ნუგზარ შატაიძე – პურის მოთხრობა

კიდობანი

   ბავშვობაში, კარს რომ გავიჯახუნებდით და უფროსებზე გამწყრალები შინიდან წავიდოდით, დედა მოგვაძახებდა ხოლმე – სად მიდიხართ, თქვე სულელებო, აქ მოგიყვანთ კიდობანიო.

   პურის კიდობანს გულისხმობდა.

   მართლაც, მოშიებულებს, უკან მობრუნებულებს, ვინ იცის, ჩუმად რამდენჯერ აგვიხდია ჩვენი კიდობნის სახურავი, ვინ იცის, რამდენჯერ გავბრუებულვართ იქიდან ამოჩქროლებული პურის სურნელით, რამდენჯერ მოგვიბრუნებია შიმშილისაგან გადალასლასებული გულები.

   ახლაც თვალწინ მიდგას ჩვენი კიდობანი ― სუფთად გარანდული ფიცრებისაგან შეკრული, მოხარატებული, მოზრდილი ყუთი.

   ზოგისთვის ის იქნებ მართლაც ერთი უბრალო ხის ყუთი იყო, მაგრამ ჩვენთვის კი უძვირფასესი რამ საგანძური გახლდათ და როგორც დედას ვერ შეადარებ სხვა ადამიანს, ისე ჩვენ იმ კიდობანს სხვა ავეჯსა თუ დგამს ვერ შევადრიდით.

   პაპაჩემი იტყოდა ხოლმე ― ჩვენი კოდობანი თუთის ხისაო. თურმე, თუთის კიდობანი პურს დიდხანს ინახავს.

   თუთას შემოდგომაზე ან ზამთარში მოსჭრიდნენ და დამორავდნენ. გაზაფხულზე სამასალე ხის მოჭრას ერიდებოდნენ, რადგან ამ დროს ხე სუსტია და მისგან დამზადებული ნივთი უსათუოდ გასკდება. ამასთან, ხე ძველ მთვარეზე უნდა მოეჭრათ, თორემ, ახალ მთვარეზე მოჭრილს ჭია უჩნდება.

   თუთის მორს სამხერხაოზე წაიღებდნენ, დახერხავდნენ და ფიცარს მშრალში ისე დაალაგებდნენ, რომ თანაბრად გამშრალიყო, არ დაბრეცილიყო. სულ ცოტა სამ თვეს მაინც ელაგათ ეგრე და სამი თვის შემდეგ დურგალს მიუტანდნენ.

   დურგალი იმ ფიცრებს გარანდავდა, გაასუფთავებდა, ღარს ამოუღებდა, ზომაზე დახერხავდა და კიდობანს ააწყობდა.

   გრძელი ქალაქური ზამთრისგან გაბეზრებულებს ბევრჯერ მოგვნატრებია სოფელი და იმ კიდობანში ჩათაკრული მახობლიანი პურები.

   ჩვენს სოფელს ქვემოუბანი ერქვა, მაგრამ სინამდვილეში, უბანი კი არა, ცალკე სოფელი იყო.

   ცალკე სოფელი იყო ზემოუბანიც. იქ ზემოუბნელები ცხოვრობდნენ, აქ კი, ჩვენს სოფელში ― ქვემოუბნელები.

   ქვემოუბნელებისთვის რომ გეკითხათ, რა ხალხია ეგ ზემოუბნელებიო, გეტყოდნენ ― ეგენიო? ეგენი მარტო ალაპარაკეო, მარტო გრძელ-გრძელი სადღეგრძელოები ათქმევინე და ატრაბახეო!

   ზემოუბნელები ამბობდნენ: ― ეგენი კიდევ რანაირები არიან, იციო? მაგათ სოფელში მთელი დღე გაფცქვნილი კვერცხი რომ ატარო, მარილს არავინ დაგიყრის ზედაო!

   ამ ორ სოფელს შუაზე დიდი ხოდაბუნები ჩაუდიოდა. იქით რომ ზემოუბნელები ხნავდნენ, აქეთ ქვემოუბნელებს ხნულისთვის წყალი მიეგდოთ, იქით რომ ზემოუბნელები ჯერ კიდევ თესავდნენ, აქეთ ქვემოუბნელები უკვე ფარცხავდნენ. ეს იმიტომ, რომ ზემოუბანი უფრო მთის სოფელი იყო, ქვემოუბანი კი ბარისა.

   ესენიც და ისინიც მინდორში მოდიოდნენ სისხამ დილით.

   ზემოუბნელებს საგზლად მოჰქონდათ პური და ღვინო, მოჰყავდათ საკლავიც. ქვემოუბნელებს კი აბგებში მარტო ხმელი პურის ნამტვრევები და ნივრის კბილები ეყარათ.

   სადილისთვის ზემოუბნელები დაჰკლავდნენ ცხვარს, გაატყავებდნენ, ჩაჰკუწავდნენ ქვაბში და შესდგამდნენ ცეცხლზე.

   ამ დროს ქვემოუბნელები თავიანთი მინდვრიდან უთვალთვალებდნენ იმათ.

   კერძი რომ მოიხარშებოდა და ზემოუბნელები მარილითა და ტყემლით შეაგემებდნენ, ქვემოუბნელები ერთმანეთს თვალს უზამდნენ, წინასწარ გამზადებულ მარგილებს ხელს წამოავლებდნენ და გაექანებოდნენ ზემოუბნელებისკენ საშინელი ყვირილითა და გნიასით.

   საწყალი ზემოუბნელები მიატოვებდნენ ყაურმის ქვაბსაც, პურ-ღვინოსაც, საფენზე დამწკრივებულ ჯამ-ჭურჭელსაც და შეშინებულები წივილ-კივილით გაიფანტებოდნენ.

   ქვემოუბნელებსაც ეს უნდოდათ, მიადგებოდნენ მიტოვებულ სასმელ-საჭმელს და გემოზე გამოისიკნებოდნენ.

   ერთხელ შერჩათ, მეორედ შერჩათ და ქვემოუბნელები იმ მუქთა პურ-მარილს ისე მიეჩვივნენ, რომ საგზლის ნაცვლად, მინდორში მარგილებიღა დაჰქონდათ.

   შეწუხებულმა ზემოუბნელებმა იფიქრეს, იფიქრეს დაბოლოს, აი რა მოიფიქრეს: ერთ დღეს, სადილობამ რომ მოიტანა, დაკლეს ჩუმად ერთი კარგი, მსუქანი ძაღლი, გაატყავეს, ჩაკუწეს ქვაბში, შედგეს ცეცხლზე და ის იყო მოიხარშა და მარილითა და ტყემლით შეკმაზეს, რომ წამოვიდნენ გაღმა ხოდაბუნებიდან ყვირილითა და მარგილების ტრიალითა ქვემოუბნელები, ჩქაფაჩქუფით გამოტოპეს ჭავარი, ამოვიდნენ, ამოიაღმართეს და ზემოუბნელებმაც მაშინღა მიატობის ცეცხლზე შემოდგმული, ოხშივარავარდნილი ქვაბი, რაღაცნაირი ქუსქუსით გაიქცნენ და ცოტა მოშორებით , ერთ მომცრო გორაკზე მოიყარეს თავი.

   ქვემოუბნელები ჩვეულებისამებრ გემოზე მიაძღნენ კერძს, მიაყოლეს ღვინოც და სასმელისაგან მადაგაძლერებულებმა თითო ჯამიც რომ ამოიმატეს, ამოჰყვა ციცხვს ძაღლის კბილებდაკრეჭილი თავი…

   გამტკნარებულებს, ზიზღისაგან ზედატუჩაპრეხილებს, უეცრად, სიცილი მოესმათ. გაიხედეს და დაინახეს გორის ფხაზე შეყრილი ზემოუბნელები, სიცილისგან ათახთახებული მუცლები ხელით რომ ეჭირათ და ერთმანეთს მხრებით ეხლებოდნენ.

   ― ეე, ძაღლისჭამიებო! ― გამოსძახა ერთმა იმათგანმა.

   ამის თქმა იყო და ქვემოუბნელებს, ყველას ერთად, საშინელი რწყევა აუტყდათ. დაეშვნენ თავქვე, რწყევა-რწყევით გაიარეს ზემოუბნელების მინდვრები, გატოპეს ჭავარი და გავიდნენ სათავიანთოში, მაგრამ რწყევა იქაც არ შეუწყვეტიათ, ისეთ დღეში ჩაცვივდნენ, დედის ხსენი აღარ შერჩათ.

   ― ძაღლისჭამიებო! ძაღლისჭამიებო! ― ეძახოდნენ ამ დროს ზემოუბნელები.

   ეს ამბავი ძველია, როგორც დიდედაჩემი იტყოდა „ათა და ბაბამდელი”. ალბათ, ჩვენი ხალხი ჯერ კიდევ გვარ-ტომებად რომ ცხოვრობდა, იმდროინდელი. სიტყვას მოჰყვა, თორემ რა გასახსენებელი ეს იყო. მითუმეტეს, რომ მე თვითონაც ქვემოუბნელი გახლავართ, თუმცა, კაცმა რომ თქვას, ზემოუბნელიცა ვარ ― აქაურიც და იქაურიც, რადგან მამა ქვემოუბნელი მყავდა, დედა კი ზემოუბნელი.

   გაზაფხულზე, სკოლიდან რომ დაგვითხოვდნენ, დაიწყებოდა სოფელში გამგზავრების სამზადისი და სულ მალე წამოვიდოდით კიდეც.

   დღემდე მახსოვს თამბაქოს კვამლითა და ხალხის გნიასით გატენილი მაშინდელი „გორის მატარებელი”, მეტეხის სადგურზე დახვედრილი დროგები, ცხენის ოფლის სუნი, მედროგის ყვირილი და იმისი შოლტის ტკაცუნი.

   ვხედავ საკუთარ თავსაც: მოკლეშარვლიანი, დროგზე მჯდომი, როგორ ვიხრები წინ, რომ სოფლის ბოლოში, ბაქმაზაანთ სახლის კედელთან, ქვაზე ჩამომჯდარი დიდედა დავინახო. სკოლიდან დათხოვნის მერე, მთელი კვირითაც რომ დავიგვიანოთ, ის მაინც იქ იჯდება და ჩვენს დანახვაზე, მარტო თვალებით გაიღიმებს.

   მარტო თვალებით გაიღიმებს პაპაც და თუკი დიდედა რამდენიმე საალერსო სიტყვას მაინც გამოიმეტებს, ის, სკამზე მჯდომი ჩუმად მიმიხმობს და წინ გადმოხრილი, როგორც კამეჩი თავის ზაკს, ისე დამსუნავს.

   მე წავალ, გავეცლები, მარნის კარს შევაჭრიალებ და პურის კიდობანს მივადგები.

   აი, ისიც ― ჩვენი კიდობანი! ასეთ დროს, ჩვენი ჩამოსვლის დღეს, სულ მუდამ ახლადგამომცხვარი პურითა და ნაზუქ-ლავაშით სავსე. ახლაც პირში მიდგას იმ ნაზუქების გემო, ახლაც მახსოვს იმ ლავაშების სურნელი!

   ზოგჯერ, წარმოვიდგენდი ხოლმე, რანაირად მოიტანა პაპაჩემმა ეს კიდობანი შინ, როგორი ზარ-ზეიმით გადმოიღეს ურმიდან და შეიტანეს მარანში, სადაც უკვე მიჩენილი ჰქონდა თავისი ადგილი, რადგან ამ სახლს როცა აშენებდნენ, საძირკვლის ოთხივ კუთხეში ჯერ კიდევ მაშინ დაუნთიათ სანთლები და რომელშიც ყველაზე გვიან ჩამქრალა, პურის კიდობნის დასადგმელადაც სწორედ ის კუთხე შეურჩევიათ, რადგან კიდობანში ასე უფრო გვიან გამოილეოდა პური.

   მაგრამ კიდეც რომ გამოგვლეოდა, დიდედაჩემი პურის სასესხებლად კარს მომდგარ მეზობელს არასდიდებით არ ეტყოდა ― გამოგველია, აღარ გვიდევსო, რადგან დარწმუნებული იყო, ეს სიტყვები ჩვენს კიდობანს ბარაქას გაუქრობდა. ამიტომ ეუბნებოდა ხოლმე ― „სავსედ ვართო”.

   პურს აცხობდნენ დიდედაჩემი და ძალუაჩემი. ზოგჯერ დედაჩემსაც იშველიებდნენ ხოლმე.

   ფქვილს ცრიდნენ ვარცლში და ვარცლშივე ზელავდნენ.

   ის ვარცლი ცაცხვისა იყო.

   „ანაცერს” ანუ ქატოს ძაღლისთვის ინახავდნენ, შრატში „აუსვრიმავდნენ” და ისე აჭმევდნენ.

   ფქვილი თუ გამოგველეოდა, დიდედაჩემი იტყოდა ¬¬― „უნაფქვოდ ვართო”.

   წისქვილიდან ახლადამოტანილი ფქვილით, ძალიან თუ არ გაუჭირდებოდათ, პურს არ გამოაცხობდნენ, დააცდიდნენ რომ „დამჯდარიყო”. დამჯდარი ფქვილისაგან უკეთესი პური ცხვებოდა და ბარაქაც მეტი ჰქონდა.

   მოზილავდნენ თუ არა, ცომს ერთი გუნდისოდენას მაშინვე მოაგლეჯდნენ და თიხის პირღია, უყურო ქილაში შეინახავდნენ.

   ამას „პურის ხაში” ერქვა.

   პურის ხაში ცას რომ არ დაენახა, ხაშის ქილა მუდამ ბნელ მარანში იდგა ხოლმე.

   არა მარტო პურის ხაში, ცას თონეში ჩასაკრავად ამოგუნდავებული ცომიც არ უნდა დაენახა, ამიტომ ორომზე ორ–სამ რიგად გამწკრივებულ ცომის გუნდას წმინდა ტილოს გადააფარებდნენ და სათონეში ისე გაიტანდნენ.

   დიდედაჩემი გვეტყოდა ხოლმე ― „პურის ხაში, შვილო, ათიდან და ბაბადან მოდის, შიგ ქრისტეს სისხლი ურევიაო!”

   წინა ღამით უნდა „წაედედებინათ”, გაეახლებინათ: ამჟავებულ ცომს თბილ მარილწყალში ამოჭყლიტავდნენ, გაათხელებდნენ, თან საფანელს უშვრებოდნენ და კარგად ზილავდნენ.

   ასეთნაირად ნადედებული ხაში დილამდე აფუვდებოდა და დილით ცომი იმაზე მოიზილებოდა.

   დიდედაჩემმა იცოდა „პურის ხაშის ზიარება” ― ნადედების დროს ცომს გასწევდა, შიგ ნაკვერჩხალებს ჩაალაგებდა და ზედ წითელ ღვინოს დააპკურებდა.

   ზიარება იცოდა შობა–ახალწელიწადსა და აღდგომის წინა ღამეს, ან კიდევ მაშინ, როცა ხაში გაუცუდდებოდა და ცომს აღარ აფუებდა.

   ხაშის ნადედება თუ დაავიწყდებოდათ, მეტი რა გზა იყო, პურს ნაუდედებელი ხაშით აცხობდნენ.

   ნაუდედებელი ხაშით მოზელილ ცომს „ცალხაშა ცომი” ერქვა, ხოლო პურს ― „ცალხაშა პური”.

   როცა საგანგებო პურის გამოცხობა უნდოდათ, ფქვილს „სამტკიცში” ატარებდნენ. სამტკიცი წმინდა საცერი იყო, რომელშიც მხოლოდ ხორბლის გულის ფქვილი გადიოდა.

   ფქვილის გამტკიცვას დიდი დრო მიჰქონდა, რადგან სამტკიცში ფქვილი ძალაინ მძიმედ გადიოდა. ორი ჩანახი რომ გაემტკიცა, დიდედაჩემი თითქმის მთელი დღე უნდა მოცდენილიყო.

   ზოგჯერ ფქვილს ჩვეულებრივ საცერშიც „აგულგულებდნენ” ― დიდხანს არ სცრიდნენ, რომ საცერს მარტო ხორბლის გულის ფქვილი გასვლოდა.

   აგულგულებული ფქვილი გამტკიცულსა და „საეროს” შუა იდგა. საეროს ჩვეულებრივ საცერში, ჩვეულებრივად გაცრილ ფქვილს ეძახოდნენ.

   გამტკიცული ფქვილისა პურიც გამტკიცული გამოდიოდა ― თეთრი, რბილი და გემრიელი.

   შეძლებულ ოჯახზე იტყოდნენხოლმე ― „ეგენი ისეთი მდიდრები არიან, სულ გამტკიცულ პურსა სჭამენო!”

   ფქვილს თბილი მარილწყლით ზელდნენ.

   ცომი არც ძალიან ჩვილი უნდა გამოსულიყო, არც ძალიან მაგარი ― ზილვაში ტკაცა–ტკუცს რომ დაიწყებდა, მზად იყო. საფანელს მოაყრიდნენ და ხელით ჯვარს გადასწერდნენ, თან დააყოლებდნენ, „ღმერთო, შენ დასწერე ჯვარი, ბარაქა მიეციო!” მერე გადააფარებდნენ სუფრას და ზოგჯერ, ზემოდან, ტომრებსაც, რომ ცომი თბილად ყოფილიყო, არ „შესცივნოდა”.

   ცომის გაღვივებას, „შეცოლქმარებას”, ანუ წყლისა და ფქვილის ერთმანეთთან შეთვისებას ორი–სამი საათი მაინც უნდოდა. ხელს რომ დააჭერდნენ და მალევე ამოიბურცებოდა თონე უნდა გაეხურებინათ.

   ცომი თუ ძალიან გაუღვივდებოდათ, ხელმეორედ წაზილავდნენ ან ამოგუნდავების დროს თვითონ გუნდას მოზილავდნენ მსუბუქად.

   უღვიარ ცომზე იტყოდნენ ― „არა უშავს, გუნდაში მოვაო”, ანუ ამოგუნდავებული გაღვივდებაო, გუნდაში აფუვდებაო.

   გუნდაში მოსული ცომი უკეთესი იყო, იმისგან უკეთესი პური ცხვებოდა. კარგმა მცხობელმა ეს იცოდა და ამიტომ ამოგუნდავებას ისეთი ვარაუდით დაიწყებდა, რომ ცომი გუნდაში მოსულიყო.

   თონეს რომ ჩაუკიდებდნენ, ცომის აგუნდავებას მერეღა დაიწყებდნენ. ამოგუნდავების დროს ვარცლის თავზე „საფანელი”, ანუ ჩვეულებრივი ფქვილი ეყარა და გუნდას იმაში აგორავებდნენ, რომ ხელზე არ მიჰკვროდათ.

   ამოგუნდავებას დიდედაჩემი „ამოქნასაც” ეძახდა: „ჩავუკიდე თონესა, გოგომ ორომის გადმოღება კი მიშველა და წავიდა სკოლაში. სანამ გუნდას ამოვქნიდი და ჩავაკრამდი, გოგო დაბრუნდა სკოლიდან ― გაგვითავდა სწავლაო! გენაცვალე, შვილო, ამისთანა სწავლა გაგონილა?!”

   ამოგუნდავებას რომ მორჩებოდნენ, ცომიან ვარცლს ასტამით მოფხეკდნენ, იმ ნაფხეკს ნელთბილი წყლით გადაზილავდნენ და ცალკე აცხობდნენ. იტყოდნენ ხოლმე: „ვინც ნაფხეკის პურს შესჭამს, წყევლა არ მიუდგებაო”.

   სულ ერთნაირი ფქვილით მოზელილ ცომს „სალთად შეზელილს” ეძახდნენ. სალთი ლობიოც სულ ერთნაირი, შეურეველი ლობიოა.

   თონეს ფიჩხით ახურებდნენ.

   ფიჩხი თუ ხმელი იყო, სამი კონა უნდოდა, თუ ნედლი ― ოთხი.

   ის ფიჩხი ბიჭებს უნდა ჩამოგვეტანა ტყიდან.

   წავიდოდით მე და ჩემი ბიძაშვილი მიტო. მე ― ქალაქელი, სოფლის საქმის უცოდინარი, ის ― ყოჩაღი, რომ მეტი არ იქნება, მაგრამ ეშმაკი, ღვთის პირიდან გადავარდნილი, ჩემი უცოდინარობით მოსარგებლე.

   ტყეში რომ ავიდოდით, შემეკითხებოდა ― ფიჩხს შეაგროვებ თუ კონას შეჰკრავო?

   კონის შეკვრა არ ვიცოდი, წნელი მიტყდებოდა ხოლმე და ამიტომ, შევაგროვებ–მეთქი!

   სანამ მე ერთი კონისას მოვაგროვებდი, ის ჩრდილში წამოგორდებოდა და ისვენებდა.

   რის ვაინაჩრობით მოვაგროვებდი ფიჩხს, მოვიტანდი, დავულაგებდი ფეხებთან და ისიც მოსჭრიდა თხილის შხეპლას, ამოგრიხავდა, ხელდახელ შეჰკრავდა და დააგდებდა ― მიდიო, ჯერ შენ ატარე და მერე ― მეო!

   რა უნდა მექნა, წამოვიკიდებდი იმსიმძიმე კონას და ძლივს მივათრევდი სოფლამდე.

   სოფლის პირველივე სახლთან კონას გამომართმევდა და შინ თვითონ მიიტანდა.

   მიიტანდა, დააგდებდა ხვნეშით სათონის კართან და პაპის გასაგონად იტყოდა: ― რა არი, კაცო, ეს ქალაქელი ბალღი რა უსაქმური რამეაო. მე ავაგროვე, მე მე შევკარი, მე ჩამოვიტანე, ამას ჩხირი გვერდად არ უქცევიაო!

   ვიდექი ასეთი თავხედობისაგან გაოცებული და თავის მართლებასაც ვერ ვახერხებდი.

   ფიჩხი რომ ჩაიწვებოდა და თონის პირი წითლად გავარვარდებოდა, სველი ცოცხის ან „ლაფათის” შემოსმით მოაგრილებდნენ და თუ მაინც ცხარე მოეჩვენებოდათ, თონის ძირში ერთად მოგროვებულ ნაკვერჩხალს „თუთქს” ანუ წყალში დასველებულ ნაცარს მოაყრიდნენ, რომ ცოტათი კიდევ გაენელებინათ.

   მერე გაიტანდნენ სათონეში „ორომს” ― გრძელ, ვიწრო ფიცარს, რომელსაც თავსა და ბოლოში ხელის მოსაკიდებლები ჰქონდა გამოჭრილი და თონის მარჯვნივ დადგამდნენ. გუნდა მარჯვენა ხელით უნდა ჩაეკრათ, კარგი მცხობელი მარცხენას იშვიათად თუ მიაშველებდა.

   არც დიდედა და არც ძალო ჩაკვრის დროს მარცხენა ხელს არ ხმარობდნენ, დედაჩემი კი ორთავ ხელით აკრავდა.

   ამაზე ჩუმად ეღიმებოდათ და სათონიდან რომ გაიგულებდა, ძალუაჩემი ამ ლექსს წამოიწყებდა ხოლმე:ახალი პატარძალი ვარ,
ჭკუა ვერ მოვიგონეო:
სახლი ლეჩაქით დავგავე,
ცოცხი ვერ მოვიგონეო,
ცომი მიწაზე მოვზილე
ვარცლი ვერ მოვიგონეო,
პური კედელზე დავაკარ,
თონე ვერ მოვიგონეო.

   ― სუ, ქალო, სუო! ― პირზე ხელს აფარებდა დიდედაჩემი.

    გახურებული თონე სანამ კარგად არ „მოჯდებოდა”, პურს არ ჩააკრავდნენ. მოჯდებოდა თუ არა, თონის პირს, რომელსაც „თონის სპილენძს” ეზახდნენ, ცოცხს შემოუსვამდნენ, რომ პურს ნამწვი არაფერი შეჰყოლოდა და დაიწყებდნენ გუნდის ჩაკვრას.

   უხურებელ ან გაციებულ თონეში ჩაკრული პური ჩაიქერქებოდა, პურის ძირი კი თონეში დარჩებოდა.

   როცა ცომი თონეზე არ გაჩერდებოდა და ჩავარდებოდა, იტყოდნენ ― „ითაფაო”. ცომი მაშინ ითაფებდა, როცა მეტისმეტად იყო გაღვივებული ან ძალიან ცხელი თონე შეხვდებოდა.

   ცომი რომ თონიდან ძირს ჩაიწევდა დაიძახებდნენ ― „არიქა, ქალო, პური იწევს, ხელი მიეციო!” ― ვითომ, ხელის გული მიჰკარი, რომ ცომი თონის პირს მიეკრას, აღარ ჩავარდესო.

   ჩაკვრის დროს ბიჭებს თონესთან ახლოს არ გვიშვებდნენ ― „გააცანცარებთ და პური ჩაგვივარდებაო”.

   მივიდოდა, მიეპარებოდა ის ჩემი არსაითი ბიძაშვილი, ძალიან დიდი მონდომებით დაიწყებდა ერთი რამის ცანცარს და თუ მართლა ითაფებდა და ცავარდებოდა, იმის სიხარულს საზღვარი არ ჰქონდა.

   ამისთვის ხშირად მოხვედრია იმას ალანძული ცოცხი, მაგრამ მაინც არ იშლიდა!

   თონეში ჯერ ლავაში უნდა ჩაეკრათ.

   ლავაშის ჩასაკრავად ხმარობდნენ „ლაფათას” ― თივით გატენილ ბალიშს. სალავაშედ გათხელებულ ცომს ზედ დააფენდნენ, გადაასწორებდნენ და თონეში ისე აკრავდნენ.

   პირველად ამოყრილი ლავაში შინ უნდა შეჭმულიყო, მეორედ ამოყრილს კი ცხელ–ცხელსვე უგზავნიდნენ მეზობლებს.

   ლავაშს რომ მორჩებოდნენ ახლა პურს ჩააქრავდნენ, ცეცხლს „გააღვიძებდნენ” ― ერთად მოგროვილ ნაკვერჩხალს საჩხრეკით გულს გაუქექავდნენ, რომ პური კარგად დაბრაწულიყო და თონეს ზემოდან ფიცრებს დააფარებდნენ.

   პურის მცხობელს პირი ხილაბანდით ჰქონდა ახვეული, გულზე წინსაფარი ეკეთა, ხელზე კი „მკლავპაჭიჭი”, რომ თონეში არ დასწვოდა.

   თუკი ვინმე სიღარიბისა და გაჭირვების გამო პურის მცხობლობას ეწეოდა, იმას ერთი თონე პურის ჩაკვრაში ორი პური ეძლეოდა. თუ მოზელდა და კიდეც ჩააკრავდა ― სამი. თონეზე პურსაც აჭმევდნენ და ცხელ ლავაშსაც გაატანდნენ.

   თუ მეზობელი მეზობელს უშველიდა, ერთ პურს აძლევდნენ.

   პური რომ გამოცხვებოდა, ორი შამფური ჰქონდათ ― პირიანი და კავიანი. პირაინს „ასტამს” ეზახდნენ, კავიანს ― „კინჭუტს”. გამომცხვარ პურს თონის პირიდან ასტამით ჩაფხეკავდნენ, კინჭუტით კი ამოიღებდნენ. კარგად გამომცხვარი პური თონის პირს თავისით სძვრებოდა, იმას ასტამი არ სჭირდებოდა.

   თონეს რომ „მოხდიდნენ”, ანუ პურს რომ ამოჰყრიდნენ, ახლა მეორე თონეს ჩააკრავდნენ.

   მეორე თონის პურს „უკანა პურს” ეძახდნენ. უკანა პურები უფერული დაუბრაწავი გამოდიოდა, რადგან თონე უკვე შეგრილებული იყო. პური თუ ნასესხები ჰქონდათ, იმ უკანა პურით არ ჩაასესხებდნენ, მეზობლისთვის კარგი, დაბრაწული „წინა პური” უნდა მიეცათ.

   ცხელ–ცხელ პურს ხონჩაზე დაალაგებდნენ და შინ შეიტანდნენ. იქ მაგიდაზე გაფენდნენ, კარგად გააციებდნენ და ჩაალაგებდნენ პურის კიდობანში.

   ერთ კვირას მაინც გვყოფნიდა ხოლმე ის პური.

   პური რომ დაძველდებოდა, იტყოდნენ ― „დაფაშრდაო”.

   ძველმა პურმა დაობება იცოდა, გარედან მწვანედ დაიხვიფლებოდა და რომ გასტეხდი, შიგნიდანაც შაბიამნისფერი ობი ეკიდა. ბალღებს გვეტყოდნენ ― „ჭამეთ და ფულს იპოვნითო”. ჩვენც დიდი ხალისით ვჭამდით ხოლმე, მაგრამ არ მახსოვს, რომელიმეს ფული გვეპოვნოს.

   თუკი ვინმე შემთხვევით ფულს იპოვნიდა, ეტყოდნენ ― „რა იყო, ბიჭო, ობიანი პური ხომ არ გიჭამიაო?!”

* * *

   მას შემდეგ დიდი დრო გავიდა, თითქმის ორმოცდაათი წელი და შარშანდლამდე არც კი ვიცოდი, სად წავიდა ის ჩვენი პურის კიდობანი. შარშან, სოფელში რომ ჩავედი, ისეთი ძანძახი დამხვდა, რეზინის ჩექმებს დავუწყე ძებნა, ვერსად ვიპოვე და ბოლოს, სხვენში რომ ავედი, ერთ ბნელ კუთხეში ჩვენი კიდობანი არ დავინახე?!

   მივედი ნაღვლიანი ღიმილით ავხადე და შიგ ჩავიხედე.

   ნეტავი კი არ ამეხადა… რაღა არ დამხვდა შიგ: ნამგლის პირი, ჯაჭვის ნაწყვეტი, დაშლილი დუქარდი, გატეხილი ქასური, ძველი სადგისი, რქის სათითურები, ქაშანურის ნატეხარი…

   ვიდექი, დავჩერებოდი იმ გამოუსადეგარ ნივთებს და რატომღაც მაგონდებოდა ერთი ძველი ლექსი, რომელიც ბალღობის მერე აღარსად გამეგონა:თებერვალი ბერავდაო,
მარტი კაბას კერავდაო,
აპრილი გაჩქარებული
სახნის–საკვეთს კვერავდაო…

   თითქოს მესმოდა ცაში აჭრილი ტოროლების გაბმული წკრიალი, მწყრის „ქვიტკირი” და გუგულის „კაფე–თესე”, უეცრად გავიგონე ტკბილი, ძარღვეების „ოროველაც”:შენი ჭირიმე გუთანო,
მაგ შენი მრუდე ყელისა,
შენა ხარ პურის მამყვანი,
დამძველებელი ქერისა…

   და რაღაც სასწაულის ძალით, დავინახე ხევგაღმა, ფერდობზე გაბაწრული გუთნეული თავისი გუთნისდედითა და მეხრეებით, ღირღიტითა და სახნის–საკვეთით, ჯამბარითა და ხარ–კამეჩით…

   იმ ბნელ სხვენში, როგორც კინოთეატრის ჩაბნელებულ დარბაზში, ერთმანეთს ენაცვლებოდა ნიავს აყოლილი მოკურფღლავე ჯეჯილები, მზეკაბანით ჩაგვირისტებული დაპურებული ყანები, ნამგალი და ცელი, ფიწალი და არნადი, წისქვილი და თონე.

   ზოგჯერ გაიელვებდა დიდი ხნის წინათ გარდასულ, საყვარელ ადამიანთა სახეებიც, იმათი მზეზე გახუნებული თავშლები, სპეტაკი ხილაბანდები, ნაბდის ქუდები, მატყლის თეთრი წინდები…

   ისინი, რახანია, წასულიყვნენ, სათითაოდ გაყრეფილიყვნენ და თან წაეღოთ დაკოჟრილი, მაგრამ მაინც ლბილი და ალერსიანი ხელები, მტკივანი სახსრები, შუქდაკლებული თვალები, გატეხილი გულები.

   მათთან ერთად გამქრალიყო კალო და კევრი, ხარი და გუთანი, ტაბიკი და აპეური.

   განელებულიყო ფქვილის ამბრისა და პურის კიდობნის სურნელი, დავიწყებას მისცემოდა უამრავი სიტყვაც და მართალია, მიწა ისევ იმოსებოდა მწვანე ბალახით, ისევ ჭიკჭიკებდნენ და უსტვენდნენ ჭრელი ჩიტები, მაგრამ ახლა იმათ სახელები აღარ ჰკონდათ ― უსახელოდ ყვაოდნენ, უსახელოდ ჭიკჭიკებდნენ.

   წასულიყვნენ და თან წაეღოთ იმ ბალახების, ყვავილებისა და ფრინველების სახელები, წაეღოთ მთელი ის ტკბილ–მწარე ცხოვრებაც და ახლა მხოლოდ აქ, ამ ბნელ სხვენშიღა დარჩენილიყო მისი უსიცოცხლო ნაწყეტები.

ანეული

   წინათ პურის გადაგდება არ იქნებოდა.

   შემთხვევით ძირს თუ დაგვივარდებოდა, როგორც პაპებისა და დიდედებისაგან გვქონდა ნასწავლი, მაშინვე უნდა აგვეღო, გაგვესუფთავებინა და სამჯერ გვეკოცნა.

   ჩვენი ძველები პურს ასე იმიტომ უფრთხილდებოდნენ, რომ ხორბლის მოყვანას დიდი შრომა და ჯაფა უნდოდა:

   ჯერ უნდა მოეხნათ.

   მერე ― დაეთესათ.

   მერე ― დაეფარცხათ.

   მერე ― მოერწყათ.

   მიწას მიბარებული ხორბალი თაგვსა და ჭია–ღუას თუ გადაურჩებოდა, სამ დღეში გაღივდებოდა და სამ დღეშიც ამოჯეჯილდებოდა.

   ჯეჯილს ემტერებოდა გვალვა, ამიტომ მაისში უსათუად უნდა მორწყულიყო, თორემ მოიტუსებოდა და გახმებოდა.

   ემტერებოდა სეტყვაც, ქარიც, გადაბმული წვიმებიც…

   თუკი ამათაც გადაურჩებოდა, ჯეჯილი მუხლს იყრიდა, აყვავდებოდა, დაპურდებოდა და ყანად იქცეოდა.

   ყანას მომკიდნენ, გალეწავდნენ, გაანიავებდნენ, მარცვალს დაარკვევდნენ და ტომრებში ჩაყრიდნენ.

   წლის მოსავალს „ჭირნახულს” ეძახდნენ, რადგან ბევრი ჭირ–ვარამი ჰქონდა ნანახი და გამოვლილი.

   ჭირნახულს წისქვილში ფქვავდნენ, ფქვილისაგან კი პურს აცხობდნენ.

   ახლა ამდენს აღარავინ წვალობს: წავლენ მაღაზიაში, იყიდიან ცხელ–ცხელ პურებს და მიიტანენ შინ. მაგრამ როცა იმ პურის ნატეხი ძირს დაუვარდებათ, აღარავინ იღებს, აღარავინ ასუფთავებს და სამჯერ არარავინ ეამბორება.

   ჭირნახულს უთქვამს: „ხარმა მხნა, მუშამ დამთესა, უფალმა მომიყვანაო”. მართლაც, ხარის და ადამიანის შრომას ზედ უფლის მადლიც თუ არ დაჰყვებოდა, არა გამოვიდოდა რა, უფლის შემწეობის გარეშე პურის მოსავალი უეჭველად დაიღუპებოდა.

   რაკი ხვნა–თესა და მოსავლის მოყვანა საუფლო საქმედ იყო მიჩნეული, ამ საქმის ავან–ჩავანი გუთნისდედა, ჭკუის საკითხავ კაცად ითვლებოდა. იმის სიტყვას სხვა წონა და ფასი ჰქონდა, უიმისოდ სოფელი არანაირ საქმეს არ გადაწყვეტდა, არც ავსა და არც კარგს.

   ჩემი ზემოუბნელი პაპა, დედაჩემის მამა ილა ხიზამბარელი გუთნისდედა იყო და სწორედ ამიტომ, ყველანაირი სასოფლოს საქმე იმათ კარებზე წყდებოდა. იქ უნდა დაედგინათ ხვნა–თესვის ვადები, იქვე უნდა აერჩიათ მერუე, მეველე, მენახირე და სამკალში გასვლის დროც იქ უნდა დაეთქვათ.

   პაპაჩემთან ხშირად მინახავს ჭკუის საკითხავად მოსული მეზობელი, რომელსაც თავისი საკუთარი, კერძო საქმე ჰქონია გადასაწყვეტი.

   მისულა, თურმე, ერთხელ ეგრე, ერთი მეზობლის კაცი და უთქვამს: „ილაო, როგორ არიო, რომაო შენა და ის შენი დედაკაცი ეგრე სიამტკბილობით ცხოვრობთ, ერთს არ გეტყვის ― წინ ზიხარ, უკან დაჯექიო!”

   „ი, მა როგორ უნდა იყოსო?!”

   „რა ვიცი, კაცო, მე იგეთი შემხდა, იმისათვის ჩემი სიტყვა და ძაღლის ყეფა ერთიაო. სულ თავისი უნდა რომ გაიტანოსო. შენი ჭირიმე, შენ გეცოდინება, მასწავლე რამე ― რა ვქნა, როგორ მოვიქცეო”.

   „როგორაო და, ― ხმა დაუბოხებია პაპაჩემს, ― ძალიან რომ მოგაყელთავებსო, მოიხადე ეგ ნაბდის ქუდი, დაახურე თავზე, შენ იმისი ლეჩაქი მოიხვიე და უთხარი ― დღეის ამას იქით, შენ კაცი და მე დედაკაციო. შერცხვება და აღარ იზამსო”.

   მოეგლიჯა იმ კაცს, საწყალს, მეორე დილითვე ერთი დიდი მარგილი და მისჭროდა კარებზე:

   „შენი ასე და ისე, მე შენი, ილა, ეგ რა მასწავლეო!”

   პაპაჩემს ბოსელში შეესწრო, მოეკეტა თურმე კარები და სანათურიდან ეძახდა:

   „კაცო, რა იყო, დაახურე ქუდიო?”

   „დავახურეო”.

   „მერეო?”

   „დავახურეო და რო გაიბურთავაო, აიქ ვეძებდი, აი, ხევის ბოლოზე, ძეძვებშიო!”

   ამ ამბავს რომ მოიგონებდა ხოლმე, პაპაჩემი სიცილით იტყოდა ― „რა მექნა, მე იმის მეტი არაფერი ვიცოდი და სხვა რა უნდა მესწავლებინაო?!”

   დღესაც თვალწინ მიდგას ილა ხიზამბარელის კარ–მიდამო, მისი საჩეხი და საკუჭნაო, სადაც სათუთად ინახებოდა: გუთნები, კევრები, უღლები, ღვედები, ტაბიკები, აპეურები, ნიჩბები, ფიწლები, ორთითები, ფოცხი, არნადი, კალოს ცოცხი, ცხრილი, ცხავი, ტაბაკი, ნამგლები, სათითურები, ხვედა, სატეხი, საჭრეთელი, ზინდალი, ქასურა, ცული, ცელი, ხელეჩო, წალდი, იონაჯახი…

   ამ ნივთების ხელის ხლება სასტიკად გვქონდა აკრძალული. რომელიმე მათგანი სადმე, უადგილო ადგილზე რომ ენახა გატანილი და დაგდებული, პაპაჩემი ისეთ საშინელ ამბავს ასტეხდა, ადამიანს მეორედ მოსვლა ეგონებოდა.

   სოფელმა ყანების თესვაზე ხელი რომ აიღო, პაპაჩემი, არ ვიცი, რიღას იმედით, იმ იარაღებს ერთხანს კიდევ ინახავდა, მაგრამ მერე და მერე სულ აღარ აქცევდა ყურადღებას და სოფელში ჩასულს, ხშირად მინახავს ბალღები ― ჩემი უმცროსი ბიძაშვილები, ― როგორ დაათრევდნენ ეზოში ფიწალსა და არნადს, ნიჩაბსა და ორთითს. მინახავს როგორ ეკეთათ გაპარჭყულ თითებზე სამკელი სათითურები და როგორ აშინებდნენ იმითი ერთმანეთს.

   ახლა, ზოგჯერ, გული მომდის ხოლმე ― რატომ არ გაუფრთხილდა, რატომ ბოლომდე არ შეინახა–მეთქი, მაგრამ, კაცმა რომ თქვას, რატომ შეინახავდა, ის ხომ ერთი უბრალო გლეხი იყო და არა მემუზეუმე ეთნოგრაფი.

   ილამ ოთხმოცდათორმეტი წელი იცოცხლა.

   არ დამავიწყდება ზაფხულის ერთი ცხელი დღე… ბიჭებმა კენჭყარაზე ციკანი დაკლეს და ვიფიქრე, სანამ ესენი ამას გაამზადებენ, წავალ, ამასობაში პაპაჩემს ვინახულებ–მეთქი.

   იქიდან ზემოუბნამდე სულ ორი კილომეტრი იყნება, უცებ გადავირბინე და მივადექი იმისი ეზოს ჭიშკარს.

   შევაღე, შევედი და გავჩერდი ელდანაცემი: სულმთლად დაბრმავებული ილა ხიზამბარელი თუთის ძირში, სკამზე იჯდა და უამრავი ბუზი ეხვია. ბუზები დააცოცავდნენ ხელებზე, თავზე, სახეზე, უსინათლო თვალებზე (სწორედ იმ წლებში გაიხსნა ზემოუბნის მეფრინველეობის ფაბრიკა, რომელმაც სოფელში ეს საზიზღარი მწერი გაამრავლა)…

   ბერიკაცს ხელში წყლიანი დოქი ეჭირა, წინ, დაბალ სკამზე კი ჯამით, პურჩაყრილი, ნახევრად შეჭმული რძისშეჭამანდი ედგა, რომელიც ასევე ბუზით იყო გადაშავებული.

   ილამ, რაკი შინ მარტო იყო, ჭიშკრის ჭრიალზე ყურები ცქვიტა ― რომელი ხარო!

   მე ვარ–მეთქი…

   ხმაზე მიცნო და უსინათლო თვალები მომაშტერა ― თოფი არა გაქვსო?

   თოფი რად გინდა–მეთქი?!

   მესროლე და მომკალი, აღარ მოვიდა ის ბეითალმანი სიკვდილიო!

   გული ჩამეთუთქა, გამახსენდა ის დრო, როცა ჯერ კიდევ ჯავარზე იყო, გამახსენდა იმის განთქმული გუთნიდედობა…

   გაზაფხულზე, როცა გუგული დაიზახებდა „კაფე–თესეო”, მჭედელს სახნისს გამოაშკეპინებდა, გუთანს გაამზადებდა და „მოდგამს” ჩამოუვლიდა.

   ქართულ დიდ გუთანს რვა უღელი ხარ–კამეჩი სჭირდებოდა, მაგრამ, აბა, მაშინ იმდენი საქონელი ვისა ჰყავდა, რომ ილას ჰყოლოდა, ამიტომ თითო უღელს სხვებისას შეიბამდა და მერე იმათაც უხნავდა.

   „მოდგამი” იმ შემოამხანაგებულ კაცებს ერქვათ.

   ზოგს ისე შეეკვეთებოდა, რომ სულ მუდამ ერთად ხნავდნენ, ერთმანეთის მოდგამები იყვნენ, ზოგს კი მეორე წელიწადსვე ეუბნებოდა უარს.

   ხვნის დაწყებამდე ჯერ დაკეცილ ღვედს გაშლიდნენ, ― ის ღვედი ძროხის ტყავისა იყო, ― ზედ ერთმანეთისაგან ორ–ორი ნაბიჯას დაშორებით, უღლებს დააწყობდნენ და თასმებით შეკრავდნენ. მერე დანარჩენ იარაღსაც გაამზადებდნენ: ჭაპანს, ჯაჭვს, ტაბიკებსა და აპეურებს.

   ამას „ღვედ–იარაღის გაშლას” ეძახდნენ.

   უღლები სხვადასხვანაირი იყო: საურმე, სახვნელი. კევრისა, მარხილისა, საყევრისა, სათარისა…

   უღელს თლიდნენ თელისას, იფნისას ან მაჟალოსას.

   უღელი მუშაობის დროს არ უნდა გახურებულიყო, თორემ საქონელს ქედს დასწვავდა და ხის ჯიშსაც სწორედ ამის მიხედვით არჩევდნენ.

   საუღლედ მოჭრილ ხეს ზომაზე დააყენებდნენ გაკოპიტებდნენ.

   გათლილი ხე სათონის ჭერში უნდა შეედოთ და სიმაგრისთვის ბოლში გამოეყვანათ.

   წინათ, საკუთრივ გუთნეულის უღლები სამნაირი ყოფილა: საჯდომი, ანუ ბალიშიანი, წასაკრავისა და საყევრის უღელი.

   საჯდომ უღელს მარცხენა მხარე, ანუ ველის მხარე, შედარებით განიერი ჰქონია, რომ მეხრე ზედ მოხერხებულად დამჯდარიყო.

   საყევრის, ანუ წინა უღელს შუა წელი დაბლა ჰქონია ჩაზნექილი, ნაპირებ, ანუ მხრები კი მოკაკვულ–მოქანდული. ეს უღელი სხვებზე მძიმე ყოფილა. როცა ასეთი უღელი არა ჰქონდათ ხარს რომ არ აექედურებინა, წინა უღელზე სიმძიმისათვის ქვას დაჰკიდებდნენ ხოლმე.

   წასაკრავის უღელი სადა იყო, სწორი ხისგან გათლილი და საქედურებიანი.

   გუთანს რვა უღელი ჰქონდა და თითოეულ მათგანს თავისი სახელი ერქვა: გუთნისთავისა, ანუ ღირღიტისა, საძირისა, ანუ საგლეჯისა, საშუალისა, წასაკრავისა, წინა საჯდომისა, წინა წასაკრავისა, საყევრისა და წინა ხარებისა. ამასთან ესენი მხოლოდ უღლის სახელები როდი იყო, იმ უღლებში შებმულ საქონელსაც ასევე ეძახდნენ: მაგალითად, საგლეჯის ხარები ან წასაკრავის ხარები, წინა ხარები ან საჯდომის ხარები.

   გუთნის უღელს ხუთი ტაბიკი სჭირდებოდა. შიგნითა ტაბიკზე ჩანსკვულ აპეურს, ხარის შებმის დროს, გარეთა ტაბიკზე გამოაყურთმაჯებდნნენ, რომ გამოხსნა ადვილი ყოფილიყო.

   ტაბიკები იყო შინდისა, ტყემლისა,მაჟალოსი ან კუნელისა.

   ტყემლის ტაბიკებს ავი თვალი არ ეკარებოდა, ამიტომ პაპაჩემი ცდილობდა ხოლმე, რომ იმის უღლებს შუა ტაბუკები მაინც ტყემლის ჰქონოდა.

   მახსოვს რკინის ტაბიკებიც, რომლებსაც ძირითადად შუა ტაბიკებად ხმარობდნენ.

   ერთ უღელს ორი აპეური სჭირდებოდა.

   აპეური ღორის ჯაგრისა ან თხის ბეწვისა იგრიხებოდა. აპეურის მგრეხავს „მაზმანი” ერქვა.

   გუთანი უნდა გათლილიყო იფნის? თელის ან მუხის ხისაგან. ყელი, ანუ „რვილი” მოხრილი, „ბრუნდე” უნდა ჰქონოდა. გუთნის ნაწილები იყო: სახნისი, საკვეთი, ხმალა, ფრთა, მანჭვები, გოგორები, ფამფალაკი ნაუ შოლტა, ჯამბარა და ქუსლი.

   გუთანსა და მეხრეობას მეც მოვესწარი. ვერ ვიტყვი, ამ საქმეში ჭიპი მაქვს მოჭრილი-მეთქი, მაგრამ მეხრედ კი ნამყოფი ვარ და მაშინდელი ამბები დღესაც საკვირველი თავგადასავალივით მახსოვს.

   მახსოვს ის ლექსიც, პაპაჩემი რომ იტყოდა ხოლმე:ხარი ხნავს და მიწა მაგრობს,
მიწა მუდამ მაგარია,
არ გაუშვებთ მოუხნავსა,
ვერ გავხდებით ჯაბანია!

   სანამ გუთანს მინდორში გაიტანდნენ, პაპაჩემს სულ ზეცისკენ ეჭირა თვალი, წვიმას ელოდებოდა.

   თუ არ გაავდარდებოდა, მინდორში ვერ გავიდოდნენ, რადგან გამოგვალული მიწა გუთანს არ მიიკარებოდა.

   ნიავი რომ ღრუბელს მოიტანდა და ზეცას ჩამოაბნელებდა, პაპაჩემი ძილსა და მოსვენებას ჰკარგავდა, თვითონ რომ მოიღლებოდა კარში სიარულითა და ცაში ყურებით, ახლა ჩვენ არ გვასვენებდა ― გადით, ბიჭო, ნახეთ, ხომ არ გაწვიმდაო!

   გაწვიმდებოდა და გულში ნათელი ჩაადეგებოდა, გუნებაზე მოვიდოდა ― ღიღინებდა, ხელებს იფშვნეტდა, ერთ ადგილზე ვერ ისვენებდა.

   მეორე, მესამე დღეს, მიწა რომ პირს შეიშრობდა, ილა ხიზამბარელი მოდგამს მოაგროვებდა და „გათრეულას” მოაწყობდა.

   გათრეულა პირველი დღის ხნული იყო.

   ეს დღე გუთნის გამართვას უნდებოდა ― ხარი ხართან შეეთვისებინათ, გუთანი ჭყუაზე მოეყვანათ.

   გათრეულას თავის მიწაზე აწყობდა, რომელსაც დღემდე „პაპას ნაკვეთს” ვეძახით.

   მე არ მახსოვს, მაგრან ყოფილა „შათრეულაც”. ეს, სულ რომ გაათავებდნენხვნას, თურმე, მერე სცოდნიათ. პაპაჩემისაგან გამიგონია, შათრეულა უკანასკნელ დღიურს ერქვაო.

   მინდორში გუთანი პირველად ან ორშაბათს უნდა გაეტანათ, ან სამშაბათს ან ხუთშაბათს. ოთხშაბათი და პარასკრევი ნავს დღეებად ითვლებოდა.

   გუთანში შესაბმელ საქონელს პაპაჩემი წინა საღამაოსვე მოარეკინებდა, ჩამოუვლიდა, ზოგს ქედს გაუსინჯავდა, „შეშინებული” არა ჰქონდესო, ზოგს ჩლიქს და მერე, ყველას, საგანგებოდ ამ დღისთვის გადანახულ თითო მუჭა უგრეხელს შეაჭმევდა.

   უგრეხელს საქონელი ჯანზე მოჰყავდა, მაგრამ მეტი არ უნდა მოსვლოდა, თორემ აწყენდა.

   მეორე დილით, სისხამზე, პაპაჩემი ღმერთს ახსენებდა, უღელზე სანთელს დაანთებდა და წინა ხარს შუბლზე შელოცვილ კვერცხს დაახლიდა, გუთანმა „თვალი არ აიღოსო”, არავინ დათარსოსო, თან დააყოლებდა: „ვინც ავი თვალით დაგვინახოს, ესე დაიმტვრესო!”

   მამულში რომ პირველად შევიდოდნენ, ჯერ მიწა უნდა დაეკვალათ ― მოსახნავი მინდვრისთვის გუთნით ირგვლივ კვალი უნდა შემოევლოთ.

   ძველი გუთნის ერთი კვალი სიგანით მტკაველნახევარი იყო, სიღრმით ― მტკაველი.

   გუთანი კვალს მარჯვნივ აბრუნებდა.

   ქართულ გუთანს სწორი კვალი გაჰქონდა. გუთნისდედაზეც ბევრი იყო დამოკიდებული: „ქრისტე-ღმერთი რო გუთნისდედად გეყოლება, კვალი არ გაგიმრუდდებაო”.

   მერე და მერე, ჩვენში შემოვიდა რუსული გუთანი. იმას ქართული გუთნის მადლი აღარა ჰქონდა, მაგრამ უნდოდათ, არ უნდოდათ, მაინც ხმარობდნენ, რადგან ქართული გუთანი თანთადათანობით მოისპო.

   მიწის მოუხნავ მხარეს „ველი” ერქვა, მოხნულს ― „კვალი”.

   თვალს, რომელიც ველზე მიგორავდა, ანუ უფრო მომცროს, „ველის გოგორას” ეძახდნენ, უფრო მოზრდილს კი, რომელიც კვალში დადიოდა ― კვალისას.

   კვალისკენ შებმული ხარი „კვალი ხარი” იყო, ველისკენ შებმული – ველისა. საერთოდ, კვალის ხარს მეტი ძალა ადგებოდა და ამიტომ მეხრე ველის ხართან უფრო ახლოს იჯდა ხოლმე უღელზე.

   მიწა ორნაირად იხვნებოდა ― „კვალზე” და „ნაზურგზე”.

   კვალზე ხვნის დროს მიწას გარშემო უვლიდნენ, ამიტომ მიწის შუაგული ფოსოვდებოდა, ამოინაღრებოდა და მეორე წელიწადს ახლა ნაზურგზე უნდა მოეხნათ, რომ გასწორებულიყო. შემდეგ წელიწადს კი ისევ კვალზე ხნავდნენ, რადგან მუდამ ნაზურგზე ხვნით მიწის შუაგული მაღლდებოდა.

   გუთნეულის მოსაბრუნებელს „საქცევი” ერქვა.

   საქცევში რომ გავიდოდნენ, წინა მეხრე უღლიდან ჩამოვიდოდა და ხარებს მოაბრუნებდა, გუთნისდედა კი გუთანს „აუგდებდა” ― ძველი კვალიდან ამოიღებდა და ახალ კვალში „მოუკიდებდა”.

   საქცევში მობრუნებისას, ზოგჯერ, ღვედი ჩაიკეცებოდა ხოლმე. ასეთ დროს დაიძახებდნენ ― „ხარი გაშალეთ, ღვედი ჩაიკეცაო!” წინა მეხრა ხარებს გაუჯავრდებოდა, დააშინაურებდა და ღვედიც გაიჭიმებოდა.

   საქონელს რომ მოკეცილ ღვედში ფეხი გაეხლართებოდა, აყვირდებოდნენ ― „ხარი დაიღვედა, გააჩერეთო!” დროზე თუ არ გააჩერებდნენ, ხარს ფეხი მოსტყდებოდა.

   კვალსა და კვალს შუა რომ უხეირო გუთნისდედა მოუხნავს დასტოვებდა, იმას, პატარას „წიწილი” ერქვა, დიდს ― „ხარვეზი”.

   ამაზე ნათქვამი იყო: „ცოტა სჯობია ნახნავი, ბევრსა და ხარვეზიანსაო”.

   გუთნეული რომ თავში გავიდოდა და ხარები საქცევზე მოუხვევდნენ, შეიძლებოდა ნახნავში ხარვეზი დარჩენილიყო. ასეთ დროს, პაპაჩემი გუთნის ქუსლს ფეხს დაადგამდა და აყვირდებოდა ― „ზედა, ბიჭო, ზედაო!” ― ვითომ, ველის ხარს სახრე დაჰკარი და თვალი კვალში ჩააგდეო.

   თუ ველის გოგორა, პირიქით, კვალში გადავიდოდა, მაშინ მეხრეს დაუძახებდა ― „გამოიში, გამოიში!” ― კვალის ხარს დაჰკარიო.

   გუთნისთვის საყევარს „საგლეჯი” ერქვა.

   საგლეჯისთვის კამეჩები ან ღონიერი ხარები ჰყავდათ.

   პაპაჩემს კამეჩები ეცოდებოდა, განსაკუთრებით ფურკამეჩები და გუთანში არ აბამდა.

   თითო მეხრე ყევარს ერეყებოდა. „ყევარი” ორ უღელს ნიშნავდა.

   იყო გუთნისათვის, ანუ საგლეჯის მეხრე, ორი შუალა მეხრე და წინა მეხრე. იმათი ავან–ჩავანი გუთნისდედა იყო.

   უღელი თუ გატყდებოდა, გუთნისდედას უნდა შეეკეთებინა, სახნის–საკვეთი გაფუჭდებოდა და ისიც იმას უნდა გამოეცვალა.

   ქართული გუთანი დღეში ხნავდა ნახევარ ჰექტარს ― სამოც, სამოცდაორ შემოვლას. ამას დღიური, ანუ „ალო” ერქვა.

   გუთნისდედასა და ღამის მეხრეს ორ–ორი ალო ეკუთვნოდა, ხარს ― ნახევარი ალო, გუთანს ― ერთი ალო, სახნის–საკვეთს ― ერთი ალო, ჯამბარასა და ღვედს ― თითო ალო, დღის მეხრეს ― ერთი ალო.

   ერთი ალო მჭედლისა იყო, რადგან სახნის–საკვეთს წამდაუწუმ გამოწკეპვა სჭირდებოდა, ერთი ალო კი ცხენს უნდოდა.

   ცხენი ხვნის დროს აუცილებელი იყო: ხან ხარი გაეპარებოდათ და იმისი მობრუნება იყო საჭირო, ხან უღელი გატყდებოდა, ხანაც სახნის–საკვეთი გახდებოდა მჭედელთან წასაღები.

   ანეულის ხვნის დროს, გუთნეულს, კვირა უქმის ჩათვლით, ორმოცი დღე უნდა ეხნა.

   პირველი ალო გუთნისდედისა იყო, ჯერ იმას უხნავდნენ, მერე ღამის მეხრეს, მერე ყევარი ხარის პატრონს და სულ ბოლოს, დღის მეხრეს.

   ბიჭი თორმეტი წლისა რომ გახდებოდა, იტყოდნენ ― „სამეხრევედ შეღერებულაო”.

   დღის მეხრე დამჯერი, აზრიანი, ყოჩაღი მორბედი უნდა ყოფილიყო და, ამასთან, სიმღერაც კარგი უნდა სცოდნოდა:ხარმა თქვა ― ხარი ვერ მომკლავს,
თუ მეხრე შემხვდა ღვთიანი,
ხშირ–ხშირად უნდა დამძახოს
სიმღერა ლაზათიანი.

   მაგრამ ზოგი მეხრე ისეთი კვიმატი გამოდგებოდა, რომ მარტო სხვა მეხრეებს კი არა, თვითონ გუთნისდედასაც კი გაჰკენწლავდა ხოლმე:გუთნისდედას რა აცხონებს,
რა შეიყვანს საყდარშია,
კაი დარში თავისას ხნავს,
მოდგამს გვიხნავს ავდარშია,
ხარ–კამეჩის ცოდო–ბრალი
უხვევია კალთაშია.

   მართლაც, გუთნის საქონელი საშინელ ჯაფაში იყო.

   მინახავს გასავათებული, ენაგადმოგდებული ხარი როგორ დაწოლილა ნახნავში და ვეღარ ამდგარა, სიკვდილის პირზე მისულს დიდი, ნაღვლიანი თვალებიდან როგორ ჩამოჰგორებია ცრემლი, პაპაჩემს კი, უსულადო არ მოკვდესო, არანაკლებ დადარდიანებულსა და თვალცრემლიანს, როგორ გამოუსვია იმისთვის ყელში ხანჯალი.

   თავის დროზე, ადამიანს ხარი რომ არ მოუშინაურებინა, დღემდე ვერ მოატანდა:ორშაბათობით აშენდა ციხე–ქალაქი ქვაზედა,
ადამიანის დარჩენა არავინ იდო თავზედა.
მოვიდა ხარი რქიანი ― მე დამაწერეთ რქაზედა!
ორი სანთელი აანთეს, მიაკრეს ორთავ რქაზედა:
ხუთი დღე გუთანში ები, მეექვსე მიდი კარზედა,
ვინც კვირა უქმი შეგაბას, რისხვა მიადგეს კარზედა.

   მართლაც კვირა–უქმეს პაპაჩემი გუთნეულს არ შეაბამდა, ხოლო, თუქი სოფელში ვინმე მოკვდებოდა, მიცვალებულის პატივსაცემად, გუთანს დამარხვის დღესაც ასვენებდა.

   იმ დღეს გუთნის იარაღი მინდორში ეყარა ხოლმე. მძიმე სანახავი იყო უპატრონოდ მიტოვებული ღვედი, ჭაპანი, ჯაჭვი და, რაც მთავარია, უღლები თავისი ტაბიკ–აპეურებით.

   გუთნის საქონელს ღამ–ღამობით აძოვებდნენ. მზე რომ ჩასასვლელად დაეღირებოდა, ხარებს გამოუშვებდნენ და ღამის მეხრეები ტყის პირებში ან ჭალაში გარეკავდნენ. საქონელი ისე იყო დაღლილი, რომ ხშირად, ჭამის თავიც არა ჰქონდა, მაგრამ ღამის მეხრეები წამოყრიდნენ და მოაძოვებდნენ.

   შუაღამემდე აძოვებდნენ, შუაღამე რომ გადავიდოდა, გამაძღარი ხარ–კამეჩი დასასვენებლად დაწვებოდა და ღამის მეხრეც მაშინღა თუ მოატყუებდა თვალს.

   გუთანში ნაბამმა, მუშაობით გაბეზრებულმა საქონელმა ალიონზე გაპარვა იცოდა. გაიპარებოდა, ყორუღში გადავიდოდა სადმე ან ტყეს მისცემდა თავს და მერე მთელი დღე უნდა გეძებნა.კამეჩმა სთქვა, გავიპარნეთ,
მანამ ძალიან ბნელაო,
ჩავიდეთ ვერხვის ჭალასო,
ვიაროთ ნელა–ნელაო,
თან წავიყოლოთ ზაქები,
გავიძლიეროთ წველაო.

   ღამის მეხრეს გათენება ვარსკვლავებზე ჰქონდა დანიშნული, ანდა ტოროლა რომ პირველად დაიძახებდა, მაშინ უნდა წამოეშალა საქონელი.

   ცისკრის ვარსკვლავამდე ცაზე ჯარ ხარიპარია ამოდის. მეხრეს შეუხედავს, ხარიპარია დაუნახავს და უთქვამს, პატარას კიდევ წავუძინებ. ჩასძინებია, ხარი გაპარულა და დაკარგულა. ამიტომ შეურქმევიათ იმ ვარსკვლავისათვის „ხარიპარია”.

   სადილი და სამხარი მინდორში ალოს პატრონს მოჰქონდა.

   გუთნეულზე უნდა მიეტანათ ლობიოს შეჭამანდი, მაწვნის კერძი, პურის ხარშო ან დოშეჭამანდი.

   სველი კერძი მინდორში გუთნის ხელადით უნდა წაეღოთ.

   „გუთნის ხელადა” თიხის ყურიანი ქილა იყო, შიგ შვიდი–რვა კაცის სამყოფი კერძი ჩადიოდა.

   მეგუთნეები ჩიოდნენ:ჩვენა ვხნავთ, ვთესავთ და ვფარცხავთ,
მაგრამ ვის დაუნახია ―
ჩვენი საუზმე–სამხარი
ხმელი პური და ხახვია.
რა უჭირთ მომკალ მუშებსა,
მათთვის კერძები მზად არი ―
ხან ბოზბაში აქვთ ცხვრის ხორცის,
ხანაც ჩიხი[რ]თმით ქატამი.
ასმევენ ღვინო–არაყსა,
პური აქვთ თავზე საყარი,
ახალი გამომცხვარია,
თონიდან ამონაყარი,
ჩვენში ასეთი სხვაობა,
ნეტავ ვიცოდე, რად არი?!

   ტყუილად როდი ჩიოდნენ საწყლები, მეგუთნეები მომკალებთან შედარებით მართლაც დაჩაგრულები იყვნენ.

   მკაში უსათუოდ საკლავი იკვლებოდა და ქვევრიც იხდებოდა. დილით, სანამ მკას შეუდგებოდნენ, მომკალებს საუზმეს გაუშლიდნენ, ამას სადილი მოჰყვებოდა, სადილს ― სამხარი. მოსაღამოვებულზე სცოდნიათ „ზარმელი” ― თითო ჯამი ღვინო ცოტა რამ მისატანებლით. საღამოს, სახლში, კარგი ვახშამი ღვინითა და მოლხენით.

   ისე რომ მომკალებს დღეში ხუთჯერ აჭმევდნენ, საწყალ მეგუთნეებს მხოლოდ სამჯერ და ისიც რას!

   ქიზიყში უარესად ყოფილა საქმე. იქ მეგუთნეებისათვის კაცის თავზე დღეში სამ პურს ანგარიშობდნენ, რომელსაც „ჯერი” ერქვა. ჯერში თურმე, მხოლოდ პური ითვლებოდა, მისატანებელი კი სავალდებულო არ ყოფილა. ქიზიყელებს სახნავ–სათესი მიწები სოფლებიდან შორს ჰქონიათ, სახლიდან ხელი არ უწვდებოდათ, მთელი კვირის ჯერი ერთად ჩაჰქონდათ და თავსაც ამით იმართლებდნენ ― აბა, სველი კერძი როგორღა მოვხარშოთო?

   გუთანს სისხამ დილით აბამდნენ, ღამის მეხრეები სწორედ ამ დროს მორეკავდნენ ხოლმე გამაძღარ საქონელს. რამდენიმე კვალს რომ გაიტანდნენ, გუთნეულს დააყენებდნენ და თუ ჰქონდათ რამე, შენაყრდებოდნენ, თუ არა და, თან ხნავდნენ, თან ხმელა პურს ილუკმებოდნენ. გინდაც დამსხდარიყვნენ, ხარი შებმული იდგა და ელოდებოდა, სამხრობისასღა გამოუშვებდნენ. დაღლილი საქონელი მაშინვე დაწვებოდა ხოლმე.

   ხარ–კამეჩი რომ ცოტას შეისვენებდა, წამოშლიდნენ და მოაძოვებდნენ, მერე ისევ შეაბამდნენ. ამის შემდეგ, ყოველ სამ შემოვლაზე ასვენებდნენ.

   პაპაჩემი სახნავად გრძეკ მიწებს ამჯობინებდა. მოკლე მიწები არ უყვარდა ― საქონელი სულ ტრიალშია და საქცევებში გუთანი ცდებაო.

   შუადღემდე ხარები ერთ ყაიდაზე ება, შუადღის უკან შეცვლიდა ― კვალისას ველისაკენ შებამდა, ველისას ― კვალისაკენ.

   ხვნის ბოლოს, მამულში, ორი–სამი ნაბიჯის სიგანის, მოკლე მიწა რომ დარჩებოდა მოუხნავი, იტყოდნენ, ნეკიღა დარჩაო.

   იმ ნეკის გამოხვნას „გამონეკვას” ეძახდნენ.

   ქართლში, ერთ ძველ სასაფლაოზე ნანახი მაქვს საფლავის ქვა, რომელზეც ამოკვეთილია გუთნეული თავისი რვილით, სახნის–საკვეთით, ღირღიტით, ფამფალაკით, ჭაპნებით, უღლებითა და ტაბიკებით. იმ საფლავის ქვიდან გადმოვიწერე ეს ლექსიც:მიწავ, მოგიკვდი მეშრომე,
გუთანო, გამოგეცალე.

ხოდაბუნი

   კარგი სანახავი იყო გადაშავებული ხოდაბუნები.

   მოხნული მიწა მორთულ–მოკაზმულ, მომლოდინე პატარძალს ჰგავდა.

   სათესლე მარცვალს ინახავდნენ ხის კოდებში ან შიგნიდან ნაკელით გამოლესილ გოდრებში.

   თესვის დაწყებამდე, თესლს სარეველა რომ არ შეჰყოლოდა, გადაარჩევდნენ, დაკმაზავდნენ და ცოტა ხნით მზეზე გააფიცხებდნენ.

   ეს გაფიცხება აუცილებელი ყოფილა.

   პაპაჩემი იტყოდა ხოლმე ― „შვრია რომ გააფიცხო და ისე დათესო, ქერი მოვა, გაუფიცხებელი ქერი რომ დათესო, შვრია მოვაო”.

   რამდენიმე წელიწადს ერთიდაიგივე პური, სულ ერთიდაიგივე ადგილზე რომ ეთესათ, თესლი „დაბერდებოდა”, გადაგვარდებოდა და ამიტომ იცოდნენ თესლის გამოცვლა ― „გაახლება”.

   სათესლე მარცვალი სრული, მსხვილი და კარგად მოწეული უნდა ყოფილიყო, ასეთი მარცვალი კი თავთავის შუა ნაწილმა იცოდა. ამიტომ თავთავს „კოდავდნენ” ― კალოობის დროს თავ–ბოლოს წააწყვეტდნენ და შუაგულს სათესლედ გადასდებდნენ.

   დათესვის დროს, პურის ხაშისა არ იყოს, თესლსაც აზიარებდნენ ხოლმე: პაპაჩემი სათესლე ხორბალში ცოტა ხახვს ნიორსა და კაკალს ჩაჰყრიდა, შიგ ნაკვერჩხალს ჩასდებდა, მიუტანდნენ ხელადით ღვინოს, დაილოცებოდა, ცოტას ნაკვერჩხალს დააპკურებდა, დანარჩენს კი თვითონ დალევდა.

   მახსოვს, მინდორში თესლის გატანის დღეს, შინიდან არაფერს გასცემდნენ ― არ ვარგაო, შემოტანა კი კარგი იყო ― კარგი მოსავალი მოგვივაო.

   დათესვამდე, ხნულის თავზე, სიგრძივ კვალს გასჭრიდნენ, რომელსაც „თავთა კვალს” ეძახდნენ. ასევე დაიკვალებოდა მთელი ნახნავიც. წყალს რომ მოიყვანდნენ, თავთა კვლიდან იმ კვლებში, ანუ „ნაკადლებში” ანაწილებდნენ და მთელს ხნულს ეგრე რწყავდნენ.

   მიწა რომ პირს წაიშრობდა, დათესავდნენ და მერე დაფარცხავდნენ.

   ვინც რწყავდა, იმას „მარწყავი” ერქვა.

   ვისაც წყალი მოჰყავდა, იმას ― „მერუე”.

   მერუეების უფროსს ― „წყლის ნაცვალი”.

   რუსთ ხელმწიფის დროს, მთელი თბილისის მაზრას ერთი წყლის ნაცვალი ჰყოლია, რომელსაც, თურმე, მეორენაირად „მერებს” ეძახდნენ.

   რწყვაზე მკაცრი რიგი იყო დაწესებული. თუკი ვინმე წყალს ურიგოდ წაიყვანდა, ჯერ გააფრთხილებდნენ და თუ მაინც არ დაიშლიდა, დასჯიდნენ. ზოგჯერ, წყლის მპარავისთვის ხარიც კი დაუკლავთ.

   თესავდნენ ხელით. სათესლე მარცვალი მთესველს ეყარა გუდაში ან ფეშტამლის კალთაში. ითესებოდა მობნევით, მარცხნიდან მარჯვნივ.

   პირვეკ პეშვს რომ გადაბნევდა, პაპაჩემი დააყოლებდა: „ღმერთო, შენ მიეცი ბარაქა: ხარის ქედს, გუთნის კვალს და ჩვენს მოსავალსო”.

   თესვის დროს, მთესველს წინ ვინმე სხვა კაცი მიუძღოდა და თესვის მიმართულებასა და დაუთესავ მონაკვეთებზე უთითებდა.

   იმ კაცს „მორბედი” ან „წინმდგომი” ერქვა.

   პაპაჩემს თესვა წყნარ, უქარო ამინდში უყვარდა, რომ თესლი ქარს არ გაეფანტა, ხოლო თუ ზედ წვრილი, გაბმული წვიმაც დაერთვოდა, იმას ხომ არაფერი ერჩივნა!

   მშრალში თუ დათესავდა, მაშინვე მორწყავდა ხოლმე, რომ მალე ამომწვანებულიყო.

   თესვას რომ მორჩებოდა, ბოლო მუჭას ამოიღებდა, გადააბნევდა და იტყოდა:

   ― ეს ფრინველსაო!

   კიდევ ამოიღებდა:

   ― ეს თაგვსაო!

   ― ეს ამვლელსა და ჩამვლელსაო!

   ბოლოს, ნათესის თავში სახრეს დაარჭობდა და წვერს გადაუმტვრევდა, ვითომ, ამსიმაღლე ყანა მოვიდეს და ასეთი დახრილი თავთავი ჰქონდესო.

   სულ ბოლოს დაფარცხავდა.

   ფარცხი კეთდებოდა ბრტყლად შეკრული კვრინჩხის ფიჩხისაგან. კვრინჩხმა მაგარი ფიჩხი იცის და ფარცხი ადვილად არ ცვდება.

   ფარცხის კაბდოდ ხმარობდნენ შინდის ან რცხილის წნელისაგან მოწნულ დიდ ლასტსაც.

   ფარცხის ბოლოზე ხის მორს დააკრავდნენ, რომ დაემძიმებინათ. მძიმე კაბდო ბელტს კარგად შლიდა, აფხვიერებდა და თესლს მიწაში ღრმად ფლავდა.

   სიმძიმე თუ არ ჰყოფნიდა, იცოდნენ ფარცხის „დაბელტვა” ― ზემოდან მიწის ბელტებს დააყრიდნენ და ასე დაამძიმებდნენ.

   გამხმარი ხნულის დაფარცხვა ძნელი იყო, ნაავდრალი ან მორწყული მიწა კი იოლად იფარცხებოდა.

   ფარცხში კამეჩები ება, ზოგჯერ ყევარიც.

   ფარცხის კამეჩებს წინ ერთ-ერთი მოდგამი გაუძღვებოდა ხოლმე, პაპა კი ფარცხზე უჯდა და კამეჩებს უჯავრდებოდა.

   ფარცხის გატანის დროს, ხალიფაფის გაკეთება იცოდნენ, უსათუოდ წაიღებდნენ ღვინოსაც და თუკი მამული გზის პირზე იყო, ამვლელ-ჩამვლელს უმასპინძლდებოდნენ. ამ დროს ყველანი ელიას ადღეგრძელებდნენ ხოლმე ― „ცა-ღრუბელი დაუმშვიდოსო”.

   ყველა ჯიშის მარცვალს თავისი ნიადაგი სჭირდებოდა.

   მიწა მრავალგვარი იყო: ალქატი, ანაგული, სათაო, ხოდაბუნი, ყამირი, მცხრალი, ნარბილი, ფატარი, ხამი, ნაფუზარი, ურწყავი, ვაკე, მზისპირი, მზისგული, ჩრდილი, საყანე, სახნავი, ფერდი, ფხეკი, ღრანტე, ფლატე, ყვაპე, დიხაშრო, მსუქანი, მჩატე, პოხიერი…

   უფრო ზოგადად კი: შავმიწა, წითელმიწა, ყვითელმიწა, თეთრი მიწა, წაბლა მიწა, რუხი მიწა…

   არის ქვიანი ნიადაგი, ქვიშნარი, სილამიწა, ჭაობიანი ნიადაგი, კირნარი, თიხნარი…

   ძველი ქართული ხორბალი „დიკა” მწირსა და უღონო მიწებში უკეთესად გვარობდა, ამიტომ ის მთის სოფლებსა და მშიერ, ალქატ სახნავებში ითესებოდა.

   ნოყიერ ნიადაგში დათესილი დიკა კარგად იზდრებოდა, იმსიმაღლე ხდებოდა, რომ ქარის ერთ წამობერვაზე კი ჩაწვებოდა და მოსავლის აღება შეუძლებელი ხდებოდა.

   სეთივე იყი „ასლიც”, რომელიც, დიკასი არ იყოს, მწირსა და კირქვიან ნიადაგებზე მოჰყავდათ.

   ჭალაში და დაბლობ ადგილებში ხორბალს არ თესავდნენ, რადგან მეტისმეტი ტენი ვნებდა.

   დაბლა ველებში ითესებოდა „თავთუხი”, ზემოთ „დოლის პური”, უფრო ზემოთ კი დიკა.

   ბარში საშემოდგომო თესვას მისდევდნენ, გარდამავალ ზოლში ― როგორც საშემოდგომოს, ისე საგაზუფხულოს, მთაში კი მხოლოდ საგაზაფხულოს.

   საშემოდგომო ხორბალს ან იმდენად ადრე თესავდნენ, რომ თოვლს ჯეჯილად შეხვედროდა და ზამთარს ისე შეჰგუებოდა, ან ისე გვიან, რომ ყინვების დაჭერამდე არ გაღივებულიყო. სხვანაირად თესლი წახდებოდა და მოსავალი დაიღუპებოდა. ამიტომ, ან აგვისტო-სექტემბერსა და ოქტომბრის პირველ ნახევრში უნდა დაეთესად, ან ნოემბრის მეორე ნახევრიდან.

   საგაზაფხულო თესვა მარტიდან იწყებოდა.

   ყველაზე წინ ქერი უნდა დათესილიყო. პაპაჩემი იტყოდა ხოლმე; „მარტში დათესილ ქერს ცხენი კბილში გაიგებსო”, ვითომ, მსხვილი მარცვალე ექნებაო.

   მეოცე საუკუნის ოციან წლებში რაჭა–ლეჩხუმში ჯერ კიდევ ყოფილა „მახასა” და „ზანდურის” ყანები. ითესებოდა თურმე ასლიც, დღეს კი ამათ, სანთლითაც რომ ეძებოთ, ვეღარსად იპოვნით. არადა, თავის დროზე, ეს ხორბლები გაუტანიათ ევროპაში, ამერიკასა და იაპონიაში, სადაც ისინი ახალი, უხვმოსავლიანი ჯიშების ბაზად უქცევიათ.

   უკვალოდ გაქრა დიკაც, რომელსაც „ქართულ ხორბალს” ეძახდნენ.

   მოისპო დოლის პურიც. ამ ხორბალს ქართველმა მეურნემ ის თვისებები მიანიჭა, რომელიც თვითონ სჭირდებოდა: დოლის პურის თავთავში მარცვალი ისე მაგრად მჯდარა, მტრის შემოსევის გამო აღებაც რომ დაჰგვიანებოდა, მიწაში არ ჩაიბნეოდა. დოლის პურს ღერო ნაზი ჰქონია და საქონლის საკვებად ზედგამოჭრილი.

   მეცნიერებს ადრე, ხორბლის თავდაპირველი სამშობლო სირია–პალესტინა ეგონათ, მაგრამ როცა ჩვენში ველური და ნახევრად ველური ხორბლები იპოვნეს, აზრი შეეცვალათ.

   აღმოჩნდა, რომ მსოფლიოში ცნობილი პურეულის ცხრამეტი სახეობიდან, საქართველოში გავრცელებული ყოფილა თოთხმეტი და მათი ასოცდაათი სახესხვაობა.

   ქვემო ქართლში, არუხლოს არქეოლოგიური გათხრების დროს აღმოჩენილია ძველი წელთაღრიცხვის მეექვსე ათასწლეულში კულტივირებული ხორბლეულის ჯიშები: მახა, ზანდური, ასლი, სპელტა, რბილი ხორბალი, ჯუჯა ხორბალი, მაგარი ხორბალი. იქვე ნაპოვნია ველური მცენარე ეგილოპსი, რომელიც ხორბლის წინაპრად ითვლება.

   თანამედროვე გამოკვლევების შედეგად საქართველო ხორბლეულის წარმოშობის ერთ–ერთ დამოუკიდებელ კერად არის მიჩნეული, ხოლო მეცნიერთა მიერ აღიარებული აზრით, კულტურულ მცენარეთა გენების ავტონომიური კერა, იმავდროულად, საკაცობრიო კულტურის კერასაცაც წარმოადგენს.

   ჩვენს ხოდაბუნებში ითესებოდა წითელი და თეთრი დოლი.

   ეს ორივე ხორბალი ფხიანი იყო, მსხვილთავთავიანი. წითელ დოლს წითელი მარცვალი ჰქონდა, თეთრს ― თეთრი.

   პაპაჩემისაგან გამიგონია, წითელი დოლისთანა პური არ არისო!

   იყო წითელი უფხო და თეთრი უფხოც.

   თავთუხიც რამდენიმენაირი არსებობდა: შავი თავთუხი, მურა თავთუხი, თეთრი თავთუხი, წითელი თავთუხი, თაფლა თავთუხი…

   თავთუხს ლამის შინდის კურკისოდენა მარცვალი ჰქონია.

   „ხოტორო” თეთრი უფხო, სქელთავთავა და მსხვილმარცვალა პური იყო, მაგრამ ცალკე არ ვარგოდა, გამომცხვარი მალე ფაშრდებოდა და ამიტომ სხვა ხორბალში ურევდნენ და ასე ფქვავდნენ.

   „პოშოლამ” თეთრი და გემრიელი პური იცოდა, მაგრამ ერთი ცუდი თვისება ჰქონდა ― მალე შემოდიოდა და დროზე თუ არ მომკიდი, ერთიანად მიწაში უნდა ჩაბნეულიყო.

   „კარახინას” წვრილი თავთავი ჰქონდა, სამაგიეროდ პური გემრიელი იცოდა.

   თესავდნენ „ჩოხს” ― ფხიან, გრძელთავთავიან ხორბალს, აგრეთვე „ბანათკას” და „ადესას”, კიდევ „სვილა პურს”, რომელიც ბარაქიანი კი იყო, მაგრამ პური უგემური იცოდა.

   ძველად ყოფილა ერთგვარი ხორბალი, რომელსაც თურმე ცხრათავთავას ეძახდნენ. იმას ძირიდან წვერამდე სულ წვრილ–წვრილი თავთავები ჰქონდა ასხმული. ზოგი ამბობდა, ცხრათავთავას თესლი ქართლში იმერეთიდან ჩამოუტანიათ, ზოგი კი ამტკიცებდა, ჯავახეთიდან იყო მოტანილიო.

   ერთი თქმულების მიხედვით, უწინ ხორბლის ყველა ჯიშს ძირიდან თავამდე სულ თავთავაები სხმია. პური ბევრი ჰქონიათ და რაკი არ ენანებოდათ, ერთ პილწ დედაკაცს ჩასვრილი ბალღისთვის ლავაშით გამოუხოცია. ეს რომ უფალს გაუგია, გაბრაზებულა და ის თავთავები სულ გაუწყვეტია. ძაღლს შეუტირია ― „მე რაღა დაგიშავე, ღმერთო,, ეხლა ხომ სულ მშიერმა უნდა ვიაროო!” ღმერთს ძაღლი შესცოდებია და უთქვამს: ― „წადი, ის ერთი თავთავი შენი იყოსო!” თურმე, იმიტომაც არის, რომ ადამიანი ძაღლის ლუკმასა სჭამს, იმითი არსებობს.

   თესავდნენ, რასაკვირველია, ქერსაც.

   ქერი მაღალ ადგილებში, ახოებსა და ტყისპირებში ითესებოდა.

   იყო შავი ქერი, თეთრი ქერი, ორკუთხა და ექვსკუთხა ქერი.

   ამათში ამჯობინებდნენ ორკუთხას, რადგანაც ის მოუმცდარი იყო და მოსავალიც ბარაქიანი იცოდა.

   მთაში ითესებოდა ფეტვი და „ტრუპკა”. ლექსიც კი გამოუთქვამთ იმ ტრუპკაზე:აკი გითხარი, პეტრეო,
გზაში ნუ თესავ ტრუპკასა,
შეგიჭამს ჩემი ხბორები,
გაგხდიან ეშმაკთ მუშასა;
მე კი არ დამენანება,
მაგრამ დედაშენს უყვარსა,
მანამ თბილია, კარგია,
რო გაცივდება, დუშმანსა!

ზოგი ასლსაც დასცინოდა:ასლო, სამკალად ლამაზო,
კალოში ბარაქიანო,
წისქვილის ამომგდებელო,
საჭმელად თავლაფიანო.

   ასლს კარგი კორკოტი სცოდნია, მაგრამ გამომცხვარი დიდი ვერაფერი შვილი ყოფილა.

   ფეტვს იყენებდნენ ქათმის ღორისა და საქონლის საკვებად, თვითონ კი, ძალიან თუ გაუჭირდებოდათ, ახლოსაც არ ეკარებოდნენ.

   ფეტვის ბურდო საუკეთესო იყო საქონლისათვის, პაპაჩემი ამბობდა, თამაშს დააწყებინებს ხოლმე საქონელსაო!

   იყო „ფარჩხა ფეტვიც” რომელიც შალაფასავით ბორჯღიან თავთავს იკეთებდა და მალეც შემოდიოდა. ფარჩხა ფეტვი ყვითელიც იყო და ჭრელიც. თავზე ერთი თავთავი ჰქონდა, მაგრამ ქვემოთ და ქვემოთ, მუხლებთანაც, თავთავიან ტოტებს გაუშვებდა ხოლმე.

   ითესებოდა „ხვრიმა ფეტვიც”. ის უფხო იყო.

   ძველად, დიდი ხნის წინათ, თურმე ერთნაირ ფეტვს თესავდნენ, რომელსაც „ჭადი” ერქვა. მისგან გამომცხვარ პურს „ჭადის ჭადს” ეძახდნენ.

   ფეტვი უძველესი კულტურული მცენარეა, ის ჩვენში ჩინეთიდან ან ტიბეტიდან უნდა იყოს შემოტანილი.

   უგრეხელი მარტში ითესებოდა, ყუთიანი იყო და საქონელს აჭმევდნენ. გინდა ერთი ფუთი უგრეხელი გეჭმია და გინდაც ორი ფუთი სიმინდი:ეს ჩემი ლომა კამეჩი,
ეგრე როდი გამიზრდია,
უგრეხელი მიჭმევია,
ნახარში არ გამიგდია.

   საქონელს უგრეხელი ზომაზე უნდაე ჭამა, თორემ აწყენდა. მაწყინარი იყო ღორისთვის და ფრინველისაც.

   ჭვავისა რბილი პური გამოდიოდა. პურზე მაღალი იზრებოდა, გვალვასა და ყინვას კარგად უძლებდა და სხვა პურეულზე ადრე შემოდიოდა.

   ჭვავი 2200 მეტრზეც კი ხარობდა.

   შვრია არ იფქვოდა, დაუფქველად ხარჯავდნენ – მარცვლად.

   ღარიბი კაცი ქერსა და დოლის პურს ერთმანეთში ურევდა და ისე თესავდა. ამას „ქეჭრელი” ერქვა.

   იყო „ქერდიკაც” ― ქერისა და დიკის შერეული ნათესი.

   ქერდიკა ადრე შემოდიოდა, პურტკბილობისას მკიდნენ, მზეზე აშრობდნენ, „ოდოშს”, შემოუსვლელ მარცვალს ლეწავდნენ და დამშეული ხალხი მკის დაწყებამდე იოლად გადიოდა.

ხელეული

   პაპაჩემს ერთი უცნაური ჩვევა ჰქონდა: უქმე დღეს დილაადრიან წვერს გაიპარსავდა, გალამაზდებოდა, საგარეოდ გამოეწყობოდა და სადღაც სადღაც წავიდოდა. რომ შევეკითხებოდით, საით გაგიწევიაო, ― მინდორშიო, გვიპასწუხდებოდა, ― ყანების სანახავადო!

   კარგა ხანს არ მჯეროდა, მართლაც მინდორში თუ დადიოდა, ყანებს რაღა ნახვა უნდა–მეთქი, ვფიქრობდი, მაგრამ ერთ კვირა დღეს მეც თან წამიყვანა და მაშინ კი დავრწმუნდი მის სიმართლეში.

   წავედით დილით ადრე, გავიარეთ სოფელი, ჩავუარეთ წყაროს, წისქვილს, გადავიარეთ ბექობი და დავეშვით ქვემოთ, ხოდაბუნებისაკენ. ჩავედით, დავდექით ჯეჯილების პირზე, პაპაჩემმა ერთი ცალი თავთავი მოგლიჯა, ხორბლის ჭყინტი მარცვალი კილიდან გამოარჩია და კბილით გაკვნიტა.

   დიდი მცნობივით, მეც მივბაძე.

   ქროდა დილიდ გრილი, ჟრჟოლისმომგვრელი სიო და იმას აყოლილი, მუხლნაყარი ჯეჯილი კურდღლაობდა, მზეკაბანს იფენდა. ცაში წასული ტოროლები თავდავიწყებით წკრიალებდნენ, ისმოდა მწყრების „ქვიტკირო” და ჭრიჭინების გაბმული კრიმანჭული.

   ასეთ დროს, აბა, როგორ არ გაგახსენდებოდა:იზარდე მწვანე ჯეჯილო,
დაპურდი, გახდი ყანაო,
იხაროს იმის მარჯვენამ,
ვინც გთესა, მოგიყვანაო!
ზეცამ გიგზავნოს ცვარ–ნამი,
მზემ შუქი გფინოს თანაო,
ქარმა გაღელვოს ზღვასავით,
მწყერმა მოგხადოს ნანაო,
იმისი საზრდო შეიქმენ,
ვინც გთესა, მოგიყვანაო.

   ვიდექით და გავცქეროდით ვრცელ ხოდაბუნებს.

   პაპაჩემი თვალს ვერ აცილებდა, მოჯადოებულივით უყურებდა ყანებს. თითქოს სისხლი დაუქცევიათო, მწვანე ჯეჯილებში აქა–იქ ლაქებად მოჩანდა ყაყაჩოსგან გადაწითლებული ადგილები. ყანის პირსაც ათასნაირი სარეველა მოსდებოდა: ღიღილო, სოსანი, შალგი, კონიო, ღოლო, კენკეშა, შუპყა, გვირილა, ცერცვი, ნარცეცხლა, ძაღლისფსელა…

   აქა–იქ ერია მახობელაც, მაგრამ ის მავნე სარეველად არ ითვლებოდა: მახობლის თესლი სწორედ ხორბლის მარცვლისოდენა იყო, ამიტომ, პურის გაკეთების დროს, ცხრილში არ გადიოდა და საფქვავს თან მისდევდა. ამ სარეველას მარცვალი ერთგვარ ზეთს შეიცავდა, რომელიც გამოცხობისას ლურჯდებოდა და პურს მოლურჯო ფერსა და განსაკუთრებულ გემოს აძლევდა.

   ასეთი პური რბილი იყო, სურნელოვანი და ადვილად არ ფაშრდებოდა.

   იყო კიდევ ღვარძლა.

   ღვარძლას თესლზე ერთნაირი შხამიანი სოკო იბუდებდა და როცა ის სოკო საფქვავს შეჰყვებოდა, იმისგან გამომცხვარი პური ადამიანს ათრობდა და აბრუებდა.

   თესლმა ზოგჯერ „გაბუტვა” იცოდა ― მიწაში გაცუდდებოდა, არ ამოვიდოდა.

   როცა თესლი გაღივდებოდა, იტყოდნენ ― „გაღეჯეჯდაო”, როცა ამოვიდოდა ― „ამოჯეჯილდაო”.

   გადაბმული წვიმების დროს, ზოგჯერ კალოზე დარჩენილი პურიც გაღეჯეჯდებოდა. ასეთი პურის ფქვილი ალაო გამოდიოდა. საბას განმარტებით „ალაო” დანოტიებული ფქვილია.

   ალაოსაგან მოზელილი ცომის გუნდა თონეში უსათუოდ ითაფებდა ― ჩავარდებოდა და კუტად იქცეოდა. დიდედაჩემი იტყოდა ხოლმე: ― „ალაო ცომი ცხენიან კაცს გაასწრებსო”.

   ჯეჯილი რომ ზრდას დაასრულებდა, იტყოდნენ ― „მუხლშიაო”.

   სათავთავედ რომ გაიბერებოდა ― „ორსულად არისო”.

   თავთავს რომ ამოიღებდა აყვავდებოდა ― „ყვავილშიაო”. როცა ყანა ყვავილში იყო, შიგ გავლას ერიდებოდნენ.

   ყვავილში თუ არ გაუწვიმდებოდა, იტყოდნენ ― „ამშივდაო”, პური ყვავილშივე მოიშრიტაო.

   ყვავილის მერე „ნაწილი უნდა აეღო”. ამ დროს, თავთავს ნაყოფის ჩანასახი გაუჩნდებოდა და შიგ წვენი ჩაუდგებოდა. ამაზე იტყოდნენ ― „დამაწვნებულაო”.

   ნაწილს რომ აიღებდა და „გამრეშდებოდა”, ანუ მარცვალი ცოტათი გაუმაგრდებოდა. იტყოდნენ ― „საოდოშედ მოვიდაო”. მოსჭრიდნენ კიდეც ერთ–ორ ხელეურს, ცეცხლზე მოატარებდნენ, მოტუსავდნენ, მოხალულ მარცვალს თავთავიდან გამოფშვნიტავდნენ და ჭამდნენ.

   ნედლ, შემოუსვლელ ყანაე იტყოდნენ ― „ჭანარი ყანააო”.

   შემოუსვლელ მარცვალზე ― „ჭანარი მარცვალია”, „ჭყლინტია” არ დაიფქვებაო.

   ასეთმა მარცვალმა წისქვილის ქვების გალესვა იცოდა, ზედ გაეგლისებოდა და ქვებს მოსაკოდს გაგიხდიდა.

   წვრილ მარცვალზე იტყოდნენ ― „ბჟიტიაო”.

   მსხვილზე ― „სრული მარცვალია” ან „სავსე მარცვალიაო”.

   ყანას გუდაფშუტაც აფუჭებდა, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ყანა ყვავილში იყო შესული, სოკოსავით გამოუვიდოდა ხოლმე შავად და რომ გასრესდი, თითებზე ნაცარივით გაგეგლისებოდა.

   გუდაფშუტიან პურს თუ გამოაცხობდნენ , თალხი გამოსდიოდათ.

   ყანებისა და ყორუღების ყარაულს „მეველე” ერქვა.

   წლის ბოლოს, მეველეს დღიურზე ერთ ჩანახ პურს უხდიდნენ. ამას „სამეველო” ერქვა.

   საქონელი თუ ყანას გასძოვდა და მეველე დამნაშავეს ვერ იპოვნიდა, „წანახედი”, ანუ წანახდენი თვითონ უნდა ეზღო.

   საქონელს თუ ყანაში მოასწრებდა, მეველე მწემს დაიჭერდა, მაგრამ იმას რას უნდა გამორჩენოდა ― ქამარს თუ შეხსნიდა და ხალათს თუ წაართმევდა. ამას „გატიტვლებას” ეძახდნენ ― „ეს ჩვენი ულე (მწყემსის სახელია) მეველეს გაუტიტვლებიაო”.

   გვალვა ყანის დაუძინებელი მტერი იყო.

   ზოგჯერ მაისშივე დაცხებოდა, ჯეჯილი ჩაითუთქებოდა, გაყვავილდებოდა. ამ დროს აუცილებელი იყო მორწყვა, მაგრამ ყანები თუ ურწყავში ეთესათ, მაშინ ჯეჯილი უსათუოდ „მოცდებოდა” ― თავთავს არ გაიკეთებდა.

   სოფელი დამწუხრებული გასცქეროდა ხოლმე ცხვრის ფარებს და საქონლის ჯოგებს, იმ მოცდენილ ყანებს რომ სძოვდნენ.

   წვიმა და წვიმა! ― ყველას წვიმა ეკერა პირზე.

   პაპაჩემი ერთთავად მოკრიალებულ ზეცას ასცქეროდა, საავდრო ღრუბელს ელოდებოდა…

   ამ დროს სოფლის ქალები ტალახის თოჯინას გააკეთებდნენ, ფიცარზე დაასვენებდნენ და დაჰქონდათ სიმღერით კარდაკარ:ლაზარ მოდგა კარებსაო,
აბრიალებს თვალებსაო,
აღარ გვინდა გორახიო,
ეხლა მოგვეც ტალახიო!
ცხავი აცხავებულა,
წვიმა გაჩქარებულა,
ღმერთო, მოგვეც ტალახი,
აღარ გვინდა გორახი!

   ვის კარზეც კი ლაზარეს მიიტანდნენ, ყველა ვალდებული იყო, ცოტა რამ სანოვაგე და ფული გამოეტანა და თან ქალები წყლით გაეწუწა.

   სოფლის შემოვლას რომ დაასრულებდნენ, ეს ისედაც წყლით დამბალ-დაჟიებული დედაკაცები, გუთანში შეებმეოდნენ და „წყალს ხნავდნენ” ― გუთანს ღელეში გაიტან-გამოიტანდნენ, მერე კი ჩამოთხოვილი ფულით ციკანს იყიდიდნენ, ელიას სახელზე დაჰკლავდნენ და ლაზათიანად იქეიფებდნენ.

   პური ყველგან ერთდროულად როდი შემოდიოდა, დაბალ და მზვარე ადგილებში ყანა მალე მწიფდებოდა, მთის ჩრდილიან ფერდობებზე კი შედარებით გვიან.

   პურის აღება წინათ ნამგლით იცოდნენ, მერე და მერე კი, საქმის დაჩქარების მიზნით, ხმარებაში ცელი შემოვიდა ― ნამგლით ერთ დღიურს ოთხი-ექვსი კაცი მკიდა, ხოლო ცელით კარგი მუშა ერთ დღეში თიბავდა.

   მარცვლეულის ცალკეულ ჯიშებს, მაგალითად სვილს, გლეჯდნენ კიდეც, ხელით გლეჯდნენ, აგრეთვე, დაბალ ან ჩაწოლილ პურსაც.

   დიდი ხნის წინათ, როცა ჯერ არც ნამგალი იყო და არც ცელი, ღომი ხის დანით იმკოდა, მახა და ზანდური კი შნაკვით.

   „შნაკვი” ერთმანეთზე თასმით გადაბმული ორი ჯოხი იყო.

   პურის ნამგლით მოჭრას „მკა” ჰქვია.

   მკას ძველად „მომანგვლა” ეწოდებოდა.

   ნამგლის ერთი მოსმით მოჭრილ პურს „მჭელეული” ერქვა.

   ერთ „ხელეურში” ორი–ხუთი მჭელეული ჩადიოდა.

   ნამკალი რომ არ გაფანტულიყო, ხელეურებს ერთად კრავდნენ ― მომკალს უკან მისდევდა „მეძნეური” და ხელეურებს ულოთი ძნებად კრავდა.

   „ძნა” ერთად შეკრული ორი–ხუთი ხელეური იყო.

   „ულოს” წინასწარ ამზადებდნენ. „მეულოე” ადრე უნდა ამდგარიყო, სანამ ყანა მზეზე გაფიცხდებოდა, საულოედ დაეგლიჯა და ნესტიან ადგილზე შეენახა, რომ მკის დროს მეძნეურს ადვილად დაეგრიხა, ხელში არ ჩაფშვნეტოდა.

   საულოედ მაღალ ყანას ჩეარჩევდნენ ხოლმე, დაგვალული ყანა ულოსთვის არ ვარგოდა.

   მეძნეური ულოს მჭელს ორად გაჰყოფდა, ერთმანეთზე გადააჯვარედინებდა, თავთავების ყუნწებთან გადაგრეხდა და ნაგრეხს ცერებით ისე ჩააბრუნებდა, რომ თავთავები წინ მოჰქცეოდა, მერე ძირს დადებდა და მომკალები ხელეურებს ზედ ულაგებდნენ… როცა აივსებოდა, ულოს ბოლოებს ერთმანეთთან მისწევდა, მარცხენა მუხლს ზედ დააბჯენდა, ულოს ერთ ბოლოს მეორეზე შემოახვევდა და ისევ იმ ბოლოში ამოუყრიდა, შეკრულ ძნას ნაწვერალში დასვამდა.

   ძნებს დგამდნენ სამეულებად, ხუთეულებად და წერებად.

   „სამეული” ფეხზე დამდგარი, თავთავებით ერთმანეთზე მიბჯენილი სამი ძნა იყო.

   „ხუთეული” ასეთივე მდგომარეობაში დაყენებული ოთხი ძნა, რომელსაც თავზე მეხუთე ედო.

   „წერაში” კი ექვსი–რვა ძნა შედიოდა.

   ძნებისაგან ბოლოს, ზვინებს აგებდნენ.

   ამ ზვინებს ერქვა ათეულები.

   „ათეული” ერთად აწყობილი თერთმეტი ძნა იყო.

   მიწაზე დაიდებოდა ოთხი ძნა ― ორ–ორი ერთმანეთის პირისპირ, ისე რომ თავთავები შიგნით, ერთმანეთისკენ ჰქონოდათ მიქცეული. მერე კიდევ ოთხი, ზემოდან კი ორი ძნა დაედებოდა, ასევე ერთმანეთისკენ მიქცეული თავთავებით. ზვინში რომ წვიმა არ ჩასულიყო, მეთერთმეტეს სულ ზემოდან დაადებდნენ გარდიგარდმო.

   ქვემო ქართლში ზვინებს, თურმე, 38 ძნისაგან აგებდნენ, მაგრამ მაინც ათეულებს ეძახდნენ.

   იმ შემთხვევაში თუ ნამკლის გალეწვა დროულად ვერ ხერხდებოდა, უფრო დიდი ზვინები უნდა დაედგათ, რომლებშიც ასიდან ხუთასამდე ძნა ჩადიოდა.

   დაბალ პურს და ქერსაც ცელით თიბავდნენ.

   ნათიბი „ჭელებად” ეფინებოდა მიწას. ამ ჭელებს ააბულულებდნენ და ზვინებად დგამდნენ.

   ცელი ხამუშ–ხამუშ საჭიროებდა ზინდალზე გამოკვერვას, მერე კი ალესვას.

   „ზინდალი” ან „ზინდანი” სამფეხა სკამივით გაკეთებული მსუბუქი გრდემლი იყო, რომელიც მცელავებს სათიბში დაჰქონდათ.

   სალესავად ხმარობდნენ მაგარი ჯიშის ქვებს: „ქასურს”, „ბასრს”, „მოხევურს”, „ხოხის ქვას”, „ლეჯულას”…

   ძნა კალოზე დიდი საძნე ურმით მიჰქონდათ.

   საძნე ურემს მაღალი ჭალები ჰქონდა, რომ რაც შეიძლება, მეტი დაედოთ.

   მკის დროს მომკალი მარცხენა ხელის სამ თითზე ― შუაზე, უსახელოსა და ნეკზე „სათითურებს” იკეთებდა და მაჯაზე თასმებით იმაგრებდა. მათი დახმარებით მომკელი უფრო მოზრდილ მჭელეულს იჭერდა ხელში და ამით მის შრომას ბარაქა ეძლეოდა.

   მომკალს მარჯვენა ხელზე ეკეთა „სამკლავე”, რომელიც ან წინდასავით იყო მოქსოვილი ან რაიმე მაგარი ნაჭრისაგან შეკერილი.

   სამკლავეს ზოგჯერ ხბოს, თხის ან ცხვრის ბალანგაცლილი ტყავისგან კერავდნენ.

   წინათ, მომკალს ტყავისავე ტანისამოსი უნდა სცმოდა, რომელსაც „სამკვდილო” ერქვა, შუბლზე კი საოფლე უნდა ჰკეთებოდა. „საოფლე” დაბამბული ნაჭრისგან იკერებოდა და მას ბაწრებით იკრავდნენ კეფაზე.

   ასეთნაირად გამოწყობილი, ნამგლებმომარჯვებულ მომკალთა გუნდი საომრად გამზადებულ რაზმს ჰგავდა და საამო სანახავი იყო.

   გუნდის უფროსს „მესვეურს” ან „მესაურს” ეძახდნენ, ზემო ქართლში მას „თაბაგარი” რქმევია. მკის დაწყებისას, ამხანაგები შეუძახებდნენ ხოლმე ― „გასჭერ ყანა, მესაუროო!”

   პირველი სვე სწორედ მესვეურს უნდა გაეტანა.

   გზის პირზე თუ მკიდნენ, მესვეური მოჭრიდა ერთ ხელეურს, გზაზე გადავიდოდა და ვინმე საპატიო მგზავრს მიართმევდა, თან ჯამით ღვინოსაც მიაწვდიდა, დაგვლოცეო! ისიც დალოცავდა და ფულს აჩუქებდა.

   ეს კარგი ჩვეულება მერე და მერე ხელობად გადააქციეს. ბოლოს ღვინოსაც არ მიუტანდნენ ხოლმე, მარტო ხელეურს მიართმევდნენ, რომ ფული ეშოვნათ.

   მკაში ოჯახის დამხმარეებს „მკის მუშას” ეძახდნენ.

   იცოდნენ მამითადი, დანაცვლებით შველა და შებრალებით შველა.

   მამითადის დროს მასპინძელს უსათუოდ საკლავი უნდა დაეკლა და მკის მუშას სანაქებოდ გამასპინძლებოდა.

   ჩვენს სახლში ბლომად კერძს რომ გააკეთებდნენ, დიდედაჩემი გაიკვირვებდა ― „რა ამბავია, ქა, რამდენი გაგიკეთებიათ, მამითადი ხომ არა გყავთო?!”

   „დანაცვლებით შველის” დროს საკლავის დაკვლა აუცილებელი არ იყო ― მეზობლები მოილაპარაკებდნენ, შეამხანაგდებოდნენ და ერთმანეთს რიგრიგობით ეხმარებოდნენ, ამიტომ უბრალო საჭმლითაც იოლად გადიოდნენ.

   დანაცვლებით შველას „ნაცვალგარდასაც” ეძახდნენ ― რამდენ დღესაც ერთი უშველიდა, მეორეც იმდენსავე დღეს წაეხმარებოდა.

   იცოდნენ „ქეიფზე შველაც” ― იმ იმედით შველოდნენ, მასპინძელი ქვევრს მოგვიხდისო:ვენახის განაპირასა
ჩაურიგებენ მანასა,
ვინც ღვინოს დაგვალევინებს,
იმას მოვუმკით ყანასა.

   ასეთ შველას „მუყა” რქმევია.

   „შებრალებით შველის” დროს, ეხმარებოდნენ ქვრივ–ოხრებს, ობლებს, მოხუცებსა და ავადმყოფებს.

   გამოაცხადებდნენ ― ესა და ეს ოჯახი გაჭირვებულია, დავეხმაროთო. ვინც პატიოსანი კაცი იყო მიდიოდა და ეხმარებოდა.

   დამხმარეები, უფრო ხშირად, საკუთარი საგზლით მიდიოდნენ ქვრივ–ობლის ყანაში.

   მკაში გაჯიბრება იცოდნენ:მოდი გავწიოთ, გავიდეთ,
სახელი გაგვივარდება,
ამხანაგები კარგი გვყავს,
ერთიც არ დაგვივარდება.

   შეერეოდნენ დაპურებულ ყანას, ნამგლებს მზეზე აალაპლაპებდნენ, ჯერ უხმოდ მუშაობდნენ, მერე, უეცრად, დაიძახებდნენ „სად არი მეძნეურები, დაიწყო ხელეურებიაო!”

   ამ დროს მზად მყოფ მეძნეურებს ულოები უნდა მიეშველებინათ.

   მუშაობა რომ კარგად გახურდებოდა, სიმღერასაც წამოიწყებდნენ ― გლესავ და გლესავ, ნამგალოო!

   ჯერ მარტო ერთი მღეროდა, მერე კი დანარჩენებიც აჰყვებოდნენ:გასჭერ, გამიძეხ წინაო,
ნამგალო ჩემო რკინაო!
ნამგალი, ბიჭებო, ნამგალი!!!

   აუჩქროლდებოდათ ერთბაშად სისხლი, გაშმაგდებოდნენ და უნდა გენახათ იმ დროს, იმათი ალანძული სახეები, ანთებული თვალები, კისრის დაბერილი ძარღვები…აზანბურელი მომკალი
მე მოვკალ ― უხარელმაო!
არცა შენ მოკალ, არცა მე,
მინდორმა მოკლა გრძელმაო.

   საწყალი აზანბურელი სწორედ იმ უცნაურ ჟინს მოუკლავს, სამკალში რომ დატრიალდებოდა ხოლმე, თორემ მეტოკე რას დააკლებდა!

   მზე რომ საშუადღეოზე დადგებოდა და ზაფხულის ხვატი სამკალს სიცხისაგან გათანგავდა, მომკალეებშერეულ ყანაში ისეთი მტვერი და ბუღი დგებოდა, რომ თვალწინ აღარაფერი ჩანდა.

   ამ დროს წამოსული ნიავი მკის მუშისთვის სწორედ რომ ცხონება იყო და ამიტომაც მას „მუშის ნიავს” ეძახდნენ.

ხვავი

   კალოს ვმართავდით სახლთან ახლოს, ნაფუზრის ბოლოში.

   საკალოე ადგილში მიწას თხლად გადათოხნიდნენ, მერე კარგად მორწყავდნენ და მოაბზევედნენ, რომ ნარწყავი მიწა მზეზე არ დამსკდარიყო და ნალეწს კენჭი და გოროხი არ შეჰყოლოდა.

   მეორე დღეს, მზე რომ კარგად წამომაღლდებოდა, ეგრე გაკვერილსა და გამასმასებულ კალოში ჩაშლიდნენ ძნას, ერთხანს აცდიდნენ, რომ კარგად გაფიცხებულიყო, მერე შეაყენებდნენ ზედ კევრს და ცოტა რომ მოილეწებოდა, ხარებს გვერდზე გადააყენებდნენ, ძნას ხის ორთითებით გადააბრუნებდნენ და ისევ აცდიდნენ, რომ შემშრალიყო და მეორე გვერდიც გაფიცხებულიყო.

   მერე ისევ შეაყენებდნენ კევრს და ლეწავდნენ.

   ბურდოდ ნაქცევ ძნას ფიწლით აბრუნებდნენ.

   ფიწლით სამჯერ მაინც უნდა გადაებრუნებინათ და კარგად რომ გაბზევდებოდა, მერე ნიჩბით ორჯერ „ექციათ”, რომ პურს კილი არ შეჰყოლოდა.

   ლეწვის დროს ბავშვები კალოსპირს თავთავს შემოვუკრეფდით ხოლმე და ზედ ვაყრიდით. თავთავის შემოყრა კალოზე ფიწლითაც იცოდნენ, რასაც „შემოკალთავებას” ეტყოდნენ.

   კევრში შებმულ ხარებს წინ კაცი მიუძღოდა, კევრზე კი სიმძიმისათვის ბალღები ვისხედით. ძალიან ბევრნიც არ უნდა დავმსხდარიყავით, თორემ კევრი ცხვირთან ნალეწს აიგროვებდა და შიშველ მიწა ზემოექცეოდა. ამაზე იტყოდნენ ― „კევრმა აიხვეტაო”.

   კარგად რომ გაილეწებოდა, საქონელს გამოუშვებდნენ და ნალეწს არნადით შეხვეტავდნენ, რაც დარჩებოდა, იმას ცოცხით შეჰგვიდნენ.

   შეხვეტილი განალეწის გროვას „ხვავი” ერქვა.

   ხვავი ერქვა განიავებული მარცვლის გროვასაც.

   განალეწის შეგროვება–შეხვეტას „შეხვავებასაც” ეტყოდნენ.

   ნიავი რომ ამოვიდოდა, ნალეწს გაანიავებდნენ.

   გამნიავებელი ხის ნიჩბით ნალეწს მაღლა პყრიდა და ნიავს ატანდა. მძიმე და მსხვილი მარცვალი იქვე, გამნიავებლის ფეხებთან იყრებოდა, უფრო იქით საშუალო სიმძიმის ხორბალი ცვივოდა, იმის იქით ― ბჟიტი და მსუბუქი, ბზე და ჯელღი კი ნიავს შორს მიჰქონდა და კალოს ბოლოში ზვინად აყენებდა.

   განიავების დროს ხვავი ცოცხით უნდა „გადაესურავებინათ”, რომ პურს ჯელღი არ შეჰყოლოდა, მაგრამ მაინც მისდევდა და ამიტომ, გააცხავებდნენ ხოლმე.

   ცხავს პური ქვეშ გასდიოდა, ჯელღი კი ზედ რჩებოდა.

   ცხავიცა და ცხრილიც, ორთავე საცერს ჰგავდა, ერთმანეთისაგან კი მხოლოდ ქარაზე ამოკრული ბადურის სიმჭიდროვით განსხვავდებოდნენ.

   იყო ტყეჩისა და, აგრეთვე, საქონლის ტყავის თასმის ბადურიანი ცხავ–ცხრილები.

   ცხავი დაუგრეხავი თასმით იწვნებოდა, ცხრილი ― დაგრეხილით.

   ცხავისა და ცხრილის რკალი, ანუ „ქარა” ცაცხვისა ან ბლის ქერქისაგან კეთდებოდა. ქერქს გაზაფხულზე აძრობდნენ , როცა ხეს ლოპო ჰქონდა.

   საერთოდ, ცხრილს მეტი ჯაფა ადგა, ვიდრე ცხავს.

   ცხავით პურს „აკეთებდნენ” როგორც ქალები, ისევე კაცებიც, ცხრილით კი მხოლოდ ქალები.

   ცხრილით ხან მარცხნივ ცხრილავდნენ, ხან მარჯვნივ, ხანაც მოუქცევდნენ ხოლმე.

   მარჯვნივ და მარცხნივ გაქნევის დროს, ცხრილს ხარჯი ქვეშ გასდიოდა, მოქცევის დროს კი პურს ზემოდან ექცეოდა შვრია, გუდაფშუტა და გაუჩენჩავი მარცვალი.

   „ხარჯს”, ანუ სარეველა ბალახის თესლებსა და უვარგის მარცვალს „ცხრილის ქვეითს” ეძახდნენ, იმას კი, რასაც მოქცევის დროს ზემოდან მოხდიდნენ, „ცხრილის ზევითი”, ანუ „მონახადი” ერქვა.

   თუკი ხორბალს მიწა და კენჭი მაინც შეჰყვებოდა, იმას ჩვენი ქალები ტაბაკით არკვევდნენ. ტაბაკის წინ დაქნევის დროს, მარცვალი წინ გადადიოდა, მიწა და კენჭი კი უკან რჩებოდა.

   კალოს იარაღები იყო: კევრი, ფიწალი, არნადი, ფოცხი, ორთითი, კალოს ცოცხი… თუშეთში სცოდნიათ, აგრეთვე, საპირეები.

   „საპირე” წვრილი წკეპლის რგოლი ყოფილა, რომელსაც ხარს პირზე ამოაცვამდნენ, რომ ძნა არ ეჭამა.

   საკევრად პაპაჩემი წაბლის ან იფნის დიდ ხეს მოსჭრიდა, ცხრა მტკაველზე დამორავდა და შუაზე გააპობდა. მერე გათლიდა ბრტყლად, ცხვირს მაღლა აგრეხილს გამოუყვანდა და შიგ წნელის გასაყრელ „ნაცხვირს”. ანუ ნახვრეტს ამოუჭრიდა. კევრის ძირს, თითო გოჯის დაშორებით, ბურღით ან სატეხით დახვრეტდა და იმ ნახვრეტებში კოხებს აჭედებდა.

   „კოხი” მაგარი ჯიშის ქვა იყო.

   კალოს ცოცხს არყის ხის შხეპლებისგან კრავდა. ობოლ ტოტებს შეარჩევდა, ისეთებს, რომ ჯერ თესლი არ არ სხმოდათ და იმათ შეკრავდა წნელით.

   ბზეს რომ საბზელში დააბინავებდნენ, დედაკაცები კალოზე მოწანწლულ ხორბალს ხვავზე მიჰგვიდნენ, კაცები კი ნიჩბებით გადაახვავებდნენ.

   გადახვავების დროს ნიავს მტვერი მიჰქონდა და ხვავს ასუფთავებდა.

   გადახვავება ორჯერ იცოდნენ. ამ დროს მსხვილი მარცვალი წინ მიდიოდა, წვრილი და ბჟიტი კი უკან რჩებოდა.

   წინ რომელიც გადადიოდა, იმას „წვერის პურს” ეტყოდნენ.

   სწორედ ამ წვერის პურს ინახავდნენ სათესლედ.

   მსხვილმარცვალა, კარგ პურს „თავი პური” ან „კაი პური” ერქვა, ძალიან კარგად გასუფთავებულ, დარკვეულ ხორბალს კი „თავანკარას” ეძახდნენ.

   ჭირნახულის შესანახად ხმარობდნენ გოდრებს, კოდებს, ბეღლებსა და ხაროებს. „ხარო” დიდ, ღრმა ორმოს ერქვა.

   ბეღლის პურს ხაროს პური სჯობდა, რადგან ბეღელში ხორბალი იფიტებოდა, ხაროში კი მიწიდან აღებული ტენისაგან „სუქდებოდა”. ამიტომ ბეღელში მარცვალს წელიწადზე მეტს ვერ ინახავდნენ, მაშინ, როცა ხაროებში სამ წლამდე სძლებდა.

   ძველად, შიშიანობის დროს, თურმე ხაროშივე ინახავდნენ სხვადასხვა ძვირფას ნივთებს, რომ მტერს არ მიეგნო.

   ხაროს თავზე ახურავდნენ ფიცრებისაგან შეკრულ სახურავს, რომელსაც „ბადიმი” ერქვა, ზემოდან კი მიწას აყრიდნენ.

   მარცვლეულის საზომს „საწყაოს” ეძახდნენ.

   ძირითადი საწყაო იყო „ლიტრა”.

   ერთი ლიტრა ოც „სტილს” შეიცავდა. რაკი სტილი ოთხი კვერცხის წონა იყო, ლიტრა ოთხმოცი კვერცხის წონას შეესაბამებოდა.

   კვერცხი საშუალოდ 50 გრამს იწონის, ისე რომ, ერთი ლიტრის წონა 4 კილოგრამი ყოფილა.

   „ჩანახში” ორი ლიტრა ― 8 კილოგრამი, ხოლო „კოდში” რვა ჩანახი ― 64 კილოგრამი ჩადიოდა.

   გარდა ძემოთ დასახელებული საწყაოებისა, საქართველოში სცოდნიათ: პინი, ორიანი, სამიანი, ფოხალი, ჩხუტი, გვერდი, ნასამალი, რუბი, კოთხო, ბათმანი, ქილა, კვიდოლი და სხვა.

   საწყაოებს ხისგან ამზადებდნენ: ხეს მოჭრიდნენ, დამორავდნენ, გულს სატეხით ამოუღებდნენ, ხვეწით ამოასუფთავებდნენ, მერე ძირს ჩაუდგამდნენ და წყლით გაჟღინთავდნენ.

   იცოდნენ საწყაოს გახიზვაც.

   „ხიზი” ძროხის ქონში მოდუღებული ნაცარი იყო, რომელსაც საწყაოს შიგნიდან უსვამდნენ.

   ასეთნაირად დამზადებულ ჭურჭელს სწორი და შემოწმებული საწყაოთი გამოწყავდნენ და სოფლის მამასახლისი მას თავისი ბეჭდით დაამოწმებდა ― ბეჭედს ფსკერზე ან ყურთან ადებდა.

   ძველად, ჩვენში იმდენი მარცვალი მოჰყავდათ, რომ, თურმე, საზღვარგარეთაც გაჰქონებიათ, მაგრამ გვალვის ან მოუსავლიანობის გამო, ზოგჯერ შიმშილობაც ჩამოვარდნილა.

   მემატიანე წერს: „ყრმანი მკუდართა დედათა ძუძუთა ლეშკთა სწოვდნენ, და უმრავლესი ერი წავიდა სამცხეს, სადა იგი იპოებოდა პური სასყიდლად”.

   როგორც „გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთრიდან” ირკვევა, XVI საუკუნეში, სამცხე საათაბაგოში ერთ კომლზე საშუალოდ 6 ტონა, ერთ ჰექტარზე კი 12–13 ცენტნერი ჭირნახული მოჰყავდათ.

   აგროტექნიკურ რევოლუციამდე, ანუ XIX საუკუნის მეორე ნახევრამდე, მარცვეულის მოსავლის საშუალო წლიური ნორმა ევროპაშიც სწორედ ამდენივე ყოფილა: ინგლისში ერთ ჰექტარზე მოჰყავდათ 13 ცენტნერი მარცვალი, გერმანიაში ― 13 ცენტნერი, რუსეთის ევროპულ ნაწილში ― 5 ცენტნერი, ხოლო ამერიკის შეერთებულ შტატებში ― 8 ცენტნერი.

   იმ დროისათვის, ქართლში 13–14 ცენტნერი მარცვლეული მოდიოდა. მაშინ ქართლი საქართველოს პურის ბეღელი ყოფილა, საციციანო კი ― ქართლისა.

   ერთხელ თურმე ციციშვილს მეფე დაუპატიჟია. მარტო მეფე ხომ არ ეყოლებოდა ― იმისი ამალა, ნაზირ–ვეზირები, თავად–აზნაურობა… ამიტომ ხალხი კარავში დაუსხამს.

   სტუმრებს მაშინვე თვალში მოხვედრიათ, რომ ციციშვილს სუფრაზე პურის მოტანა დავიწყებოდა.

   ქართველი კაცი ხომ იცით როგორიც არის ― ოქროს საჭმელი რომ ჰქონდეს, პური თუ არ მიატანა, ვერ შეჭამს. კათალიკოსს სუფრა უკურთხებია, მაგრამ სხედან თურმე და შესცქერიან ერთმანეთს ― პური ხომ უნდა გატეხონ?!

   აივლის ციციშვილი იმ გრძელ კარავში და ჩაივლის, აივლის და ჩაივლის ― ფარეშებს თვალებს უბრიალებს, მეფესა და დიდებულებს პირში უღიმის, ხელმწიფე თურმე კატალიკოსს ელაპარაკება, დიდებულები კი გამტკნარებულები სხედან ― უპუროდ ვერცა ჭამენ, ვერცა სვამენ.

   ბოლოს მეფესაც შეუმჩნევია იმათი გასაჭირი, გასცინებია და უთქვამს:

   ― ჰაი გიდი, ციციშვილო, პური არა გდებიათო!

   ციციშვილი კი სწორედ ამას ელოდებოდა:

   ― რას ბრძანებ, მეფევ–ბატონო, აბა, მიიხედ–მოიხედე, პურში არ სხედხართო?!

   მართლაც, იმხელა კარვის ფარდები სულ გამტკიცული ლავაშის ყოფილა და მაგიდასაც ლავაშისავე სუფრა ჰფარებია.

   მას შემდეგ, დიასახლისს პურის მოტანა რომ დაავიწყდება, ეტყვიან: „ციციანთ სუფრა ხომ არ არი, პური რომ არ მოგიტანიაო”.

ხრილი

   ხორბალი საკვებად რომ გამომდგარიყო, ან უნდა დაენაყათ, ან დაეღერღათ, ანდა დაეფქვათ.

   უძველეს დროში მარცვალს ორი ბრტყელი ქვის საშუალებით ნაყავდნენ, ალბათ, ამ პრიმიტიული იარაღიდან წარმოიშვა ხელის საფქვავიც.

   წისქვილის გამოგონებამდე, „ხელსაფქვავი” ფქვის ერთადერთი საშუალება ყოფილა, ჩემს მახსოვრებაში კი ხელსაფქვავით მხოლოდ მარილს ფქვავდნენ ან საკორკოტე ხორბალს ღერღავდნენ.

   „კორკოტი” სარიტუალო საჭმელი იყო, რომელსაც საშობაოდ, საახალწლოდ, ან მიცვალებულთა სულის მოსახსენებელ დღეებში ხარშავდნენ.

   პურის გამოსაცხობად მარცვალი წისქვილში იფქვოდა.

   ფქვილი სამნაირი იყო: წმინდად დაფქული, მომხოდ დაფქული და მარილგუალად დაფქული.

   როგორც მახსოვს, უპირატესობას სწორედ ამ უკანასკნელს ანიჭებდნენ. დიდედაჩემი იტყოდა ხოლმე ― „მარილგულად დაფქული ცხობაში მატულობსო”.

   წყლის წისქვილი ორნაირი იყო ― დიდი და პატარა.

   პატარაქვებიან წისქვილს „ბუჭულას” ან „გვრიტა წისქვილს” ეძახდნენ, დიდქვებიანს კი ― „დოლაბს”.

   მთაში, სადაც მოსახლეობა და, შესაბამისად, ჭირნახულიც ნაკლები იყო, თანაც, უგზოობის გამო, წისქვილის დიდი ქვების ადგილზე მიტანა ჭირდა, ბუჭულა წისქვილებს მართავდნენ, ბარში კი, სადაც მოსახლეობაც ბევრი იყო და პურიც ბლომად მოჰყავდათ, დოლაბი წისქვილები იყო აუცილებელი.

   ამასთან, მდიდარ კაცს დიდი და რამდენიმეთვლიანი წისქვილი ჰქონდა გამართული, ღარიბს კი პატარა და ცალთვალა.

   დოლაბი და ბუჭულა წისქვილი ერთნაირი აგებულებისანი იყვნენ, ერთმანეთისაგან მხოლოდ ზომით განსხვავდებოდნენ.

   წყლის წისქვილი ორსართულიანია. პირველ სართულში „საღვარეში”, წისქვილის მამოძრავებელი მექანიზმია მოწყობილი, მეორე სართულში კი საფქვავი ქვები, ხვიმირა და ალატია გამართული.

   ჯერ აკეთებდნენ „წისქვილის ლოგინს”, რომალშიც ქვედა, უძრავ ქვას ჩასვამდნენ, ზემოდან კი ზედა, მოძრავ ქვას დაადგამდნენ. ორთავ ქვას გარშემო შემოსდევდა „სახრილე”, ფქვილის გამოსასვლელთან კი სუფთად გარანდული ფიცრებისაგან მკვრივად შეკრული ყუთი ― „ალატი” იდგა.

   წისქვილის ქვებს მარცვალს „ხვიმარა” აწვდიდა.

   ხვიმრაზე მიდგმული იყო „კრიჭა” ― ცალ მხარეს ღია ყუთი. ხვიმირიდან მარცვალი ამ კრიჭაში ცვიოდა, საიდანაც ნელ–ნელა მიედინებოდა „წისქვილის ყელში”.

   კრიჭა ისე უნდა ყოფილიყო ჩამოკიდებული, რომ მარცვალი წისქვილის ყელისკენ თავისით დაცურებულიყო. მას გვერდებზე მიმაგრებული ჰქონდა „საკლებ–სამატი”, რომლითაც მარცვლის მიწოდებას არეგულირებდნენ.

   წისქვილის თანაბარი მუშაობისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა „სარეკელას”.

   სარეკელას ღერძი ცალი ბოლოთი სარეკელას ბოძზე იყო მიმაგრებული, მეორეთი კი კრიჭის გვერდზე. ღერძზე იყო მიმაგრებული თვითონ სარეკელას „საგოგავი”, რომელიც მოძრავი ქვის ზედაპირს ებჯინებოდა. ბრუნვის დროს ქვა განუწყვეტლივ არხევდა მას, ეს მოძრაობა კრიჭას გადაეცემოდა, საიდანაც მარცვალი თანაბრად ცვიოდა წისქვილის ყელში.

   წყალი ღარში „სათქამურიდან” ― საგუბრიდან მოდიოდა.

   ღარში წყლის ჩაკეტვა–მოშვებას ემსახურებოდა საგანგებო მოწყობილობა, რომელსაც „ღარის ხოპი” ერქვა.

   ღარი თავში განიერი იყო, ბოლოში კი ვიწრო.

   მერე და მერე ელექტრონზე მომუშავე წისქვილები შემოვიდა, რომლებსაც „დენის წისქვილებს” ეძახდნენ, მაგრამ იმას წყლაის წისქვილის მადლი არა ჰქონდა.

   წისქვილის ქვები საქართველოში ბევრგან იშოვებოდა, მაგრამ საუკეთესო ყოფილა მუხურისა და სარკინეთის საბადოები.

   მუხურის ქვები ჩაჰქონდათ ჭიათურისა და ჩხარის ბაზრებზე, სადაც მათ შესაძენად თითქმის მთელი საქართველოს მოსახლეობა დადიოდა. ქართლიდან, კახეთიდან, სამეგრელოდან, აჭარიდან, აფხაზეთიდან…

   წისქვილის ქვები საბადოებიდან ურმებით გამოჰქონდათ, მთაში წასაღებად კი ცხენებს აჰკიდებდნენ ხოლმე. წისქვილის ქვების სატარებლად, თუშებს საგანგებო კეხებიც კი ჰქონიათ.

   გასულ საუკუნეში, ჯავახეთში უამრავი წისქვილი ყოფილა, ასევე სვანეთსა და რაჭაშიც. იქ თითქმის ყოველ მოსახლეს ჰქონია საკუთარი ბუჭულა წისქვილი. ქართლში ხომ უწისქვილო სოფელი სოფლად არ ითვლებოდა. ამიტომ ჩიოდა ნიაბელი პატარძალი:რომელ სოფელს შეგადარო,
შე სატიალე ნიაბო,
არც წყალო, არცა წისქვილო,
არც მეზობელო მხრიანო.

   წისქვილის ავან–ჩავანი მეწისქვილე იყო. მას ევალებოდა ქვების მოკოდვა, არხის გაწმენდა, წისქვილის გაჩერება–ამუშავება, ჯერის დაწესება და მინდის აღება.

   მეწისქვილე თითქმის მთელს ზაფხულს წისქვილში ატარებდა, დღე და ღამე იქ იყო.

   მთის ბუჭულა წისქვილს მეწისქვილე არა ჰყავდა, საფქვავი უმეთვალყუროდ იფქვოდა ― საკლებ–სამატსა და სარეკელას ზომაზე დააყენებდნენ და მარცვალიც თანაბრად ჩადიოდა წისქვილის ყელში.

   რაკი წისქვილსა და მეწისქვილეზე ჩამოვარდა სიტყვა, როგორ იქნება, რომ ქვემოუბნელი მეწისქვილე ― ბრმა ნიკო არ გავიხსენო!

   იმას თავისი გვრიტა წისქვილი ორი სოფლის მიჯნაზე, ჭავარში ჰქონდა გამართული. ის წისქვილი სწორედ რომ მისწრება იყო ქვრივ–ობლებისა და გაჭირვებული ხალხისათვის, მათთვის, ვისაც საფქვავიც ცოტა ჰქონდა და არც ხარ–ურემი ებადა, რომ თეძამზე ჩაეტანა.

   მთელს მაშინდელ საბჭოთა კავშირში თუ არა, კასპის რაიონში მაინც, ბრმა ნიკო ერთადერთი კაცი იყო, ვისაც კერძო წისქვილი ჰქონდა ― საწყალს, უსინათლობის გამო პატიობდნენ სოციალისტური ქვეყნის მშრომელთათვის აგრერიგად კერძომესაკუთრეობას.

   ნიკო სულ პატარა, 4–5 წლისა დაუბრმავებია ყვავილს და მას შემდეგ მოდიოდა და მოსტიროდა თავის წუთისოფელს. წისქვილსა და ტყე–ღრეში მარტო ყოფნამ ლექსის წერას მიაჩვია. აი, მისი შემოქმედების ერთი ნიმუში:წყალზე მივალ, გულსა ვეტყვი ―
მოდო ერთი, გადაფრინდი!
გადავხტები, შიგ ვვარდები,
არსად ვიცი მოსარიდი.
ზოგი ასე მეუბნება ―
― ადე, კოლექტივში მიდი!
ვერც ვერავის ავიკიდებ,
არც გავხდები ასაკიდი.

   გარდა იმისა, რომ ლაზათიან ლექსებს წერდა, ბრმა ნიკო სხვა მხრივაც გერგილიანი კაცი იყო ― ისეთ ცხავებს, ცხრილებს, გოდრებს, ლასტებსა და კალათებს წნავდა, იტყოდი, თვალი მომცა და მაყურებინაო!

   ახლა წისქვილი? ― საფქვავის დაყრა გინდა, საკლებ–სამატის ზომაზე დაყენება, არხის გაწმენდა თუ წისქვილის ქვების მოკოდვა, ― ყველაფერს ისე მარჯვედ აკეთებდა, უსინათლოს კი არა, თვალხილულს გაუჭირდებოდა.

   ახლაც თვალწინ მიდგას კაფანდარა, თეთრწვერა მოხუცი, რომელსაც თავზე ფქვილში ამოგანგლული ნაბდის ქუდი ახურავს, ფეხზე კოხტად ამოსხმული ქალამანი აცვია, ტანზე კი ძველი რუსული შინელი; ხელში მეველის კეტივით დიდი, პრიალა ჯოხი უჭირავს, მოდის გზაზე და იღიმება.

   უღიმის ყველას, ვინც კი მოესალმება, ვინც ხმას გასცემს ― დიდსა და პატარას, ქალსა და კაცს, შინაურსა და გარეულს.

   ― გამარჯობა, ნიკო ძია! ― ვეძახი მეც.

   არ მიცნობს, პირველად ესმის ჩემი ხმა, გაღიმებული დგას, თავს აკანტურებს, დაშრეტილ თვალებს ახამხამებს და მეუბნება:

   ― აბა, ერთი კიდევ მითხარი რამე!

   ― გამარკობა, ძია ნიკო! ― ვიჭაჭები მეც, არ ვიცი, სხვა რა ვუთხრა.

   ― აი, შე მამაძაღლო, შენა, ― იცინის, ― შენა ნაგელიაანთი ჩანხარ, მაგრამ ცალი გვერდი რომ ლაჭიაანთი გაქვს?!… მაიცა, მაიცა… ― დაფიქრდება, ― ჰოო… ვახტანგასი იქნები, ჩვენებური მიხას ბიჭისა, იმასა ჰყავს ზემოუბნელი ილას ქალი!

   მიცნო!!!

   გაოცებისგან პირდაღებული ვუყურებ. ის კი მიდის გაღიმებული, რაღაცით გახარებული და უკან არ იხედება, ისე მეძახის:

   ― ეე, ქალაქელო კინტო, ჩიტმა დაგასკინტოს!

   ბრმა ნიკოს ერთ ლექსს კიდევ გავიხსენებ, რომელიც ერთაწმინდელ მეტყევეს, ფალას გამოუთქვა:ერთაწმინდელო ფალაო,
გამიხდა ხათაბალაო,
ტყეში მომასწრო სარზედა,
ღერობლივ დამითვალაო.
წითელსა ღვინოს შევპირდი ―
― ჩამოიარე ხველაო!
საღვინის დანახვაზედა
ძალიან გაიხარაო,
თავის ნაწერი ოქმები,
დახია, გადაყარაო.

   წისქვილში ერთი ღამე მეცა მაქვს გატარებული.

   წავედით ერთხელ მე და ბიძაჩემი ბოღოჭა თეძამზე, წავიღეთ ურმით საფქვავი. მე სულ ბალღი ვარ ― 5-6 წლისა, ბოღოჭა კი უკვე დიდია ― 22-23-ისა.

   მახსოვს, დიდედაჩემმა სოფლის ბოლომდე, ბაქმაზაანთ სახლამდე გვდია. მოგვდევდა და თან ბოჭოჭას ჭკუას არიგებდა: ეგ ბალღი არ გააციოო! სასმელს არ აჰყვეო! ხარები არ დაკარგოო!..

   ჩავედით თეძამზე.

   ბუნდოვნადღა მახსოვს იქაურობა: ზაფხულია, ცხელა. მდორეებში ურმიდან გამოშვებული კამეჩები წვანან, იცოხნებიან, აშლაპუნებენ წყალში კუდებს.

   წისქვილზე ბევრი საფქვავი დაგვიხდა.

   ― ხვალ საღამომდე თუ ჩამოფქვით, დიდი ბიჭობა იქნებაო! ― გვითხრა თეთრად გახრილულმა მეწისქვილემ.

   რაღას ვიზამდით, გამოვუშვით ხარები, რომელბმაც მაშინვე ჭალის ტყეს მისცეს თავი.

   მე და ბოღოჭამ ერთხანს უკან ვდიეთ, ვუყვირეთ, ვუტურტურეთ სახრეები, მაგრამ ვერ მოვიარშიეთ და დავანებეთ თავი.

   ამოვედით ისევ წისქვილთან.

   ბოჭოჭამ იქ მალე იპოვნა ამფსონები. გაშალეს შინიდან წამოღებული სასმელ-საჭმელი, დაუძახეს მეწისქვილესაც და დაიწყეს სმა.

   მე ცოტა ხანს გავუჩერდი, მერე წავედი, შევედი წისქვილში და იქაურობა კარგად დავათვალიერე.

   მაშინდელი წისქვილისა ყველაზე კარგად დამახსომდა „ხრილი” ― ფქვილის მტვერი, რომლითაც მოფენილი იყო იქაურობა, და სუნი. იმ სურნელს ახლაც კი ვგრძნობ და მსიამოვნებს.

   ხრილზე ასეთი ლექსი მასწავლა „ჩუბჩიკამ” ― მხატვარმა თენგიზ მირზაშვილმა:ხოვლეში სამი რწყილია,
დასუქებულან ხრილითა,
ძალიან დასუქებულან,
ღობეს ამტრევენ კბილითა.

   ღამე ხორბლით გატენილ ტომრებზე მეძინა, ზემოდან კი მეწისქვილის ფარაჯა მეფარა.

   მთელი ღამე მესმოდა წყლის ჩქაფუნი, დოლაბების ხრიალი და სარეკელას განუწყვეტელი რაკუნი.

   საფქვავი მართლაც მეორე დღეს, გვიან ჩამოვფქვით და შინ თითქმის შუაღამისას მივედით. დამეხვივნენ დაფეთებული დედა და დიდედა, დიდხანს მიფათურეს ტანზე ხელები, თითქოს მსინჯავდნენ, ხომ არაფერი მაკლდა ― ან ფეხი, ან ხელი. პაპაჩემი კი იჯდა და ჩუმად, თავისთვის იღიმებოდა.

   ნეტავ სად არის, სად წავიდა ის ჩვენი ბავშვობის წისქვილები?

მატური

   წისქვილში იფქვოდა საარაყე და სალუდე ალაოც.

   ქერს ტომრებით ჩასდგამდნენ წყალში და შიგ სამ დღე-ღამეს ამყოფებდნენ. მერე ამოიღებდნენ, ძირს გაშლილ ბურდოზე დაალაგებდნენ, ზემოდანაც ბურდოს დააყრიდნენ და დაახურვდნენ ფარდაგებსა და ტყავებს.

   ქერი ტომრებში ჩახურდებოდა და სამ დღეში გაღივდებოდა.

   სამი დღის შემდეგ მზეზე გაფენდნენ, გააშრობდნენ. კარგად რომ გახმებოდა, ჩაყრიდნენ ისევ ტომრებში და წაიღებდნენ წისქვილში.

   დაფქულს ერქვა „ფორი” ანუ ალაო.

   კარგი ფორი ტკბილი უნდა ყოფილიყო.

   ამას ხარშავდნენ დიდ სალუდე ქვაბში ― ლიტრა ალაოსთვის ჩაფნახევარი წყალი უნდა დაესხათ.

   ადუღებდნენ მანამ, სანამ კარგად არ მოიხარშებოდა, მერე გადმოიღებდნენ, ნელთბილშივე ჩაჰყრიდნენ დაკეპილ სვეს, უზამდნენ პურის ხაშს, გადააფარებდნენ ნაბდებს და სამ–ოთხ დღეს ეგრე გააჩერებდნენ.

   ამ ხნის განმავლობაში აფუვდებოდა, იფუილებდა და ბოლოს, გაჩერდებოდა, დაწკნებოდა.

   დაწმინდავებულს გადაიღებდნენ კოდებში. რაც ნალექი დარჩებოდა, იმას ტომარაში ჩაასხამდნენ და გაწურავდნენ.

   ზამთარსი ლუდიან კოდებს თბილად დახურავდნენ, ზაფხულში თხლად დააფარებდნენ. იქნებოდა ეგრე ხუთ–რვა დღეს და მერე მოიხმარდნენ.

   არაყს ჩვენები შემდეგნაირად ხდიდნნენ: სამი დღის მოზელილი, ამჟავებული ცომისაგან ქალები გამოაცხობდნენ საარაყე პურს. მერე პაპაჩემი ამ პურებს დაამტრევდა, ჩაყრიდა კასრში და დაასხამდა წყალს. მაშინვე უზამდა ალაოსაც.

   სამი დღის განმავლობაში უნდა მდგარიყო და ედუღა.

   დადუღებულ საარაყეს „ბოზას” ეძახდნენ.

   მეოთხე დღეს პაპაჩემი ჩაასხამდა ბოზას საარაყე ქვაბში, დაახურავდა ზარფუშს და შემოლესავდა წყალში აზელილი გაცრილი ნაცრით.

   ზარფუშის მილი გატარებული იყო ხის გეჯაზე, რომელშიც სულ მუდამ ცივი წყალი უნდა მდგარიყო, რომ ორთქლი არყად ექცია.

   ქვაბს ცეცხლს შეუნთებდნენ და აადუღებდნენ.

   წამოდუღების მერე, დიდრონ მუგუზლებს გამოუკეთებდნენ და იმდენსღა დატოვებდნენ , რომ ოდნავღა ედუღა და არაყს ხრაკის გემო არ აეღო.

   გეჯის ბოლოში გამომავალ მილს დიდედაჩემი მატყლის ფთილას ჩაუფენდა ხოლმე, რომ არაყს არ ჩაეხვია, ნებაზე ეწანწკარა.

   პირველად წამოვიდოდს თავი არაყი ანუ „წინწანაქარი”. ეს იყო მაგარი არაყი, თითქმის სუფთა სპირტი. მერე მოდიოდა შუა არაყი და ბოლოს „სია” ანუ ნაბოლარა არაყი.

   ამ უკანასკნელს, მეორედ რომ ბოზას ჩაასხამდნენ ქვაბში, იმას დაურევდნენ და ხელმეორედ ხდიდნენ.

   გამოხდილ ბოზას „ნახადი” ერქვა.

   ნახადს საქონელს ან ღორებს აჭმევდნენ.

   არაყს და უფრო კი ლუდს მთაში ხატობებისთვის ხდიდნენ.

   ხატს ჰქონდა თავისი მამულები, როგორც სათიბები, ისე სახნავები და იქ მოწეულ ჭირნახულს ლუდისთვის ხმარობდნენ.

   ჯვარ–ხატობებში იცოდნენ სხვადასხვა ნამცხვრეულობის მიტანაც. აცხობდნენ ქადა–კეცეულებს, ლავაშებს, ხმიადებს, კოტორს.

   ამათ, ყველაფერს აცხობდნენ კეცებსა და ფურნეებში, ბარად კი თონეებში ჰქონდათ.

   იმერული თონე ერთიანი, მთლიანი იყო, ქართლული კი სამნაჭრიანი.

   ამოთხრიდნენ ორმოს, შიგ სამ ნაჭრად შეკრულ თონეს ჩადგამდნენ, გარშემო მარილარეულ მიწას ჩაუყრიდნენ, რომ თონეს სიმხურვალე შეენარჩუნებინა და კეტებით ჩაუტყეპნიდნენ. მერე ჩამოითხოვდნენ შვიდ კომლში ფიჩხს და პირველად იმით გაუხურებდნენ, რადგან სჯეროდათ, რომ ასე თონე დაიფშხალებოდა. თონე რომ კარგად გამომწვარიყო, ცეცხლი მთელი დღის განმავლობაში უნდა ნთებოდათ.

   პირველად ლავაშს ჩააკრავდნენ ხოლმე, ახალ თონეს ჭადს არ მიაკარებდნენ ― დაგვეკვებებაო.

   დაუძახებდნენ მეზობლის დედაკაცებს და თონეს ღვინით დაალოცვინებდნენ: სახეალანძულები, გახალისებულები იდგნენ ცეცხლჩაკიდებულ თონესთან, ხელში უხერხულად ეჭირად ღვინის ჭიქები და ― სულ ქორწილისა და ლხინის პური გეცხოთო! ― ილოცებოდნენ.

   პურებს აცხობდნენ: შოთებს, ლიკანს, ნეკნის პურს, ნაზუქს, თაფლავაშს. ბაცშვებისათვის დააკრავდნენ ხოლმე კვერებსაც, ხოლო სულ პატარებისათვის, ვისაც ის–ის იყო ამოსდიოდათ კბილები, აცხობდნენ „ლოლოებს”, მართლაც ლოლოების მოყვანილობის მაგარ პურებს, რომლებითაც ძუძუ ბალღები შესიებულ ღრძილებს იქარვებდნენ.

   თონეს ზემოდან უკეთებდნენ საჩიხს ან უშენებდნენ სათონეს.

   დღეობა–ქორწილებში აცხობდნენ ნაზუქს: ცომს მოზელდნენ რძით, კვერცხით და ერბოთი; გააფუებდნენ, ამოაგუნდავებდნენ და გაიტანდნენ თონეზე.

   ნაზუქს, ჩაკვრის წინ, ზემოდან ბატის ფრთით ათქვეფილ კვერცხის გულს უსვამდნენ.

   პური ადამიანის უპირველესი საკვებია.

   ქართულად ნადიმს „პურობა” ჰქვია.

   უხვ, ხელგაშლილ ადამიანს ― „პურადი”.

   ძუნცს ― „პურაძვირი”.

   პურის ნაკლებობას „პურტკბილობას” ეტყვიან.

   ფიციც კი პურთან იყო დაკავშირებული ― „ამ პურის მადლმა, არ ვტყუიო!”

   ერთი სიტყვით, ქართველი უპუროდ არ ვარგოდა.

   როცა ღარიბ კაცს შინ არაფერი ებადა და სველი ლუკმა მოენატრებოდა, მდუღარე წყალში პურის ფქვილს გაქნიდა, მოათუხთუხებდა, ცოტა ცხიმსა და მარილს უზამდა და ეგ იყო!

   ამ კერძს „ფქვილის შეჭამანდი” ერქვა.

   მე ბავშვობაში ძალიან მიყვარდა და ახლაც მიყვარს პურის „ხარშო”. აი როგორ მზადდება ეს კერძი: ცხიმში, უმჯობესია ერბოში, ჩავშუშავთ წმინდად დაჭრილ ხახვს, დავასხამთ ორ ჩაის ჭიქა წყალს, მარილით შევაგემებთ და ჩავაყრით პატარა, ოთხკუთხა ნაჭრებად დაჭრილ ორ ცალ ფაშარ თონის პურს. კარგად რომ ჩაიხარშებოდა, მოვაყრით დაჭრილ ოხრახუშს, ზემოდან ათქვეფილ კვერცხს მოვასხამთ და სუფრაზე მივიტანთ.

   ფაფა: წყალს აადუღებენ და პიტნითა და მარილით შეაგემებენ, მერე მოუკიდებენ ფქვილს, იმდენს, შემდგარი ცომი გამოვიდეს, თან სულ ურევენ, რათა მურკლი არ შეჰყვეს. მოშუშდება, დაწითლდება და ამოიღებენ ჯამებში, შუაგულში ერბოს ჩაუდებენ და მიირთმევენ. იმ ერბოში, ზოგჯერ, ხახვსაც მოშუშავდნენ და ისე ხმარობდნენ, პირის გემოზე ეკიდა: მე უხახვოდ მიყვარდა, პაპაჩემს ― ხახვით.

   ეს კერძი დილის საჭმელი იყო ზამთარში.

   ხავიწი: ხახვი და ერბო ერთად დაიდაღებოდა, მერე წყალს დაასხამდნენ და მარილით შეაზავებდნენ. ამაშიც ფქვილს უკიდებდნნენ. კარგად რომ მოშუშებოდა და თითს აღარ მიეკვროდა, მაშინ მიირთმევდნენ.

   ხავიწს მელოგინეს უკეთებდნენ, რადგან ძალიან მაწიერი იყო.

   ფაფების მეფედ კი „ხალიფაფა” ითვლებოდა!

   კარგ, მსხვილ ხორბალს დაარჩევდნენ, მოხალავდნენ, ხელსაფქვავზე დაღერღავდნენ და გასცრიდნენ. რაც საცერს გაუვიდოდა იმას ცალკე შეინახავდნენ, რაც დარჩებოდა, იმას მდუღარე მარილწყალში ჩაჰყრიდნენ და ცეცხლზე წინა ღამით შესდგამდნენ, რომ მეორე დილით მზად ყოფილიყო. დილით ისევ აუნთებდნენ ცეცხლს, ქვაბში განაცერს მოუკიდებდნენ და „ლაბდოს” რომ გაუშვებდა, მზად იყო, ჯამებზე ამოიღებდნენ და შუაში ერბოს ჩაუდებდნენ.

   ხალიფაფას ჰგავს „ბურღულის შაწამანდიც”, ოღონდ ის უფრო თხელია და ცხიმსაც პირდაპირ ქვაბში უშვრებიან. ბურღულის შეჭამანდი რძეშიც იხარშება და უფრო გემრიელიც არის.

   ყველიერში, დიდედაჩემი ხალიფაფის კეთებას რომ დაიწყებდა, ჩვენს შორის ასეთი დიალოგი იმართებოდა:

   ― ბები, ბები, რას აკეთებ?

   ― ჩიტი–ფაფასა!

   ― მერე, მე მაჭმევ?

   ― გაჭმევ მრავალსა!

   ― ჩემი ჯამი სად არი?

   ― მაღლა კერასა!

   ― ჩიტნი ვის ყანას ჰკენკავენ?

   ― სხვისა ყანასა!

   ხალიფაფა რომ მოიხარშებოდა, დიდედაჩემი ცოტას ნაფოტზე ამოიღებდა, მე გარეთ გავიტანდი, ღობეზე შემოვდებდი და ჩიტებს დავუძახებდი:

   ― ჩიტებო, ჩიტებო, ჩვენს ყანას ნუ შეჭამთ, ეს ფაფა შეჭამეთ!

   შობის წინა დღეს დიდედა კორკოტს მოხარშავდა (ისევე კეთდებოდა, როგორც ხალიფაფა, ოღონდ საკორკოტე ხორბალს არ ხალავდნენ) ჯამზე ამოიღებდა და პაპა იმას ოჯახისა ყველა წევრს საკუთარი ხელით შეგვაჭმევდა.

   შობის წინა დღეს „ქრისტეს კორკოტს” ეძახდნენ.

   ამ დღეს კაცები და მოზრდილი ბიჭები მთელს სოფელს კარდაკარ ჩამოივლიდნენ, მიადგებოდნენ შეგულებულ ოჯახს და მიუმღერებდნენ:ოცდახუთსა დეკემბერსა ქრისტე დაბადებულაო,
შობა–ახალწელიწადი ჩვენთვის გათენებულაო.
ალათასა, ბალათასა, ხელი ჩავკარ კალათასა,
ერთი კვერცხი გამოგვიტა, ღმერთი მოგცემს ბარაქასა.

   ოჯახის დიასახლისი მეალილოეებს გამოუტანდა ფულს, კვერცხს, ღვინოს ან საგანგებოდ მათთვის გამომცხვარ ქადას.

   თითქმის ყველას უხაროდა მათი სტუმრობა, მაგრამ, ზოგჯერ, ძუნწიც გამოერეოდა. წუწურაქი მასპინძელი ფეხს ითრევდა, იგვიანებდა, დიდხანს ალოდინებდა და ისინიც მიუმღერებდნენ ხოლმე:ფანჯრიდან გადმოვიხედე ―
ერბო გიდგათ ქილებითა,
თუ გამოგაქვთ, გამოიტათ,
თორემ წავალთ გინებითა.

   შობა დღეს, პაპაჩემი დიდი საარაყე ქვაბით ცეცხლზე შემოდგამდა წყალს, აადუღებდა, დაუძახებდა მეზობლის კაცებს, საღორიდან გამოიყვანდნენ თითქმის მთელი წლის ნასუქ ღორს, დაკლავდნენ, გაფუფქავდნენ, გააკეთებდნენ, გასჭრიდნენ შუაზე, ამოაცლიდნენ ხელდახელ სუკებს და წამოაცვამდნენ შამფურებზე.

   ამ დღეს დიდედა აცხობდა ქადას, რომელიც იმდენ ნაწილად უნდა დაეჭრა, რამდენი სულიც ოჯახში ვიყავით. აანთებდა საშობაო სანთლებსაც.

   შობა–ახალწელიწადს პურსა და ნაზუქ–ლავაშთან ერთად აცხობდნენ ბედის კვერებსაც.

   ეს კვერები ოჯახის ყველა წევრის სახელზე უნდა ჩაეკრათ, თუკი რომელიმე მათგანი ითაფებდა და თონეში ჩავარდებოდა, სჯეროდათ, რომ იმისი პატრონი იმ წელიწადს უთუოდ მოკვდებოდა.

   ბედის კვერებს აცხობდნენ დედა და ძალო, დიდედაჩემს კი თვალის დასანახავად ეჯავრებოდა ისინი. სულ იხვეწებოდა ხოლმე: ― „არ ჩააკრათ, შვილო, ბედის კვერები არ ჩააკრათ, ემანდ არ ჩავარდეს და შობა–ახალწელიწადი არ ჩაგვიშხამოსო”.

   აცხობდნენ, აგრეთვე, პატარა სახრეებს, გუთნებს, ხარის ქედს, ძროხის ძუძუებს, თითისტარს, კრუხ–წიწილს, სარებზე შემოხვეულ ვაზებსა და ნამგლებს.

   აცხობდნენ „ბასილასაც” ― პურის თოჯინას, რომელსაც ჰქონდა ხელები, ფეხები, თავი, წელზე ქამარ–ხანჯალს შემოარტყამდნენ, თვალების ადგილზე ჩამიჩებს ჩაუსვამდნენ.

   ახალი წლის წინა ღამით, დაალაგებდნენ ამ ყველაფერს ცხრილზე, რომელზეც უკვე ეწყო მოხარშული ქათამი, თაფლი, გოზინაყი და ჩურჩხელები.

   ამას „აბრამიანი” ერქვა.

   სისხამ დილით, პაპაჩემი აიღებდა იმ ცხრილს, ღვინით სავსე ხელადას, გავიდოდა გარეთ, დაანთებდა სანთლებს და ახალ წელს მიულოცავდა თონეს, საბძელს, ბეღელს, მარანს, ბოსელსა და საქათმეს, რომ ბარაქა დაჰკვებებოდათ. მერე შემოიტანდა სანთლებით გაჩირაღდნებულ აბრამიანს შინ და ამბობდა:

   ― შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეთ ღმერთი, ფეხი ჩემი ― კვალი ანგელოზებისაო!

   ჩამოგვივლიდა და ყველას ლოგინში დაგვაბერებდა გოზინაყითა და ჩურჩხელებით.

   დაანთებდა ბუხარში ცეცხლსაც, მიაყრიდა წინასწარ მონაგრებულ ხმელ ფოთოლს. იწვოდა ეს ფოთოლი, ისროდა ნაფერწკლებს, პაპა კი ამბობდა, ― ამდენი ცხვარი, ამდენი ძროხა, ამდენი ხალხიო!

   ბოლოს, შესწვავდა მწვადს და ჩამოგვირიგებდა თითო ნაჭერს ყველას, დაგვალევინებდა ღვინოსაც.

   მომოგვიანებით, სუფრას რომ შემოვუსხდებოდით, პაპაჩემი აიღებდა ღვინით სავსე ჯამს და დაილოცებოდა:

   ― ღმერთო, მშვიდობის ზაფხული დაგვიყენე, ბარაქიანი წელიწადი მოგვეცი, მშვიდობით გვახვნევინე მზრალიცა და ანეულიცაო. ღმერთო, უშველე ჩემს ოჯახს, ჩემს შვილებსა და შვილიშვილებს!

   * * *

   პაპაჩემი რომ დაბერდა, აღარც ანეული იხვნებოდა სადმე და აღარც მზრალი: გაქრა ხარი და კამეჩი, გუთანი და კევრი, მარხილი და კაბდო…

   სათონეები დაინგრა, თონეები ჩაიხვეწა და ქათმების საბუდრად იქცა.

   სოფლის მაღაზიაში, ყოველ დილით, მანქანით მოჰქონდათ ქარხნის პური, თითო 30 კაპიკად. გაუყიდავი თუ დარჩებოდა რამე, იმას ცალკე თაროზე დაალაგებდნენ. ეწყო იქ ორი, სამი, ზოგჯერ ოთხი და ხუთი დღეც, გახმებოდა, გაკოროწდებოდა. მოიტანდა ბოლოს ნოქარი ტომრებს, გაავსებდა იმ ხმელი პურებით და წაუღებდა ღორებს. რატომ სამ ღორს მაინც არ ასუქებდა ყოველ წელიწადს!

   ძველ ნაკალოვრებს ბალახმა გადაუარა.

   მოშლილ წისქვილში სოფლელ მოკარტავე ბიჭებმა დაიდეს ბინა.

   პაპაჩემი თავისი ეზოს წინ იჯდა ხოლმე, ამვლელ–ჩამვლელს ჭკუას არიგებდა, მაგრამ, რასაკვირველია, არავინ უჯერებდა, ყურს არავინ უგდებდა, დასცინოდნენ, მასხარად იგდებდნენ. თანდატანობით თვალთ დააკლდა, ბოლოს, სულ დაბრმავდა.

   წამოვიყვანდით ქალაქში, დავსვამდით ბატონივით, კარგს ვაჭმევდით, კარგს ვასმევდით, მაგრამ იმას მაინც სოფლისკენ მიუწევდა გული ― იჯდა ფანჯარასთან და ჩამოსდიოდა ცრემლი.

   იმ დროს უთუოდ ხედავდა ფერდობზე გაბაწრულ გუთნეულს, ესმოდა გუგულის „კაფე–თესე” და ცაში წასული ტოროლების წკრიალი.

   ესმოდა, რაღა თქმა უნდა, ტკბილი, ძარღვების დამდუნებელი „ოროველაც”.

   ეჩვენებოდა ნიავს აყოლილი მოკურდღლავე ჯეჯილები, მზეკაბით ჩაგვირისტებული მწიფე ყანები…

   ილა ხიზამბარელი მოკვდა ცივ, თოვლჭყაპიან მარტში, ოთხმოცდათორმეტი წლისა.

   დავმარხეთ სამების გორაზე.

   გულზე მატური დავადგით.

   აპრილის ბოლოს, იმისი საფლავის ნაყარ მიწაზე ამობიბინდა ხვართქლა და მელისკუდა.

   რაღაცა სასწაულის ძალით, ამოვიდა სამი ძირი ხორბალიც.

   მეორე წელიწადს მიწამ დაიწია.

   მესამე წელიწადს უფრო მეტად დაიწია მიწამ, მატური გვერდზე გადაიყანთრა და შუაზე გასკდა.

© ნუგზარ შატაიძე