროს რეფორმირება აინტერესებს, ანუ ქალთათვის სამართლებრივი და პოლიტიკური სტატუსის გათანაბრების სურვილი, მათთვის განათლებისა თუ სამსახურეობრივი წინსვლის შესაძლებლობის უზრუნველყოფა და არა პირადი ოჯახური ცხოვრების ახალ თარგზე გამოჭრა. ამის საწინააღმდეგოდ, სოციალისტ-ფემინისტები, როგორც წესი ქალთა დაქვემდებარებულ მდგომარეობასა და წარმოების კაპიტალისტურ წესს შორის კავშირზე ამახვილებენ ყურადღებას: დიასახლისი ქალი, ზოგადად, ეკონომიკის ხერხემალია, ვინაიდან მშრომელ კაცს საოჯახო ტვირთისგან ათავისუფლებს, პროლეტარიატის ახალ თეობებს ზრდის და თავადაც მშრომელთა არმიის რეზერვის ფუნქციას ასრულებსო.
ხოლო რადიკალ-ფემინისტებს უკვე მიაჩნიათ, რომ პოლიტიკური თვალსაზრისით საზოგადოებაში უმნიშვნელოვანეს წინააღმდეგობას გენდერული დაყოფა ქმნის. როგორც ამტკიცებენ, ნებისმიერი საზოგადოება – ისტორიულიცაა და თანადროულიც – პატრიარქალურია და კეიტ მილეს თუ დავუჯერებთ, „ კაცობრიობის მდედრ ნახევარზე მუდამ მამარი მეორე ნახევარი ბატონობდა“. ამრიგად, ისინი იმ დასკვნამდე მივიდნენ, რომ აუცილებელია “სექსუალური რევოლუცია“, რაც პირად, კერძო თუ ოჯახურ ცხოვრებას ყირაზე დააყენებდა და რადიკალური ფემინიზმის ლოზუნგიც სწორედ ასე ჟღერს: „ყოველივე პირადი – უკვე პოლიტიკაა“. ოღონდ ისიც კი მხოლოდ თავის უკიდურეს გამოვლინებებში თუ აცხადებს, რომ მამაკაცი „ქალის მტერია“ და „მამრი საზოგადოებიდან“ ქალთა განსვლას მოითხოვს. ისე, ამგვარიც ხდება და ეს უკვე ლამის პოლიტიკური ლესბიანობის ფორმას იღებს.
ინვაირონმენტიზმი
იმის მიუხედავად, რომ ინვაირონმენტიზმს (Envaironmentalism) ჩვეულებრივ, ეკოლოგიურ, ანუ სხვანაირად, „მწვანეთა მოძრაობის“ გაჩენას უკავშირებენ და სრულიად ახალ იდეოლოგიად მიიჩნევენ, მისი წარმოშობა, კაცმა რომ თქვას, ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში, ინდუსტრიალიზაციის საწინააღმდეგო გამოსვლებს უკავშირდება. ზოგადად, „მწვანეთა“ იდეოლოგია იმ ზიანის წინააღმდეგ იმაღლებს ხმას, რაც მზარდმა ეკონომიურმა განვითარებამ მიაყენა ბუნებრივ გარემოს (განსაკუთრებით XX საუკ. მეორე ნახევრიდან, როცა დედამიწას ბირთვული ტექნოლოგიები, მჟავა-წვიმები, ოზონის ხვრელი, გლობალური დათბობა და სხვა ათასი საფრთხე დაემუქრა); გარემოს დამცველთა იდეოლოგიის თანახმად, დღის წესრიგში უკვე საერთოდ ადამიანის არსებობის საკითხი დგას, ოღონდ მსგავსი პრობლემების დასმა ხშირად ჩვეულ იდეოლოგიურ კლიშეებს ვერ ცდება: მაგალითად, ეკოსოციალიზმი გარემოს განადგურებას კაპიტალიზმის სიხარბით ხსნის, ხოლო ეკოკონსერვატიზმი საკუთარ მოთხოვნებს – გარემოს თუნდაც დღევანდელი სახით შენარჩუნებას – ტრადიციული ღირებულებებისა და წეს-ჩვეულებათა ერთგულებით ამართლებს.
რაც შეეხება ეკოფემინიზმს, ეკოლოგიური კრიზის მიზეზად იგი მამაკაცთა ძალაუფლებას ხედავს – აკი ის ნაკლებ მგრძნობიარეა, და შესაბამისად, ქალზე ნაკლებ ადარდებს ბუნებაში მიმდინარე კატაკლიზმებიო.
ისიც ვთქვათ, ინვაირონმენტიზმი სხვა იდეოლოგიებისათვის დამახასიათებელი ანთროპროცენტრისტული ანუ, ადამიანზე დაციკლული მიდგომის თავისებური ალტერნატივაა, და მას ბუნებისადმი მომხარებლური დამოკიდებულება არ ახასიათებს, პირიქით – ადამიანს იგი ბუნების მხოლოდ ერთ შემადგენელ ნაწილად განიხილავს. ამ სფეროში ყველაზე ცნობილ თეორიათაგანი ჯეიმზ ლავლოკისეული, ე.წ. „გაიას“ ჰიპითეზაა – დედამიწა ერთიანი ცოცხალი ორგანიზმია, რომელიც თავად ზრუნავს საკუთარი თავის გადარჩენაზე. სხვანი – აღმოსავლურ რელიგიებს იშველიებენ და დაოიზმისა თუ ძენ ბუდიზმის კვალად – ერთიანი სიცოცხლის პრინციპს აღიარებენ. არარადიკალურ ეკოლოგისტებს, ანუ ე.წ. „ღია-მწვანეებს“ სჯერათ, რომ ადამიანს პირადი ინტერესი და საღი აზრი მიიყვანს ეკოლოგიურად გამართლებულ პოლიტიკასა თუ ცხოვრებისა ჯანსაღ წესამდე. ხოლო უფრო რადიკალური ფრთა, ანუ „მუქი-მწვანეები“ ამტკიცებენ, ძირეული რეფორმებისა და აქცენტების სრული გადანაცვლების გარეშე, პლანეტაც დაიღუპება და შესაბამიასდ, ადამიანიცო. სხვათა სორის, ორივე ამ ფრთის წარმომადგენლებს ნახავს კაცი იმ „ანთროპოლიტიკურ“ მწვანეთა პარტიების რიგებში, მთელს ევროპაში სოკოებივით რომ მომრავლდნენ XX საუკუნის 70-იანი წლებიდან. (ანთროპროცენტრიზმი: შეხედულება, რომლის თანახმადაც ადამიანის სასიცოცხლო მოთხოვნილებებსა და სორვულებს, როგორც ზნეობრივი, აგრეთვე ფილოსოფიური თვალსაზრისითაც, უმთავრესი მნიშვნელობა ენიჭება; ეკოცენტრიზმის საპირისპირო პოზიცია)
რელიგიური ფუნდამენტალიზმი
რელიგიასა და პოლიტიკას ბევრიი აქვს საერთო და უმთავრესი იდეოლოგიური ტრედიციების შექმნაშიც ლომის წილი უდევთ. ეთიკური სოციალიზმი, მაგალითად, სხვადასხვა რელიგიური წყაროდან საზრდოობდა და შემდგომში ქრისტიან-სოციალიზმის, ისლამური სოციალოზმისა და სხვა არაერთი სახით გამოვლინდა. პროტესტანტულმა რწმენამ პიროვნული პასუხისმგებლობისა და საკუთარი თავის სრულყოფის იდეების ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი – შედეგად, პოლიტიკური თვალსაზრისით, ის უკვე კლასიკურ ლიბერალიზმში გაცნაურდა. ოღონდაც რელიგიური ფუნდამენტალიზმი, ამის საწინააღმდეგოდ პოლიტიკას (და ასევე, პიროვნული თუ საზოგადოებრივი არსებობის ნებისმიერ გამოვლინებას) მეორადად მიიჩნევს რელიგიური დოქტრინით „გაცხადებულ“ ჭეშმარიტებასთან შედარებით. ამ მხრივ, პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ცხოვრება მხოლოდ იმ საძირკველზე უნდა აშენდეს, რაც მრწამსის ძირითად პრინციპებს ესადაგება. რაკიღა ამგვარი პრინციპების უკვე გარკვეული მსოფლმხედველობად გარდაქმნა შესაძლებელია, თავის მხრივ, რელიგიური ფუნდამენტალიზმიც იდეოლოგიასთან იგივდება.
საიდან იღებს სათავეს რელიგიური ფუნდამენტალიზმი და რით შეილება აიხსნას მისი გააქტიურება XX საუკუნის მიწურულს? არსებობს ორი ურთიერთდაპირისპირებული აზრი, რომ ა) ეს უბრალოდ, ერთგვარი გადახრაა, საზოგადოების მყისიერი რეაქციაა თანადროულ სეკულარულ (საერო) კულტურაზე; ბ) ფუნდამენტალიზმი მუდმივი მოვლენაა, ზოგადად სეკულარიზმის მარცხის ბუნებრივი შედეგი, რადგან ის, ადამინის უფრო მაღალი, ანუ „სულიერი ჭეშმარიტებისაკენ“ ლტოლვას ვერ აკმაყოფილებს. (სეკულარიზმი: თვალსაზრისი, რომ რელიგია საერო საქმიანობაში არ უნდა ერეოდეს; როგროც წესი, ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნის მცდელობა.)
რელიგიურმა ფუნდამენტალიზმმა მსოფლიოს არაერთ კუთხეში იჩინა თავი. ქრისტიანული ფუნდამენტალიზმი, მაგალითად, ახალი ქრისტიანული მემარჯვენეობის სახით, XX საუკუნის 70-იანი წლების შეერთებულ შტატებში გამოვლინდა. მისი მიმდევრები აბორტს კრძალავდნენ, სკოლებში ლოცვების კითხვასა და საზოგადოების ტრადიციული, ოჯახური ფასეულობებისაკენ შემობრუნებას მოითხოვდნენ. ისრაელში, ებრაული ფუნდამენტალიზმი მას შემდეგ გაძლიერდა, რაც პალესტინელებმა ისრაელისაგან აღთქმული მიწის დათმობა მოითხოვეს. ინდუსტრიული ფუნდამენტალიზმი დასავლური სეკულარიზმის პროტესტის ნიშნად კი გაჩნდა, თუმცა, იმავე დროს, არც მეტოქე სარწმუნოებებთან – სიქხიზმთან და ისლამთან – შეუწყვეტია ბრძოლა.
თანამედროვე ფუნდამენტალიზმის ყველაზე დიდ პოლიტიკურ ძალად, უდაოდ მაინც ისლამური ფუნდამენტალიზმი რჩება. თავად იდეა, რომ ისლამი „მებრძოლი სარწმუნოებაა“ და მთელი პოლიტიკაც ამ სარწმუნოებრივ პრინციპზე უნდა აიგოს, ნათლად გამოჩნდა საიდ კუტბის (1906-66) მსგავს მოაზროვნეთა ნაწერებსა და მუსლიმი ძმების სახელით ცნობილი ორგანიზაციის პრაქტიკულ ქმედებებში. ისლამური ფუნდამენტალიზმის ძირისძირი იდეა, შარიათის კანონებზე დაფუძნებული სრულიად ისლამური ქვეყნიერებაა. პოლიტიკური ისლამის აღმასვლას დიდად შეუწყო ხელი 1979 წლის ირანულმა რევოლუციამ, რომლის შედეგადაც, აიათოლა ხომენის (1900-89) თაოსნობით, პირველი ისლამური სახელმწიფო შეიქმნა. ამ ტიპის ფუნდამენტალიზმი მალე მთელ ახლო აღმოსავლეთს, ჩრდილო აფრიკასა და აზიის კონტინენტის გარკვეულ ნაწილსაც მოედო. ისლამი, ზოგადად, ყოველთვის იყო ანტი-დასავლური აზროვნების გამოვლინება და დასავლური თავისუფლებებისა და მატერიალიზმის დაუძინებელი მტერი. ამის უკიდურესი გამოვლინება გახლდათ თალიბანთა რეჟიმი ავღანეთში (1997-2001) და ჰიჯადისტთა დაჯგუფებების გაჩენა (მაგ., ალ-ქაიდა), რომელთა სულიერი მისწრაფებები მუდამ „იარაღის პოლიტიკასთან“, შეიარაღებულ დაპირისპირებასა და მოწამეობრივი სიკვდილის კულტთან იყო გაიგივებული. (ჯიჰადი: ძირითადად, თარგმნიან როგორც „წმინდა ომს“; უფრო ზუსტად – „საღვთო ბრძოლა“ ან „ძალისხმევა“ – რაც ისლამური იდეალებისადმი უსაზღვრო, ყოვლისმომცველ ერთგულებას ნიშნავს.)
იდეოლოგიის დასასრული?
XX საუკუნის ბოლოს დიდი კამათი იმართებოდა იმის თაობაზე, თითქოსდა იდოლოგიამ საკუთარი თავი ამოწურა და უწინდელი მნიშვნელობაც დაკარგა. მეორე მსოფლიო ომში ფაშიზმის დამარცხებისა და დასავლეთის განვითარებულ ქვეყნებში კომუნისტური იდოლოგიის კრახის შემდეგ, „იდეოლოგიის აღსასრულზეც“ კი ლაპარაკობდნენ. ამერიკელი სოციოლოგი დენიელ ბელი თავის ნაშრომში „იდეოლოგიის დასარული?: 50-იან წლებში პოლიტიკური იდეების ამოწურვის თაობაზე“ ამტკიცებდა, პოლიტიკური იდეების მარაგიი დაილია, ეთიკურმა და იდეოლოგიურმა დისკუსიებმა დრო მოჭამა და ამიერიდან დასავლეთის პოლიტიკური პარტიები მხოლოდ ეკონომიკური და მეტერიალური კეთილდღეობის დაპირებებით იბრძვიან ამომრჩეველთა ხმების მოსაპოვებლადო. მოკლედ, ეკონომიკამ ბეჭებზე დასდო პოლიტიკა. თუმცა, რეალურად, ბელის დახატული სურათი არა იმდენად იდეოლოგიის აღსასრულს გამოხატავდა, რამდენადაც პარტიების იდეოლოგიურ თანხმობას, ანუ დროებით იდეოლოგიურ ზავს. XX საუკუნის 50-იან-60-იან წლებში ერთგვარი „კეთილდღეობის კაპიტალიზმი“ ბატონობდა, რამაც დიდ ბრიტანეთსა და მთელს დასავლურ სამყაროში ამგვარი კაპიტალიზმის ადეპტებსა და ქენზიანისტებს შორის თანხმობა ჩამოაგდო.
მოგვიანებით, ფრენსის ფუკუიამამ თავისი ცნობილი წერილით „ისტორიის დასასრული?“ (1989) მეტი სიცხადე შეიტანა ამ დავა-კამათში. ფუკუიამა სულაც არ ამტკიცებდა ზოგადად პოლიტიკური იდეოლოგიის უსარგებლობას, უბრალოდ მიუთითებდა, რომ ლიბერალურმა დემოკრატიამ ყველა მეტოქე დაამარცხა – ერთხელ და სამუდამოდ. ოღონდ ესეცაა, წერილი იმ დროს დაიწერა, როცა აღმოსავლეთ ევროპაში კომუნიზმი სულს ღაფავდა, ხოლო ფუკუიამამ ეს მარქსიზმი-ლენინიზმის, როგორც მსოფლიო ისტორიული მნიშვნელობის იდეოლოგიის, საბოლოო დასაბამად მიაჩნია. მის საწინააღმდეგოდ, ეტონი გიდენსი აცხადებდა – გლობალიზაციით, ტრადიციების დაკნინებითა და სოციალური მგრძნობელობით აღბეჭდილ საზოგადოებებში, ნებისმიერი იდეოლოგია ერთნაირად გამოუსადეგარია – იქნება ეს მემარცხენე თუ მემარჯვენე ყაიდისაო. შემდგომ, უკვე პოსტმოდერნიზმიც გვთავაზობს თავისებურ ხედვას: უმთავრესი იდეოლოგიები, ანუ „დიადი ზღაპრები“, მოდერნიაზაციის პერიოდის თანმდევი ნაყოფია და ჩვენ ეს კარგა ხნის წინ გავიარეთო. თუმცაღა, იმის მტკიცება, თითქოს ისტორიის, იდეოლოგიისა თუ მოდერნიზმის კვდომა გარდაუვალია, უკვე თავად იძენს ერთგვარ იდეოლოგიურ დატვირთვას. მსგავსი განცხადებები არათუ იდეოლოგიის აღსასრულის მომასწავლებელია, არამედ სწორედ იმის დასტური, რომ იდეოლოგიები ცოცხლობს, ვითარდება ეს პროცესი, საზოგადოდ, უსასრულოც კია. (სოციალური მგრძნობელობა: ადამიანთა მიერ უკიდურესი დამოუკიდებლობის შენარჩუნება, საზოგადოებაში თანაცხოვრებისა და ერთურთის მიმართ ვალდებულებების დაცვის პირობებში.)
შეჯამება
იდეოლოგია წინააღმდეგობრივი პოლიტიკური ტერმინია და ხშირად უარყოფით ელფერსაც ატარებს. საზოგადოებრივ მეცნიერებათა თვალსაზრისით, პოლიტიკური იდეოლოგია მეტ-ნაკლებად გამოკვეთილ იდეათა იმგვარი ერთობლიობაა, რასაც მოწესრიგებულ-დადგენილი პოლიტიკური საქმიანობა ეფუძნება. მისი ძირითადი მახასიათებლებია: არსებული მმართველობითი ურთიერთობების სისტემა, სასურველი მომავლის ხედვა და მკაფიო გეგმა, როგორ შეიძლება და უნდა განხორციელდეს კიდეც პოლიტიკური ცვლილებები.
ყოველი იდეოლოგია საკუთარი პრინციპებითა და იდეებით ხასიათდება. მართალია, ეს იდეები ერთობლიობაში მოიაზრება, მათი სისტემურობა და ურთიერთკავშირი მხოლოდ ფარდობითია, რადგან ყოველი იდეოლოგია საკუთარ თავში დაპირისპირებულ ტრადიციებსა და შინაგან წინააღმდეგობებსაც მოიცავს. ამიტომ, ზოგჯერ შიდა იდეოლოგირუ განხეთქიილებანი უფრო მწვავეა ხოლმე, ვიდრე თავად იდეოლოგიათა ოჯახი.
არ შეიძლება იდეოლოგიების ჰერმეტულად დახშულ და უცვლელ სააზროვნო სისტემებად წარმოდგენა – ბევრ საკითხში ისინი ურთიერთს გადაფარავენ და საერთო ცნებებითა თუ ლექსიკონითაც სარგებლობე. მათ მუდმივი განახლებაც ახასიათებთ – როგორც პოლიტიკური, ისე ინტელექტუალური თვალსაზრისით: ჯერ ერთი, ერთიმეორეზე ახდენენ გავლენას, და მეორეც, ისტორიულ ცვლილებებსაც უცილობლად ირეკლავენ.
ამა თუ იმ იდეოლოგიის მნიშვნელობა იმისდა მიხედვით იცვლება, თუ რამდენად მიესადაგება იგი გარკვეულ პოლიტიკურ, საზოგადოებრივ თუ ეკონომიკურ გარემოებებს; რამდენადა მზად თეორიული განახლებისთვის. იდეოლოგიათა ოჯახი XX საუკუნეში, აიძულებდა უმთავრეს მიმდიანრეობებს ლიბერალიზმის, კონსერვატიზმისა თუ სოციალიზმის საკუთარი ტრადიციული პრინციპებისათვის გადაეხედათ, რამაც უკვე ახალი იდეოლოგიების (ფემინიზმი, ეკოლოგიზმი, რელიგიური ფუნდამენტალიზმი) დაწინაურებას შეუწყო ხელი.
იდეოლოგიის აღსასრულზე კამათი არა და არ ცხრება. ჯერ კიდევ II მსოფლიო ომის დამთავრებისთანავე დაიწყეს იმაზე საუბარი, ფაშიზმისა და კომუნიზმის აღსასრული დადგა და იდეოლოგიური დოგმების ადგილი, ეკონომიკურმა საკითხებმა დაიკავაო; მერე იყო და „ისტორიის დასარულის“ თეზესმა ლიბერალური დემოკრატიის საყოველთაო ზეობის ამბავი გვამცნო; პოსტ-მოდერნიზმი კი ამტკიცებს – ყველა არსებული იდეოლოგია ყავლგასულია, როგორც ადრეული მოდერნიზაციის პერიოდის ნაყოფიო.
***
ენდრიუ ჰეივუდი. პოლიტიკა. მესამე გამოცემა. საქართველოს უნივერსიტეტი. გამომცემლობა: საქართველოს მაცნე. მთარგმნელი: გია ჭუმბურიძე, ზაზა ჭელიძე
ელექტრონული ფორმით მოამზადა ლაშა ქვლივიძემ – ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ბაკალავრი. კურსი “შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში”
