მარტოსული ნეანდერტალელი: ცხოველების და მცენარეების მოშინაურების ნეიროქიმიული ჰიპოთეზა
გიგი თევზაძე, ზაალ კიკვიძე, დავით მიქელაძე, რევაზ სოლომონია
მარტოსული ნეანდერტალელი: ცხოველების და მცენარეების მოშინაურების ნეიროქიმიული ჰიპოთეზა
რეზიუმე:
მოშინაურება წარმოადგენს ადამიანების ურთიერთობას სხვა სახეობებთან, სადაც ქცევა წამყვან როლს ასრულებს. ამავე დროს, ბოლოდროინდელი ნეიროქიმიული კვლევები აღნიშნავს ამ ტიპის ურთიერთობისათვის ოპიოიდური სისტემის მნიშვნელობას. ამ ნეიროქიმიული მექანიზმების და ნეანდერტალელი მამრების კონკრეტული სოციალური ქცევის კომბინაციას, სავარაუდოდ, უნდა გამოეწვია ადამიანებს და გარეულ ცხოველებს შორის ურთიერთობა, ხოლო ჩვენს ევრაზიელ წინაპრებს ქცევის ეს ტიპი მემკვიდრეობით უნდა მიეღოთ ნეანდერტალელებისაგან. ამ ურთიერთობას მოგვიანებით უნდა გამოეწვია მოშინაურებაც. ჩვენ მოგვაჩნია, რომ მოშინაურება არის ადამიანის მიერ შექმნილი, ცხოველების და მცენარეების სახეობათა კონკრეტული, ხშირად გენეტიკური მოდიფიკაციის საშუალებით მიღებული, ინდივიდების და მათი მოქმედების შედეგების განმეორებითი, სოციალური და ინდივიდუალური გამოყენების სისტემა, რომლის მიზანიც ადამიანის ორგანიზმის მიერ ენდოგენური ოპიოიდების და ამასთან დაკავშირებული ნეიროჰორმონების დიდი რაოდენობით გამომუშავებაა. ჩვენს მიერ გადმოცემული ეს ახალი პერსპექტივა შეიძლება დაგვეხმაროს ემპირიულად გაზომვადი ჰიპოთეზების შემუშავებაში: უპირველეს ყოვლისა, ეს მიდგომა წინასწარმეტყველებს, რომ მცენარეებთან ურთიერთობა, ისევე, როგორც ცხოველებთან, გამოიწვევდა ოპიოიდური სისტემის ისეთივე ცვლილებებს, როგორც ცხოველების შემთხვევაში და ჩამოაყალიბებდა ჩვენი ქცევის კონკრეტულ ფორმებს; ეს მოსაზრება შეიძლება გაიზომოს ისეთივე ექსპერიმენტული მიდგომით, როგორც ეს უკვე მოხდა ცხოველების მიმართ. გარდა ამისა, შესაძლებელია დავინახოთ ეთნოლოგიური მონაცემების მნიშვნელოვანი განსხვავება, თუკი გავზომავთ და ერთმანეთს შევადარებთ ევრაზიელი, ამერიკელი და აფრიკელი შამანების სუბ-კულტურაში ცხოველებისადმი და მცენარეებისადმი დამოკიდებულებას.
საკვანძო სიტყვები:
მოშინაურება, ნეანდერტალელელები, წინა-ისტორიული პერიოდი, ოპიოიდური სისტემა, სოციალური ქცევა.
მოშინაურების თეორიები
ცხოველების და მცენარეების მოშინაურების აქამდე არსებული ყველა თეორია, სავარაუდოთ, ორ ჯგუფში შეიძლება გავაერთიანოთ. მათგან პირველი ძირითად აქცენტს ცხოველის ქცევის ადამინის ქცევასთან ადაპტაციის უნარზე აკეთებს (აქ და ქვემოთ მათ ქცევით თეორიებს ვუწოდებთ). ერთ-ერთი ასეთი პოპულარული თეორიის თანახმად, არსებობენ სპეციფიკური ქცევის და სოციალური სტრუქტურის ცხოველები, რომლებიც ექვემდებარებიან მოშინაურებას და კაცობრიობის ისტორიის განმავლობაში სწორედ მათი მოშინაურება ხდება (დიამონდი 1997). ეს თეორია ჩამოთვლის ცხოველის მოშინაურებადი სახეობის ექსკლუზიურ ნიშნებს, რომლის მიხედვითაც ცხოველს უნდა ახასიათებდეს სოციალური იერარქიულობა (რომ დაემორჩილოს ადამიანს) და მისი კვება უნდა იყოს ადვილი (მაგ. არ უნდა იკვებებოდეს მხოლოდ ხორცით). მსგავსია თვით-მოშინაურების 1 თეორია (ვრანგამი 1999: 567-594; ვრანგამი 2009), რომლის მიხედვითაც ცხოველები თავისით მოშინაურდნენ ათასეულობით წლების განმავლობაში ადამიანთან ახლოს ყოფნით სარგებელის (ადვილი ცხოვრება, დაცვა, საკვები) ნახვის გამო. ქცევითი თეორიების ჯგუფის წარმომადგენლად ასევე შეიძლება ჩავთვალოთ დავიდ რინდოსის თეორია, რომლის მიხედვითაც მცენარეები მოშინაურდნენ ადამიანების და გარეული მცენარეების თანა-ევოლუციის პროცესში, რომელიც დაიწყო ადამიანისათვის გამოსადეგი გარეული მცენარეების დაცვით და გაგრძელდა მოშინაურებით (რინდოსი 1984). მოშინაურების თეორიების მეორე ჯგუფი განიხილავს როგორც ცხოველების, ისე მცენარეების მოშინაურების საკითხს და ამბობს, რომ ადამიანთა რაოდენობის ზრდის და შესაბამისად, საკვების მოპოვების გართულების გამო, ადამიანების საზოგადოებები იძულებულნი იყვნენ მუდმივი დასახლების ტიპზე გადასულიყვნენ და დაეწყოთ ცხოველების და მცენარეების მოშინაურება, საკვებისა და სხვა საჭიროებების დაკმაყოფილებისათვის (აქ და ქვემოთ, მათ პოპულაციურ თეორიებს ვუწოდებთ). თეორიების ამ ჯგუფის აშკარად გამოხატულ წარმომადგენლებად შესაძლებელია დავასახელოთ წონასწორობის გარდაუვლობის თეორია (destiny-equilibrium theory – ბინფორდი 1992: 365-368; ბინფორდი და ბინფორდი 2008), რომლის მიხედვითაც ადამიანების რიცხვის ზრდამ დაარღვია წონასწორობა გარემოში (სანადიროდ და საკვების შესაგროვებლად გამოსადეგი ტერიტორიების ურთიერთგადაფარვის გამო), შედეგად, წონასწორობის აღსადგენად, ადამიანები იძულებულნი იყვნენ გადასულიყვენ შემგროვებლურ-მონადირული ცხოვრებიდან მოშინაურება-მეურნეობის ცხოვრებაზე. ასევე, ამ ჯგუფის გამორჩეულ წარმომადგენლად შეიძლება ჩავთვალოთ თეორია, რომლის მიხედვითაც საჭმლის მწარმოებელი საზოგადოება საკვების მოპოვებისათვის მწირ რეგიონებში ჩამოყალიბდა (ბარ- იოსეფი და მიდოუ 1995; რინდოსი 1980; ზოჰარი 2012).
ბუნებრივია, როდესაც დისკუსია მოშინაურებას ეხება, ძნელია გადაჭრით ვთქვათ, რომ რომლეიმე თეორია რადიკალურად მცდარია, ან – გადაჭრით ჭეშმარიტი. საბოლოო ჯამში, მოშინაურების ყველა თეორია ეყრდნობა საღ აზრს, პალეონტოლოგიური მონაცემების ინტერპრეტაციას და ადამიანის და ცხოველების (როგორც მოშინაურებული, ასევე გარეული და მოთვინიერებული) ურთიერთობის ცოდნას. ცხადია, რომ ცხოველების მოშინაურებას ადამიანის საჭიროება უდევს საფუძვლად: თუმცა, ეს თეორიებიც ვერ აბარებენ ფაქტებით გამოცდას: ქცევითი თეორიებისათვის ეს გამოცდა – მოშინაურების ცენტრებია: თუკი დავაკვირდებით მოშნაურების „რუკას“, ვნახავთ, რომ აფრიკის ცენტრალურ და სამხრეთ ნაწილებში არცერთი ცხოველი არ მოშინაურებულა. აფრიკის ჩრდილოეთ ნაწილში, 33, 000 ძვ.წ. (ძაღლის მოშინაურების სავარაუდო დრო) ახ. წ.-ით პირველი ათასწლეულის დაწყებამდე მხოლოდ ხარის (Bos primigenius taurus) მოშინაურებაა დაფიქსირებული, თუმცა, სავარაუდოდ, ის უკვე იყო მოშინაურებული ახლო აღმოსავლეთში (მაკ-ტავიში et al. 2013). ავსტრალიაში, სამხრეთ ამერიკაში და ჩრდილო ამერიკის დასავლეთით ძნელია იპოვო ცხოველი, რომელიც დააკმაყოფილებს მოშინაურების კრიტერიუმებს, რაც, ალბათ, ხსნის ამ რეგიონებში ცხოველების არ-მოშინაურებას. სხვა ვითარებაა აფრიკაში: მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი აფრიკული ცხოველი სრულიად აკმაყოფილებს მოშიანურების კრიტერიუმებს, მათი მოშინაურება არასდროს მომხდარა. ერთ-ერთი ასეთი ცხოველია ხალებიანი აფთარი, რომლებიც მოზრდილებიც კი ადვილად ურთიერთობენ ადამიანთან და მათი სწავლებაც კი შესაძლებელია (ჰოლეკამფი 2007: 523-538). აფთრის არ-მოშინაურების მიზეზი ისიც არ უნდა იყოს, რომ აფთარი უფრო ლეშისმჭამელია, ვიდრე მონადირე. ბოლოდროინდელმა კვლევებმა აჩვენეს ამ მოსაზრების უმართებულობა (კუპერი 1999: 149-160; ლანსინგი 2009: 289-309). 2 აღსანიშნავია, რომ აფთრის შემთხვევაში, სოციალური მეხსიერების მხრივადაც, სრულიად განსაკუთრებული შედეგი გვაქვს: აფთრის რეპუტაცია ძალიან უარყოფითია მთელს აფრიკაში, და წარმოდგენილია, როგორც ადამიანის ლამის პირველი მტერი (გლიკმანი 1995: 501-537), განსხვავებით, მაგ. მგლის რეპუტაციისაგან ევრაზიაში და ამერიკაში.
იგივე სირთულე წარმოიშობა აფრიკული გარეული ძაღლის (Lycaon pictus) შემთხვევაშიც. ის აკმაყოფილებს მოშინაურების ყველა კრიტერიუმს (კრილი 1995: 1325-1339). აფრიკული ველური ძაღლის არ-მოშინაურება უცნაურია, მით უმეტეს, რომ ადამიანებს, რომლებიც მათ გვერდით ათასწლეულობის განმავლობაში ცხვოვრობდნენ და ნადირობდნენ, მოშინაურებული Lycaon ნამდვილად გამოადგებოდათ.
კიდევ ერთი, არ-მოშინაურებული აფრიკული ცხოველია ზებრა – მოშინაურებული ვირების და ცხენების ახლო ნათესავი: ქცევითი თეორიები (მაგ. დიამონდი 1997) ხსნის ზებრას არა-მოშინაურებადობას ზებრას პანიკისადმი მიდრეკილებით. ეს არ არის ძლიერი არგუმენტი, იმის გათვალისწინებით, რომ გარეულ ცხენებსაც იგივე ნიშნები ახასიათებთ (ბენდრეი 2012:135-157; ჰაინესი 2003: 7-15). სავსებით შესაძლებელია, რომ სწორედ ხასიათის ამ თვისებების გამო მოშინაურდა ცხენი ყველაზე უფრო გვიან ევრაზიის კონტინენტზე, სხვა ცხოველებთან შედარებით. მაგრამ ეს სირთულე, როგორც ვხედავთ, გადალახვადია. ევროპელებმა დაიწყეს ველური ცხების მოთვინიერება შედარებით გვიან და შედეგსაც გვიან მიაღწიეს: როგორც ჩანს, სასურველი თვისებების მქონე ინდივიდების სელექციით. ასე რომ, ზებრას მოშინაურებაც შესაძლებელი იყო. მეორეს მხრივ, დღეს არსებობს, არა მარტო ზებრას საჯდომად გახედვნის, არამედ გამწევ ძალადაც გამოყენების (ოთხთვალა და ორთვალა ეტლებში) კარგად დოკუმენტირებული პრეცენდენტები.
ასევე, აღსანიშნავია, რომ არსებობენ ცხოველები, რომლებიც არ აკმაყოფილებენ მოშინაურების ქცევით კრიტერიუმებს, მაგრამ ისინი გახდნენ შინაური ცხოველები: ასეთი ცხოველია კატა – Felis silvestris catus. ეს შემთხვევა ცხადად აჩვენებს ქცევითი თეორიის შეუსაბამობას: კატა მოშინაურდა იმისდა მიუხედავად, რომ მისი წინაპრები არ იყვნენ სოციალური ცხოველები და რომ ისინი ნაკლებად, ან საერთოდ არ ემოჩილებიან ადამიანის ბრძანებებს, არ ცნობენ ადამიანის ლიდერობას და უმაღლეს იერარქიულ სტატუსს (ბრადშოუ 2013: 554-555; ფაურე და კიტჩენერი 2009: 221-238). შესაძლებელია, რომ კატის მოშინაურების სურვილი ძალიან ძლიერი იყო, რაზეც ძველ ცივილიზაციებში (ეგვიპტე, ჩინეთი) კატის ძლიერი საკრალიზებული სტატუსი მიუთითებს (დრისკოლი et al. 2007: 519-523).
ბოლოს და ბოლოს, მცენარეების მოშინაურების ცენტრების გეოგრაფია აჩვენებს უცნაურ დამთხვევას, რომ ეთიოპიიდან სამხრეთით არცერთი მცენარე არ მოშინაურებულა, ისევე, როგორც ეს ცხოველების შემთხვევაშია.
რაც შეეხება მოშინაურების პოპულაციურ თეორიებს, პირველი წინაამღდეგობა, რომელიც თვალში გვხდება მათი განხილვისას, არის ადამიანისათვის სასარგებლო, ცხოველის თვისებების ხელოვნური სელექციისათვის და გამყარებისათვის საჭირო დრო: რუსი გენეტიკოსის, ბელიაევის და მისი მოწაფეების ექსპერიმენტმა დაადასტურა, რომ კანიდებისაგან (ამ შემთხვევაში ციმბირული მელიების) ადამიანისათვის მეგობრული ჯიშის ჩამოყალიბებას სულ მცირე 40 წელი მაინც სჭირდება (ტრუტი 1999: 349-360; ტრუტი 2009: 349- 360), ისიც, იმ შემთხვევაში, თუკი სელექციის მიზანმიმართული პროგრამა არსებობს: ბელიაევი და მისი მოწაფეები აწარმოებდნენ მელიების გადარჩევას ადამიანისადმი მეგობრული ნიშნების განმტკიცების მიმართულებით. 40 წლის შემდეგ, პროგრამაში მონაწილე მელიებს ჰქონდათ დახვეული კუდი, ჭრელი ქურქი და ჩამოყრილი ყურები. ეს ექსპერიმენტი, რა თქმა უნდა არ მიუთითებს, რომ თანამედროვე ძაღლების ჩამოყალიბებაში 3 მელიებს აქვს მიღებული მონაწილეობა, არამედ იმას, რომ მოშინაურებული ცხოველის მიღება ძნელ და ხანგძლივ, შრომატევად საქმიანობას მოითხოვს, და ასევე, იმას, რომ ადამიანის მიერ ცხოველის მოშინაურების დაწყება მხოლოდ შორეულ პერსპექტივაში თუ უპასუხებდა საკვების ნაკლებობით გამოწვეულ გამოწვევას: შესაძლებელია დავუშვათ კონკრეტული ადამიანის, ან ადამიანთა ჯგუფის არსებობა, რომელიც, შორეულ მომავალში საკვების ნაკლებობის პრობლემის გადაწყვეტის მიზნით, დაგეგმავდა კონკრეტული ცხოველის ან მცენარის მოშინაურების ხანგძლივ პროექტს და რომ ეს პროექტი თაობებში შენარჩუნდებოდა. მაგრამ, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ასეთი პროექტები ყველა მოშინაურებული ცხოველის შემთხვევაში განხორციელებულიყო.
ჩვენი წინაპრების და მოშინაურების ცენტრებს ისტორიული გეოგრაფია
პალეონტოლოგიური მონაცემებით, მოშინაურების ძირითადი ტალღა, დაახლოებით 10000 წლის წინ, ევრაზიის კონტინენტზე დაიწყო (ზედერი 2008: 11597-11604). ჩვენთვის ცნობილი განმასხვავებელი ფაქტორი ამ ორ კონტინენტს შორის არის ის, რომ განსხვავებით ევრაზიის კონტინენტიდან, აფრიკის კონტინენტზე არ დარჩა არცერთი ნენადერტალელი, რომლებიც, მოგვიანებით, შეეჯვარნენ homo sapiens sapiens-ს (შანკარარამანი 2014: 354-357; სეგუინ-ორლანდო 2014: 1113-1118). ანუ, პალეონტოლოგიური და გენეტიკური კვლევების მონაცემებით ცნობილია, რომ „ადამიანურ ფაქტორებს“ შორის განსხვავება აფრიკის და ევრაზიის კონტინენტებს შორის – ნეანდერტალელების არსებობა-არარსებობაშია. შესაძლებელია დავუშვათ, რომ მოშინაურება/არმოშინაურების არსებობა ამ კონტინენტებზე რამენაირად უკავშირდება ნეანდერტალელელების პოპულაციას:
ნეანდერტალთა საზოგადოებაზე ბევრი თეორია თუ ჰიპოთეზა არსებობს. ეს ჰიპოთეზები მიმოიქცევიან ე.წ. „წინა საფეხურის“ იდეიდან, რომლის მიხედვითაც ნენდერტალელები ჰომინიდების ნაკლებად განვითარებული წარმომადგენლები იყვნენ (ბულე 1920; ჰამონდი 1982: 1-36), „თანაბარი განვითარების“ იდეამდე, რომლის მიხედვითაც ნეანდერტალელებს ჰქონდათ განვითარებული საზოგადოება თანამედროვე ნიშნებით (მეტყველება, მიცვალებულების დამარხვა, მკურნალობა, გამოყენებითი ხელოვნება, იარაღების დამზადება) (კონდემი 2013; მაკ ერლინი 2012; რეილ-სალვატორე 2009: 377-396; როჰრერი 1980). თუმცა, ბოლო წლებში, განსაკუთრებით homo sapiens sapiens-ების და ნეანდერტალელების შეჯვარების დადგენის შემდეგ, სულ უფრო და უფრო მეტი პალეონტოლოგიური ფაქტის ინტერპრეტირება ხდება ნეანდერტალელების განვითარებული საზოგადოების სასარგებლოდ.
გასული საუკუნის 80-იან წლებში გამოქვეყნდა თანამედროვე არქეოლოგიის ერთ- ერთი ფუძემდებლის, ლუის ბინფორდის (ბინფორდი 1983) შრომები, სადაც ის ამტკიცებდა, რომ ნენადეტალელების სოციალური ცხოვრება განსხვავდებოდა homo sapiens-ის სოციალური ცხოვრებისაგან: ნამარხი მასალის ანალიზის შედეგად ბინფორდი მივიდა დასკვნამდე, რომ ნეანადერტალურ საზოაგდოებაში მდედრები და მამრები ცალ-ცალკე ცხოვრობდნენ: მდედრები და მოზადრები ცალკე (10-15 ინდივიდის რაოდენობით) ხოლო მამრები ცალკე, კიდევ უფრო მცირე ჯგუფებად, რომლებიც დრო და დრო მიდიოდნენ ქალების ჯგუფში, უმეტესად, ალბათ, სქესობრივი კავშირის დამყარების მიზნით. ასეთი სოციალური სტრუქტურა წააგავს ისეთი სოციალური ცხოველების ცხოვრების წესს, როგორებიც არიან სპილოები, უმეტესობა ჩლიქოსნები, დელფინების ბევრი სახეობა და პრიმატების რამდენიმე 4 სახეობა. ამ თეორიამ დიდი წინაამღდეგობა წარმოშვა: ბინფორდი დაადანაშაულეს დაუშვებელ განზოგადებაში (მელარსი 1996).
ნეანდერტალების არსებობის ადრეული პერიოდი საკმაოდ ცივ პერიოდს ემთხვევა (ფინლეისონი 2005: 457-463; ჯორდანი 2013): პლეისტოცენის პერიოდის ბოლოს, დიდი გამყინვარების დროს, რომელიც დაიწყო 110 000 წლის წინ და დასრულდა 12 000 წლის წინ (შპილჰაგენი 2004: 1455-1483). ბუნებრივია ვივარაუდოთ, რომ შედარებით თბილი მხრიდან, აფრიკის კონტინენტიდან მოსულ ნეანდერტალელებს მოუწევდათ უცხო და არამეგობრულ კლიმატურ პირობებთან შეგუება: გარემო, სადაც ციოდა და სადაც საკვების მოპოვება უფრო რთული უნდა ყოფილიყო, ვიდრე ნენადერტალელების „ისტორიულ სამშობლოში“ (ფინლეისონი 2005: 457-463; ფაუერი 2013: 33-60). თუკი ბინფორდის თეორია მართებულია, სავსებით შესაძლებელია, ნეანდერტალელი მამრების ცალკე ცხოვრება საკვების მოპოვებასთან და შენარჩუნებასთან იყო დაკავშირებული: ძლიერ მამრებს ადვილად შეეძლოთ მთელი საკვების მითვისება, რითაც ჯგუფების სიცოცხლისუნარიანობას მნიშვნელოვნად შეასუსტებდნენ. რაც შეეხება საკვების მოპოვებას, სავარაუდოა, რომ ქალების ჯგუფიც შესძლებდა საკვების წარმატებულ მოპოვებას, მით უმეტეს, რომ ნადირობა და შემგროვებლობა,უკვე მაშინ – ჯგუფური საქმე უნდა ყოფილიყო. შედეგად, შესაძლებელია, ნეანდერტალელების სოციალური სტრუქტურა, წარმატებულ პოპულაციურ მექანიზმს მივაწეროთ, რომლის მიხედვითაც, მამრები მდედრებისაგან და ნაშიერებისაგან განცალკევებით ცხოვრობდნენ. შესაძლებელია, სწორედ ამ, „აფრიკული ქცევისაგან“ განსხვავებულ სოციალურ სტრუქტურაში და ქცევაში არის მოსაძებნი ის განსხვავება, რომელმაც საბოლოოდ ცხოველების და მცენარეების მოშინაურებამდე მიგვიყვანა.
ქცევის ნეიროქიმიური მამოძრავებლები
თანამედროვე მეცნიერებაში სულ უფრო და უფრო მეტ ყურადღებას აქცევენ სოციალური კავშირების და სისტემების მნიშვნელობას და გავლენას როგორც ემოციურ ბალანსზე, ასევე, ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე (კოჰენი 2004; მაულიკი 2009; 1222-1229): ურთიერთობის დროს, იქნება ეს ორი ადამიანის თუ ჯგუფის წევრების ერთმანეთთან ურთიერთობა, ადამიანის ორგანიზმში წარმოიშობა კონკრეტული ოპიოიდები (ნაერთები), რომლებიც თავის მხრივ ხელს უწყობენ რელაქსაციას, აუქმებენ სტრესის მიერ გამოწვეული ნივთიერებების მოქმედებას (დროლეტი et al. 2001: 729-741). შედეგად, სპეციფიკური სოციალური ინტერაქცია (მოფერება, ხელით შეხება, ჯგუფური გართობა და სხვა) არის ის, რაც ადამიანს არა მარტო სოციალურ არსებად აქცევს, არამედ, იცავს მას სტრესისაგან, რომელიც მას ამ ინტერაქციის გარეშე ემართება. სოციალური ინტერაქცია ადამიანის ორგანიზმში ააქტიურებს ენდოგენურ ოპიოიდურ სისტემას, რომელიც, თავის მხრივ, პასუხისმგებელია იმ ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებების (დოფამინი, ოქსიტოცინი და სხვ.) გამოყოფაზე, რომლებიც ძირითადია ჩვენი ფსიქიკური ჯანმრთელობის შენარჩუნებაში (აისენბერგერი 2012, ვალენტინო 2015: 23-32).
ოპიოიდური სისტემა ცენტრალურ როლს თამაშობს ტკივილის აღქმასა (ნოციცეფცია) და გაუტკივარებაში (ჰოლდენი, ჯეონგი და ფორესტი 2005: 291-301). გარდა ამისა, აღნიშნული სისტემა მონაწილეობს ორგანიზმის სხვადასხვა ფიზიოლოგიურ პროცესში, ისეთი როგორიცაა პასუხი სტრესზე, სუნთქვითი და საჭმლის მომნელებელი სისტემების მუშაობა, 5 ენდოკრინული და იმუნური პროცესების მიმდინარეობა, ჰედონისტური გუნება- განწყობილების და ხასიათის ფორმირება, ეიფორიული მდგომარეობის და მიჩვევის ფენომენის ჩამოყალიბება (კელი 2004: 765-776; კელი 2002: 365-377).
ოპიოიდური სისტემა მოიცავს სამი ტიპის რეცეპტორს (მიუ, დელტა და კაპა), რომლებიც აქტივდებიან ენდოგენური ოპიოიდური პეპტიდების საშუალებით. ეს უკანასკნელნი წარმოიქმნებიან სამი წინამორბედიდან – პროოპიომელანოკორტინიდან, პროენკეფალინიდან და პროდინორფინიდან. ოპიოიდური პეპტიდები და მათი რეცეპტორები ფართოდ არიან გავრცელებული პერიფერულ და ცენტრალურ ნერვულ სისტემებში და ინტენსიური შესწავლის საგანს წარმოადგენენ. ამრიგად, ოპიოიდური სისტემა, განსაკუთრებით ტვინის ის უბნები, რომლებიც ვენტრო-ტეგმენტალურ არეალში მდებარეობენ, მონაწილეობას იღებენ ყველა იმ საბაზისო მექანიზმის ფუნქციობაში, რომელიც ქცევითი რეაქციების განმტკიცებასთან და დადებითი შედეგის მიღებასთან არის დაკავშირებული (ხაჩატურიანი 1993: 471-497): ამ დროს, სხვადასხვა ტიპის ოპიოიდმა შესაძლებელია საპირისპიროდ იმოქმედოს. ასე მაგალითად, ოპიოიდები, რომლებიც მოქმედებენ მიუ და დელტა რეცეპტორებზე სიამოვნების განცდას გვაძლევენ, დადებით განმტკიცების ფენომენს წარმოქმნიან და განმეორებითი ქცევის ალბათობას ზრდიან. ამის საპირისპიროდ, კაპა რეცეპტორზე მოქმედი ოპიოიდები ავერსიას, ნეგატიურ განწყობას, ჰალუცინაციებს და უქეიფობას იწვევენ, რაც უარყოფითი განმტკიცების პროცესს განაპირობებს. ოპიოიდური პეპტიდების მოქმედების დადებითი თუ უარყოფითი მოქმედება დამოკიდებულია ნერვული წრედების ანატომიურ თავისებურებებზე და იმ რეცეპტორების რაობაზე, რომლებიც სპეციფიკურად ამა თუ იმ ქცევით პროცესში არის ჩართული (ლე მერი 2009: 1379-1412).
ტვინის ოპიოიდური სისტემის ფუნქციური აქტივობა საფუძვლად უდევს ისეთ ქცევით პროცესებს, როგორიცაა სოციალური ქცევები, დედასა და ბავშვს შორის ურთიერთობა (ბურკეტი 2012: 1-26; ნელსონი 1998: 437-452), ურთიერთობა პარტნიორებს შორის, თამაშები და სხვა (ლე მერი 2009: 1379-1412). ასეთი ტიპის ურთიერთობის დროს სოციალური ინფორმაცია გამოიხატება ე.წ. „ერთგულების“ ფენომენში (ბურკეტი 2012), რომელიც თავისი არსით განსხვავდება მიჩვევის ფენომენისაგან. სოციალური ურთიერთობების დროს „ერთგულების“ ფენომენის გამომუშავებაში, ოპიოიდების გარდა, მონაწილეობას იღებენ სხვა ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთები, ისეთი როგორიცაა დოფამინი, ოქსიტოცინი, ვაზოპრესინი. თუ ჩვეულებრივი მიჩვევის გამომუშავებაში (მაგალითად ნარკოტიკული ნივთიერების მიმართ) ქცევის განმტკიცება დამოკიდებულია ელემენტარულ დადებით უკუკავშირზე მიმდებარე ბირთვში არსებულ ოპიოდურ და დოფამინურ სისტემებს შორის (ვაისი 1987: 227-263), „ერთგულების“ ფენომენის ფორმირება, (მაგალითად, ურთიერთობა პარტნიორებს, დედასა და ბავშვს შორის) გაცილებით უფრო რთულია და ძირითადად სოციალური ტიპის (შეხება, საუბარი, შეხედულება, გარეგნობაზე, სუნი, ხმა, ქცევა და ა.შ.) სენსორულ ინფორმაციაზეა დამოკიდებული, სადაც დოფამინის და ოპიოიდების გარდა სხვა ტიპის ნეიროპეპტიდები (ოქსიტოცინი, ვაზოპრესინი და სხვა) იღებენ მონაწილეობას (Burkett, and Young 2012; Nelson and Panksepp 1998). მიუხედავად შედარებით უფრო რთული მექანიზმებისა „ერთგულების“ ფენომენის გამომუშავებაში „ჯილდოს“ მიღების და ქცევის განმტკიცების კომპონენტი მთლიანად ოპიოიდურ სისტემებს ეყრდნობა, რაც ასეთი ტიპის ქცევის განმტკიცებას იწვევს. გამომდინარე აქედან, ცხადია, რომ ენდოგენური ოპიოდური სისტემა გამოიმუშავებს იმ ნივთიერებებს, რომლებიც აუცილებელია ჩვენი არა მარტო ფსიქიკის, არამედ, როგორც სოციალური არსებების ფუნქციონირებისათვის. 6 სოციალურ ურთიერთობებზე უარის თქმა – სხვადასხვა ფაქტორის გამო – იწვევს პროცესს, რომელის დროსაც ფიზიკური ტკივილის მსგავსი პროცესი იწყება („სოციალური ტკივილის თეორია“ აიზენბერგერი 2012: 421-434): სოციალური ტკივილის თეორიის თანახმად, სოციალური და ფიზიკური „ტკივილის“ შედეგად გამოწვეული ადაპტაციურ/კომპენსაციური მექანიზმები მსგავსია და გამოიხატება ენდოგენური ოპიოიდური სისტემის აქტივაციაში (ჰსუ 2013: 1211-1217). აღნიშნული ცვლილებები განსაკუთრებით მკაფიოდ არის გამოხატული ტვინის იმ უბნებში, რომლებიც პასუხისმგებელი არიან მოტივაციასა და გუნება/განწყობაზე (ტრეზა 2011: 6362-6370). აღსანიშნავია, რომ ბავშვებში პოზიტიური სოციალური ქცევა და თამაშები მიმდებარე ბირთვში არსებულ ოპიოიდურ ნეიროტრანსმისიის აქტივაციაზეა დამოკიდებული, რომლის დეზორგანიზაციაც, სავარაუდოდ, აუტიზმის, დეპრესიის და შიზოფრენიის სიმპტომების ფორმირებას განაპირობებს (ტრეზზა 2011: 6362-6370).
მარტოსული ნენდერტალელი: ნეიროქიმიული ბალანსის ძიებაში
ჩვენი ჰიპოთეზისათვის განსაკუთრებით საგულისხმოა ის, რომ სოციალური ტკივილის შედეგად გამოწვეული ოპიოიდური სისტემის აქტივაცია წარმოშობს კვლევით მიდრეკილებას, რომლესაც საფუძვლად უდევს ოპიოიდის გამომყოფი მოვლენის ან ფენომენის ძიებას: ამ დროს ადამინის ორგანიზმი „ეძებს“ ისეთ რამეს, რაც მას ჩაუნაცვლებს იმ ოპიოიდებს, რომელებიც გამოიყოფა ადამიანის ორგანიზმის სოციალურ სისტემაში და სოციალურ ურთიერთობაში ყოფნის დროს: ოპიოიდების საშუალებით კვლევითი აქტივობის და მისი განმტკიცების ფენომენის ფორმირება ბუნებრივი ფიზიოლოგიური პროცესებიდან გამომდინარეობს. საკვების და წყლის მიღების, პოტენციურ პარტნიორებთან ურთიერთობის და სხვა დადებითი ფიზიოლოგიური სტიმული ქცევის განმტკიცებას იწვევს (ბონდარი 2004: 697-725). ეს პროცესი, შესაძლებელია, კარგად შესწავლილი კვების ფიზიოლოგიის მექანიზმის ანალოგიით განვიხილოთ: კვების ფიზიოლოგია შესაძლებელია ორ ნაწილად დაიყოს. პირველი არის ე.წ. ჰომეოსტატური ანუ სასიცოცხლო პარამეტრების შემანარჩუნებელი კვება, ხოლო მეორე – ჰედონისტური-სასიამოვნო-წამახალისებელი კვება, რომელიც ზედმეტი და სასიამოვნო საკვების მიღების შემდეგ ვლინდება (ბონდარი 2004: 697-725). ორივე შემთხვევაში მონაწილეობას იღებს ოპიოიდური სისტემა. ეს სისტემა, თავის ტვინის ისეთ სპეციფიკურ უბნებს მოიცავს, რომლებიც დადებითი განმტკიცების ფენომენს იძლევა. აღნიშნული უბნები ფორმირდება ტვინის იმ არეალებიდან, რომლებშიც ოპიოიდური სისტემის გარდა მონაწილეობს მეორე მნიშვნელოვანი მოტივაციურ-ემოციოგენური სისტემა – დოფამინერგული სისტემა (კელი 2004; ხაჩატურიანი, შაფერი და ლუისი 1993). ამ სისტემიდან ორო – ვენტროტეგმენტალური უბანი და ე.წ. მიმდებარე ბირთვი მონაწილეობას იღებს თითქმის ყველა იმ ფენომენში, რომელიც არის ოპიოიდებთან დაკავშირებული და რომელიც მონაწილეობს მიჩვევა/განმტკიცების და სიამოვნება/ეიფორიის ფორმირების პროცესში. სწორედ ამ სისტემაშია განთავსებული დადებითი განმტკიცების მიუ და დელტა ოპიოიდური რეცეპტორები, რომელთა აქტივაციაც განმეორებითი ქცევის (კვების ძიების) ალბათობას ზრდის. გარდა ამისა, მიმდებარე ბირთვში (Nucleus Accumbens) განთავსებული ოპიოიდური რეცეპტორის აქტივაცია ჰედონისტურ განცდას უწყობს ხელს (კელი 2004; ლე მერი et al. 2009). აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ გავრცელების მსგავსი არეალი ნერვულ ქსოვილში აქვს მეორე მნიშვნელოვან ნეიროპეპტიდს – ოქსიტოცინს, რომლის მოქმედებაც ოპიატებთან ხშირ 7 შემთხვევაში კოორდინირებულ ხასიათს ატარებს (დოლენი et al. 2013). ოქსიტოცინის ნეირომოდულაციური პოტენციალი მჟღავნდება ტვინის სოციალური, ადაპტაციური და ემოციური ქცევის განმსაზღვრელ სტრუქტურებში (კარტერი 2014: 17-39), რომელიც შესაბამისი ნერვული გზებით იწვევს ცენტრალური ნერვული სისტემის მოქმედების ცვლილებას: ემპათიის, სიმპატიის, რწმენის და იმედიანობის გრძნობებს (ბეთლეჰემი 2014: 1- 5).
მსგავსი რამ ხდება, როდესაც ადამინი განიცდის სოციალური ინტერაქციის ნაკლებობას (ლე მერი et al. 2009): მასში აქტიურდება ენდოგენური ოპიოიდური და/ან ოქსიტოცინის სისტემა, რომლიც მას აიძულებს განახორციელოს კვლევითი/ძებნითი აქტიობა – ეძებოს ის, რაც მას ჩაუნაცვლებს სოციალური ინტერაქციით მიღებულ იპიოიდებს. ვფიქრობთ, სავსებით შესაძლებელია, რომ ეს ფიზიოლოგიური მექანიზმი ედოს საფუძვლად ცხოველების და მცენარეების მიჩვევა/მოშინაურების დასაწყისს: თუკი დავუშვებთ, რომ ნეანდერტალელი მამრები ქალების და ბავშვების ჯგუფებისაგან განცალკევებით ცხოვრობდნენ, მათ ენდოგენურ ოპიოიდურ სისტემას უნდა აეძულებინა ისინი ეძებნათ ისეთი რამ, რაც მათთვის სოციალური ინტერაქციით მიღებულ ოპიოიდებს ჩაანაცვლებდა. ასევე, ცხადია, რომ „გაგდებულ“ მამრებს შორის გადარჩებოდნენ ისინი, ვინც, „გარე ოპიატების“, ოპიოიდების გამოყოფის გამომწვევი ფაქტორების ძიებაში მიაღწევდა წარმატებას და განიმტკიცებდა ამ ქცევას. თუკი ჩვენი მსჯელობა მართებულია, ცხადია, რომ ასეთი, ოპიოიდების გამომწვევი გარე ფაქტორები, ნეანდერტალელ მამრებს შეეძლოთ ეპოვათ ცხოველებსა და მცენარეებში, რაც მიჩვევის დასაწყისი იქნებოდა.
საინტერესოა, რომ მიჩვეული და გარეული ვერცხლიფერი მელიების (იხ. ზემოთ) შუბლისწინა კორტიკული ტვინების შედარებამ აჩვენა მნიშვნელოვანი, სულ მცირე ორმაგი განსხვავება 335 გენის ექსპრესიაში, რაც აღნიშნავს მასიურ ნეიროქიმიურ ცვლილებებს, რომლებიც უკავშირდება მოშნაურებას (კუკეკოვა 2011: 482). ეს განსხავება შემდგომ დადასტურებული იქნა ცხრა გენით, რომლეთა შორის ერთ-ერთი იყო 5- ჰიდროქსიტრიფტამინის რეცეპტორ 2C (HTR2C)-ის გენი, რომლის ექსპრესიაც მაქსიმალურად იყო გაძლიერებული მიჩვეულ მელიებში. ეს ფაქტი არის ჩვენი ჰიპოტეზის მნიშვნელოვანი მხარდაჭერა, იმდენად, რამდენადაც HTR2C წარმოადგენს G პროტეინთან დაკავშირებულ რეცეპტორს, რომელიც გამოიყოფა წინატვინში (შტამი 1994: 339-348) და გავლენას ახდენს ქცევის და ფიზიოლოგიის ძალიან ბევრ ასპექტზე (ჰაისლერი 2007: 6956-6964). კონკრეტულად: (ა) HT2C რეცეპტორი არის ჰიპოტალამუს-ჰიპოფიზ-თირკმლის ღერძის მნიშნველოვანი მოდულატორი, რომელიც (ღერძი) არის მწვავე სიმპათეტურ სტრესზე პასუხის მთავარი მაკონტროლებელი, რაც გამოიხატება კონკრეტულ გამაღიზიანებელზე გაქცევა-ბრძოლის პასუხით (ჰაისლერი 2007: 6956-6964); (ბ) HT2C რეცეპტორი ზრდის დოფამინის წარმომშობ ციკლს, კონკრეტულად – ნუკლეუს აკუმბენსში, რაც ხდება სტრესის, შფოთვის და ტკივილის დროს (მიკეი 2012: 9344-9350); (გ) HTR2C-ნოკაუტირებულები თაგვებიგანმეორებითი სტრესის მიმართ ჰიპერ-მგრძნობიარენი ხდებიან (ჩუ-გრინი et al., 2003: 217-226); (დ) მამრობითი სქესის შიზოფრენიით დაავადებულ ადამინებს ახასიათებთ HTRC2 ფუნქციების გამოხატვის შემცირება (ლი et al., 2015). ყველა ეს მოცემულობა მიუთითებს, რომ HTRC2 გენის გაძლიერებული ექსპრესია მიჩვეულ მელიებში იწვევს ამ ცხოველებში კომფორტულობის შერძნების და ადვილად ადაპტირებად ქცევის ინტენსიფიკაციას, რაც მათ აძლევს საშუალებას იყვნენ ადამიანებთან ურთიერთობის უფრო მიმღემნი, ვიდრე მათი გარეული მოძმეები.
ერთ-ერთი პირველი მონაცემები ადამიანის და მოშინაურებელი ცხოველის ურთიერთობით ინდუცირებული ფიზიოლოგიური შესახებ 1983 წელს გამოჩნდა (ფრიდმანი et al. 1983: 461-465), რომელშიც ნაჩვენები იქნა, რომ რომ ადამიანისა და ძაღლის ურთიერთობას ორივე მათგანში წნევის დაკლება სდევს თან. უფრო დეტალურმა შესწავლებმა აჩვენეს რომ ადამიანისა და ძაღლის დადებით ურთიერთობას საშუალოდ 15 წუთის განმავლობაში არამარტო წნევის შემცირება, არამედ მთელი რიგი ბიოქიმიური პარამეტრების ცვლილებაც ახლავს თან: ორივე სახეობის წარმომადგენლებში სარწმუნოდ იმატებდა პლაზმური ბეტა-ენდორფინის, ოქსიტოცინის, პროლაქტინი, ფენილ ძმარმჟავას და დოფამინის დონე (ოდენდაალი 2003: 296-301). მთელ ამ ცვლილებების ანალიზს ერთი საინტერესო დასკვნისაკენ მივყავართ – ადამიანისა და ცხოველის ურთიერთობას ორივე სახეობისათვის დადებითი, როგორც ფსიქიკური და ფიზიკური ჯანმრთელობისათვის, ასევე, ურთიერთმიჩვევის განმამტკიცებელი ფიზიოლოგიური და ბიოქიმიური ცვლილებები სდევს თან. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ვარაუდობენ, რომ ცხოველებთან ურთიერთობის დადებითი ეფექტი განპირობებულია ნეიროპეპტიდი – ოქსიტოცინის ზრდით, რომელიც შესაბამისი ნერვული გზებით იწვევს უმაღლესი ნერვული მოქმედების ცვლილებებს, ემპათიის, თანაგრძნობის, რწმენის და იმედიანობის განცდას. ოქსიტოცინის ეფექტი, საბოლოო ჯამში, ხორციელდება ტვინის იმ ოპიოიდური და დოფამინერგული სისტემებით, რომლებიც მონაწილეობენ მიჩვევის, „დაჯილდოების“ და დადებითი სოციალური ურთიერთობების საბაზისო მექანიზმების ფორმირებაში(ბეთლეჰემი 2014) მცენარეებით და მათი ნაყოფით გამოწვეული ოპიოიდების გამოყოფა ფაქტია და ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში ამას ადვილად ვაკვირდებით. საგულისხმოა, რომ პირველი მოშინაურებული მცენარეები ისინი არიან, რომელთაგანაც ალკოჰოლი (ოპიატების სწრაფად გამომწვევი) ადვილად მზადდება: ლეღვის და ვაზის გვერდით ბრინჯი, ქერი და ხორბალი არიან პირველად მოშინაურებული მცენარეების სიაში (პატრიკი, დურჰამი 1952: 676-684), ალკოჰოლის მიღების სიადვილე შეიძლება ყოფილიყო დამატებითი მოტივაცია ამ მცენარეების გაკულტურებისა პირველყოფილ საზოგადოებების მიერ.
დისკუსია და სინთეზი
ძნელი სათქმელია, როგორ ხდებოდა პირველი მიჩვევები, თუმცა, დიდი ალბათობით, პირველები მიჩვევის პროცესში მგლები (ფრიდმანი et al. 2014) იყვნენ. არა მარტო იმიტომ, რომ ჩვენ ვიცით, რომ პირველი მოშინაურებული ნამარხი ცხოველი ძაღლია (ლარსონი 2012; 8878- 8883), არამედ იმიტომაც, რომ მგლები დიდი ხნის განმავლობაში უნდა ყოფილიყვნენ ადამიანის საცხოვრებლების სატელიტები (რასელი 2012), სავარაუდოდ, განსაკუთრებით ის მგლები, რომლებსაც ხროვაში იერარქიული ბრძოლები წაგებული ჰქონდათ, შესაბამისად, ადვილად აღიარებდნენ ადამინების ბატონობას. ასევე, სრულიად დასაშვებია, რომ ცხოველების მხრიდანაც იყო გადადგმული ნაბიჯი ადამიანთან მიჩვევისაკენ (დერი 2011; პაქსტონი 2000: 5-8): ცხოველს, რომელიც მარტოა და არ არის სოციალურ ჯგუფში, ისევე სჭირდება ოპიოიდები და მისი ორგანიზმი ისევეა მიმართული ოპიატების ძიებაზე, როგორც ადამიანის ფიზიოლოგია (ჩვენს შემთხვევაში, ნეანდერტალელის): შესაბამისად, სავარაუდოა, რომ პირველი მიჩვეული ცხოველები ან პატარები, ჯერ კიდევ ჩამოუყალიბებელი ნაშიერები იყვნენ, ან – მარტოდ დარჩენილი ცხოველები, რომლეიც ისევე „ეძებდნენ“ ენდოგენური ოპიოიდების მაპროვოცირებელ ფენემენებს, ისევე, როგორც ნეანდერტალელი მამრები. თუკი 9 ეს ასეა, უნდა ვთქვათ, რომ პირველი ნეანდერტალელის მიერ ცხოველის ჯერ მიჩვევა/მოთვინიერება და შემდეგ მოშინაურება – ენდოგენური ოპიოიდების გამომწვევი ფენომენის ძიების ორმხრივი პროცესი (ბენინგერი 1995: 69-77) იყო. ეს ხედვა სავსებით შეესაბამება თანამედროვე ეკოლოგიის პრინციპებს: ის, რომ მკაცრ გარემო პირობებში სახეობებს შორის პოზიტიური ურთიერთობა იზრდება, მცენარეების ეკოლოგიაში კარგად დადგენილი ფაქტია (მაგ., ბრუკერი et al. 2008: 18-34) და რომლის განზოგადებაც სავსებით შესაძლებელია (კიკვიძე 2009: 399-404).
დღეს-დღეობით უკვე დადასტურებულად ითვლება, რომ ადამიანისა და ცხოველების ურთიერთობას დადებითი ზეგავლენა გააჩნია ურთიერთობის ორივე მხარეს: სოციალურ ყურადღებიანობაზე, სოციალურ ქცევაზე, ადამიანთა შორის ურთიერთობაზე და ხასიათზე. რიგი მონაცემებისა მიუთითებს, რომ ამ ურთიერთობისას ადგილი აქვს სტრესთან დაკავშირებული ფაქტორების შემცირებას (არჩერი 1997: 237-259; დერი 2011; სმითი 2014: 543- 551): მცირდება ეპინეფრინისა და ნორეპინეფრინის დონე, ადგილი აქვს იმუნური სისტემის ფუქნციობის გაუმჯობესებას (ბეეტზი2011: 349-348; 2012: 1-15), მცირდება ტკივილი, იზრდება სანდოობაა მეორე მხარის მიმართ. ასევე, ხდება აგრესიის შემცირება, ემპატიის და დასწავლის უნარის მომატება (ბეეტზი et al. 2011; 2012; დოლენი 2013: 179-184; ჰანდლინი 2011: 301-315; 2012; მილერი 2000: 31-42). ასევე, სულ უფრო და უფრო მეტი სტატიები ჩნდება მოწოდებით, განვიხილოთ ცხოველების გამოყენებით თერაპია როგორც აუცილებელი, და არა დამატებითი ინტერვენციის ღონისძიება (მაუჯინი 2015: 23-36; ფალეი 2010: 199-207).
ზოგადად, შინაური (სახლის) ცხოველების არსებობა პირდაპირ ადასტურებს ნეიროქიმიურ თეორიას: მათი მოშინაურების პირდაპირი მიზანი არის ოპიოიდების და სხვა ნეიროჰორმონების, როგორიცაა ოქსიტოცონი, გამოყოფა, რომლებიც აუმჯობესებენ ფსიქოლოგიური ჯანმრთელობას ემოციური მხარდაჭერით და დეპრესიის, მოუსვენრობის და მარტოობის, შეგრძნებების განქარვებით (ჰინესი 2003; ჰოლდენი, ჯეონგი და ფორესტი 2005; შტაატსი 2008; 279-291). ასევე, თანამედროვე კვლევები აჩვენებს, რომ სახლის ცხოველების უნარი გაგიწიონ კომპანიონობა და მეგობრობა არის მათი ყოლის ერთადერთი მიზეზი (ჯონსი 2007) და რომ მათთან ურთიერთობამ შეიძლება გააუმჯობესოს ჯანმრთელობა და შეამციროს სტრესსზე ფიზიკური რექაცია (ერვინი et al. 2003: 469-481). როგორც ჩანს, ცხოველების მიჩვევას და შემდგომ მოშინაურებას სწორედ ეს პროცესი დაედო საფუძვლად: საკვების მოპოვების სირთულის და ნაკლებობის გამო, ნეანდერტალელი მამრები განიდევნენ ქალების და ბავშვების საზოგადოებიდან და იძულებულნი იყვნენ მარტო ეცხოვრათ. ეს ალბათ 1000-120 000 წლის წინ მოხდა – პირველი ნენადერტალელების ევრაზიის კონტინენტზე გადმოსვლისას. ნეანდერტალელ მამრებს, ამ განდევნის შედეგად ჩაერთოთ მექანიზმი, რომელიც მათ აიძულებდათ ეკვლიათ/ეძებნათ ოპიოიდების და ოქსიტოცინის გამოყოფის მასტიმულირებელი ფაქტორები, რაც მათ იპოვეს ცხოველების მიჩვევა/მოთვინიერებაში და მცენარეების მათთვის სასარგებლო თვისებების აღმოჩენაში და ამ თვისებების კულტივირებაში. როდესად homo sapiens sapiens-ები მოვიდნენ ევრაზიაში, მათ, სავარაუდოთ, დახვდათ ნეანდერტალელი მამრები, მოთვინიერებული/მიჩვეული ცხოველებით. სავარაუდოა, რომ თქმულება ტყეში მარტოდმარტო მცხოვრები ჯადოქრების შესახებ, რომლებმაც ცხოველების და მცენარეების ენა იციან, და რომელსაც ყველა ხალხის თქმულებების კომპლექსი იზიარებს, ამ დროიდან იღებს სათავეს. შემდეგ, როდესაც ნეანდერტალური საზოგადოება შეერია Homo sapiens sapiens-თა საზოგადოებას, მიჩვევა/მოშინაურების წესი საყოველთაოდ მიღებული უნდა გამხდარიყო. რაც, სავსებით შესაძლებელია, მაშინ, როდესაც დიდი გამყინვარების პერიოდი დამთავრდა (12 000 წლის წინ), 10 გამხდარიყო მუდმივი დასახლებების გაჩენის ერთ-ერთი მასტიმულირებელი ფაქტორი. სწორედ ამიტომ „ვხედავთ“ მოშინაურებულ მცენარეებს და ცხოველებს 8000 წლის პალეონტოლოგიურ მასშტაბში: ნენდერტალულმა მემკვიდრეობამ თავისი შედეგი მოიტანა. მოშინაურებული/მიჩვეული/მოთვინიერებული ცხოველების საკვების მოპოვების წყაროდ გარდაქმნა გვიანდელი ფენომენი უნდა იყოს. მანამდე, როგორც ჩანს, მას უძღოდა ნეანდერტალელების მიერ ცხოველების მიჩვევა/მოთვინიერება/მოშინაურება, ოპიოიდების და ოქსიტოცინის გამოყოფისათვის, შემდეგ კი ამ პროცესის გაგრძელება homo sapiens sapiens – თან ერთობლივად. ასევე სავარაუდოა, რომ ნეანდერტალური საზოგადოების ამ ასპექტმა დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა Homo sapiens sapiens-ზე: დღემდე ცხოველების მიჩვევის/მოთვინიერების უნარი განსაკუთრებულად და ლამის ჯადოსნურად ითვლება. არაფერს ვამბობთ იმ კულტურულ ფაქტზე, რომ ლამის ყველა ტრადიციული საზოგადოების მითებში და ზღაპრებში ცხოველები ჯადოქრების დამხმარეები და მათი ზებუნებრივი ძალის საბუთები არიან (პროპი 1968: 39-43).
დასკვნითი შენიშნვები
ზემოდთქმულის საფუძველზე შეგვიძლია ჩამოვაყალიბოთ მოშინაურების განსაზღვრება: მოშინაურება არის ადამიანის მიერ შექმნილი, ცხოველების და მცენარეების სახეობათა კონკრეტული, ხშირად გენეტიკური მოდიფიკაციის საშუალებით მიღებული, ინდივიდების და მათი მოქმედების შედეგების განმეორებითი, სოციალური და ინდივიდუალური გამოყენების სისტემა, ადამიანის ორგანიზმის მიერ ენდოგენური ოპიოიდების დიდი რაოდენობით გამომუშავების მიზნით. ამ ეტაპზე არ არის შესაძლებელი ამ ჰიპოთეზის ემპირიულად გაზომვა, თუმცა, მომავლის კვლევებმა მოლეკულურ ბიოლოგიაში ტვინის (კრუბიტცერი 2014: 157-165) და ქცევის (კოქსი 2013: 374-389; მელონი 2014: 593-614; როზანოვი 2012: 332-350) ევოლუციის ეპიგენეტურ მექანიზმების შესახებ, ახალი მასალები უნდა მოგვცენ ამ ჰიპოთეზისათვის. ეს ახალი პერსპექტივა შეიძლება დაგვეხმაროს ემპირიულად გაზომვადი ვარაუდების შემუშავებაში: უპირველეს ყოვლისა, ეს მიდგომა წინასწარმეტყველებს, რომ მცენარეებთან ურთიერთობა, ისევე, როგორც ცხოველებთან, გამოიწვევდა ოპიოიდური სისტემს ისეთივე ცვლილებებს, როგორც ცხოველების შემთხვევაში და ჩამოაყალიბებდა ჩვენი ქცევის კონკრეტულ ფორმებს; ეს წინასწარმეტყველება შეიძლება გაიზომოს ისეთივე ექსპერიმენტული მიდგომით, როგორც ეს მოხდა ცხოველების მიმართ. გარდა ამისა, შესაძლებელია დავინახოთ ეთნოლოგიური მონაცემების მნიშნველოვანი განსხვავება, თუკი გავზომავთ და ერთმანეთს შევადარებთ ევრაზიელი, ამერიკის და აფრიკელი შანამების სუბ- კულტურებში ცხოველებისადმი და მცენაარებისადმი დამოკიდებულებას.
გამოყენებული ლიტერატურა:
არჩერი 1997: Archer, J., Why do people love their pets? Evolution and Human behavior 18, 1997. 11
ბენინგერი 1995: Baenninger, R., Some consequences of animal domestication for humans. Anthrozoös 8, 1995
ბარ-იოზეფი 1995: Bar-Yosef, O., & Meadow, R. H., The origins of agriculture in the Near East. In T. D. Price and A. B Gebauer (Eds.), Last hunters, first farmers: New perspectives on the prehistoric transition to agriculture,Santa Fe, NM: School of American Research Press, 1995
ბეთლეჰმი 2014: Bethlehem R.A.I. Baron-Cohen S., van Honk J., Auyeung B., Bos PA The oxytocin paradox. Frontiers in Behavioral Neuroscience, 8, 48, 1-5, 2014.
ბეეტცი 2011: Beetz, A., Kotrschal, K., Turner, D. C., Hediger, K., Uvnäs-Moberg, K., & Julius, H., The effect of a real dog, toy dog and friendly person on insecurely attached children during a stressful task: an exploratory study, Anthrozoös 24, 2011
ბეეტცი 2012: Beetz, A., Uvnäs-Moberg, K., Julius, H., & Kotrschal, K., Psychosocial and psychophysiological effects of human-animal interactions: the possible role of oxytocin. Frontiers in Psychology 3, 2012
ბენდრეი 2012: Bendrey, R., From wild horses to domestic horses: a European perspective. World Archaeology 44, 2012
ბეთლეჰმი 2014: Bethlehem, R. A., Baron-Cohen, S., van Honk, J., Auyeung, B., & Bos, P. A. The oxytocin paradox. Frontiers in Behavioral Neuroscience 8: 48. 2014.
ბინფორდი 1992: Binford, L. R., Subsistence a key to the past. In S. Jones, R. D. Martin, & D. Pilbeam (Eds.), Cambridge Encyclopedia of Human Evolution (pp.365–368). Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
ბინფორდი 2002: Binford, L. R. In pursuit of the past: decoding the archaeological record. Berkeley: University of California Press, 2002. ბინფორდი 2008: Binford, S. R., & Binford, L. R., Archeology in Cultural Systems. Chicago: Aldine Transaction Publishers. 2008.
ბონდარი 2004: Bodnar, R. J. Endogenous opioids and feeding behavior: a 30-year historical perspective. Peptides 25, 2004.
ბოულე 1920: Boule, M, Les hommes fossiles – éléments de paléontologie humaine. Paris: Masson et cie, 1920.
ბრადშაუ 2013: Bradshaw, J. Are Britain’s cats ready for cat café’s? Veterinary Records 173, 2013.
ბრუკერი 2008: Brooker, R. W., Maestre, F. T., Callaway, R. M., Lortie, C. L., Cavieres, L. A., Kunstler, G., Liancourt, P., Tielbörger, K., Travis, J. M. J., Anthelme, F., Armas, C., Coll, L., Corcket, E., Delzon, S., Forey, E., Kikvidze, Z., Olofsson, J., Pugnaire, F., Quiroz, C. L., Saccone, P., Schiffers, K., Seifan, M., Touzard, B., & Michalet, R., Facilitation in plant communities: the past, the present, and the future. Journal of Ecology 96, 2008.
ბურკეტი 2012: Burkett, J. P., & Young, L. J. The behavioral, anatomical and pharmacological parallels between social attachment, love and addiction. Psychopharmacology (Berl). 224, 2012.
კარტერი 2014: Carter, C. S., Oxytocin pathways and the evolution of human behavior. Annual Review Psychology 65, 2014.
გლიკმანი 1995: Stephen E. Glickman, The Spotted Hyena from Aristotle to the Lion King: Reputation is Everything, in: Social Researc, Vol. 62, No. 3, In the Company of Animals, FALL 1995.
ჩუ-გრინი 2003: Chou-Green, J. M., Holscher, T. D., Dallman, M. F., & Akana, S. F., Repeated stress in young and old 5-HT(2C) receptor knockout mice. Physiology and Behavior 79, 2003.
პატრიკი 1952: Charles H, Patrick; Durham, NC, Alcohol, Culture, and Society. Duke University Press (reprint edition by AMS Press, New York, 1970). pp. 26–2.7.Cohen, S. (2004). Social Relationships and Health. American Psychologist 59, 1952. 12
კონდემი 2013: Condemi, S., Mounier, A., Giunti, P., Lari, M., Caramelli, D., & Longo, L., Possible interbreeding in late Italian Neanderthals? New data from the Mezzena jaw (Monti Lessini, Verona, Italy). PloS One 8, e59781. 2013.
კუპერი 1999: Cooper, S. M., Holekamp, K. E., & Smale, L., A seasonal feast: long‐term analysis of feeding behavior in the spotted hyaena (Crocuta crocuta). African Journal of Ecology 37, 1999.
კოქსი 2013: Cox, B. D., On the difficulty in getting out of historical ruts: Waddington and an argument for behavioral epigenetics. New Ideas in Psychology 31, 2013.
ქრილი 1995: Creel, S., & Creel, N. M., Communal hunting and pack size in African wild dogs, Lycaon pictus. Animal Behaviour 50, 1995.
დერი 2011: Derr, M., How the Dog Became the Dog: From Wolves to Our Best Friends. New York: Penguin Group USA. 2011.
დიამონდი 1997: Diamond, J., Guns, Germs, and Steel: a short history of everybody for the last 13,000 years. London: Vintage. 1997.
დოლენი 2013: Dölen, G., Darvishzadeh, A., Huang, K. W., & Malenka, R. C. (2013). Social reward requires coordinated activity of nucleus accumbens oxytocin and serotonin. Nature 501, 2013.
დრისკოლი 2007: Driscoll, C. A., Menotti-Raymond, M., Roca, A. L., Hupe, K., Johnson, W. E., Geffen, E., Eric H. Harley Delibes, M., Pontier, D., Kitchener, A.C., Yamaguchi, N., O’Brien, S. J., & Macdonald, D. W.,The Near Eastern origin of cat domestication. Science 317, 2007.
დროლეტი 2001: Drolet, G., Dumont, E. C., Gosselin, I., Kinkead, R., Laforest, S., & Trottier, J. F., Role of endogenous opioid system in the regulation of the stress response. Progress in NeuroPsychopharmacology and Biological Psychiatry 25, 2001.
აიზენბერგერი 2012: Eisenberger, N. I., The pain of social disconnection: examining the shared neural underpinnings of physical and social pain. Nature Reviews Neuroscience 13, 2012.
ერვინი 2003: Erwin, E. A., Woodfolk, J. A., Custis, N., & Platts-Mills, T. A. E. Animal danders. Immunology and allergy clinics of North America 23, 2003.
ფაურე 2009: Faure, E., & Kitchener, A. C. An archaeological and historical review of the relationships between felids and people. Anthrozoös 22, 2009.
ფინლაისონი 2005: Finlayson, C. (2005). Biogeography and evolution of the genus Homo. Trends in Ecology and Evolution 20, 2005.
ფრიდმანი 2014: Freedman, A. H., Gronau, I., Schweizer, R. M., Ortega-Del Vecchyo, D., Han, E., Silva, P. M., Galaverni, M., Fan, Z., Marx, P., Lorente-Galdos, B., Beale, H., Ramirez, O., Hormozdiari, F., Alkan, C., Vilà, C., Squire, K., Geffen, E., Kusak, J., Boyko, A. R., Parker, H. G., Lee, C., Tadigotla, V., Siepel, A., Bustamante, C. D., Harkins, T. T., Nelson, S.F. Ostrander, E. A., Marques-Bonet, T., Wayne, R. K., & Novembre, J., Genome sequencing highlights the dynamic early history of dogs. PLoS Genetics, 10: 2014.
ფრიდმანი 1983: Friedmann, E., Katcher, A. H., Thomas, S. A., Lynch, J. J., & Messent, P., Social interaction and blood pressure: Influence of animal companions. Journal of Nervous and Mental Disease 171: 1983.
ჰამონდი 1982: Hammond, M., The Expulsion of Neanderthals from Human Ancestry: Marcellin Boule and the Social Context of Scientific Research. Social Studies of Science 12, 1982.
ჰანდლინი 2011: Handlin, L., Hydbring-Sandberg, E., Nilsson, A., Ejdebäck, M., Jansson, A., & UvnäsMoberg, K., Short-term interaction between dogs and their owners: effects on oxytocin, cortisol, insulin and heart rate—an exploratory study. Anthrozoös 24, 2011.
ჰანდლინი 2012: Handlin, L., Nilsson, A., Ejdebäck, M., Hydbring-Sandberg, E., & Uvnäs-Moberg, K. Associations between the psychological characteristics of the human–dog relationship and oxytocin and cortisol levels. Anthrozoös 25, 2012. 13
ჰარტი 2—6: Hart, B. L., Hart, L. A., & Bain, M. J., Canine and feline behavioral therapy. Oxford: Blackwell, 2006.
ჰარტველი 2013: Hartwell, S. Draught and riding zebras. 2013. Retrieved from: http://messybeast.com/history/working.htm
ჰაიესი 2003: Hayes, M. H., Points of the Horse. Piscataway, NJ: Gorgias Press LLC.
ჰაისლერი 2003: Heisler, L. K., Pronchuk, N., Nonogaki, K., Zhou, L., Raber, J., Tung, L., Yeo, G. S. H., O’Rahilly, S., Colmers, W. F., Elmquist. J. K. , & Tecott, L. H. Serotonin activates the hypothalamic–pituitary–adrenal axis via serotonin 2C receptor stimulation. Journal of Neuroscience 27, 2003.
ჰაისლერი 2007: Heisler, L. K., Zhou, L., Bajwa, P., Hsu, J., & Tecott, L. H., Serotonin 5‐HT2C receptors regulate anxiety‐like behavior. Genes, Brain and Behavior 6, 2007.
ჰაინესი 2003: Hines, L. M. (2003). Historical perspectives on the human-animal bond. American Behavioral Scientist 47, 2003.
ჰოლდენი 2005: Holden, J. E., Jeong, Y., & Forrest, J. M., The endogenous opioid system and clinical pain management. AACN Advanced Critical Care 16, 2005.
ჰოლეკამფი 2007: Holekamp, K. E., Sakai, S. T., & Lundrigan, B. L., Social intelligence in the spotted hyena (Crocuta crocuta). Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 362, 2007.
ჰსუ 2013: Hsu, D. T., Sanford, B. J., Meyers, K. K. , Love, T. M., Hazlett, K. E., Wang, H., Ni, L., Walker, S. J., Mickey, B. J., Korycinski, S. T. Koeppe, R. A., Crocker, J. K., Langenecker, S. A., & Zubieta, J.-K., Response of the μ-opioid system to social rejection and acceptance. Molecular Psychiatry 18, 2013.
ჯონსი 2007: Jones, J. M., Companionship and love of animals drive pet ownership. Americas (November 30), 2007. Retreved from: http://www.gallup.com/poll/102952/companionship-loveanimals-drive-pet-ownership.aspx
ჯორდანი 2013: Jordan, P., Neanderthal: Neanderthal man and the story of human origins. Stroud, Gloucestershire: The History Press, 2013.
კელი 2004: Kelley, A. E., Ventral striatal control of appetitive motivation: role in ingestive behavior and reward-related learning. Neuroscience and Biobehavioral Reviews 27, 2004.
კელი 2002: Kelley, A. E., Bakshi, V. P., Haber, S. N., Steininger, T. L., Will, M. J., & Zhang, M., Opioid modulation of taste hedonics within the ventral striatum. Physiology and Behavior 76, 2002.
ხაჩატურიანი 1993: Khachaturian, H., Schaefer, M. K. H., & Lewis, M. E., Anatomy and function of the endogenous opioid systems. In A. Herz, A. H. Akil and E. J. Simon (Eds.), Opioids (pp.471- 497). Berlin: Springer, 1993.
კიკვიძე 2009: Kikvidze, Z., & Callaway, R. M., Ecological facilitation may drive major evolutionary transitions. BioScience 59, 2009.
კრუბიტცერი 2014: Krubitzer, L., & Stolzenberg, D. S.,The evolutionary masquerade: genetic and epigenetic contributions to the neocortex. Current Opinion in Neurobiology 24, 2014.
კუკეკოვა 2011: Kukekova, A. V., Johnson, J. L., Teiling, C., Li, L., Oskina, I. N., Kharlamova, A. V. Gulevich, R. G., Padte, R. Dubreuil, M. M., Vladimirova, A., V., Shepeleva, D. V., Shikhevich, S. G. Sun, Q., Ponnala, L., Temnykh, S. V. Trut, L. N., & Acland, G. M., Sequence comparison of prefrontal cortical brain transcriptome from a tame and an aggressive silver fox (Vulpes vulpes). BMC Genomics 12: 2011.
ლანსინგი 2009: Lansing, S. W., Cooper, S. M., Boydston, E. E., & Holekamp, K. E., Taphonomic and zooarchaeological implications of spotted hyena (Crocuta crocuta) bone accumulations in Kenya: a modern behavioral ecological approach. Paleobiology 35: 2009. 14
ლარსონი 2012: Larson, G., Karlsson, E. K., Perri, A., Webster, M. T., Ho, S. Y., Peters, J., Stahl, P.W., Piper, P. J., Lingaas, F., Fredholm, M., Comstock, K. E., Modiano, J. F., Schelling, C., Agoulnik, A. I., Leegwater, P. A. Dobney, K., Vigne, J.-D., Vilà, C., Andersson, L., & Lindblad-Toh, K., Rethinking dog domestication by integrating genetics, archeology, and biogeography. Proceedings of the National Academy of Sciences 109, 2012.
ლე მერი 2009: Le Merrer, J., Becker, J. A., Befort, K., & Kieffer, B. L., Reward processing by the opioid system in the brain. Physiological Reviews 89, 2009.
ლი 2015: Lee, M. A., Jayathilake, K., Sim, M. Y., & Meltzer, H., Decreased serotonin 2C receptor responses in male patients with schizophrenia. Psychiatry Research (Online early doi:10.1016/j.psychres.2015.01.007).
მაკ ერლინი 2012: MacErlean, F., First Neanderthal cave paintings discovered in Spain. New Scientist (February 10). Retrieved from http://www.newscientist.com/article/dn21458-first-neanderthalcave-paintings-discovered-in-spain.html#.VNA8zGisWLY
მაუჯინი 2015: Maujean, A., Pepping, C., & Kendall, E., A systematic review of randomized controlled trials of animal-assisted therapy on psychosocial outcomes. Anthrozoös 28, 2015.
მაულიკი 2009: Maulik, P. K., Eaton, W. W., & Bradshaw, C. P., The role of social network and support in mental health service use: findings from the Baltimore ECA study. Psychiatric Services 60, 2009.
მაკ გრეგორი 2008: McGregor, I. S., Callaghan, P. D., & Hunt, G. E., From ultrasocial to antisocial: a role for oxytocin in the acute reinforcing effects and long‐term adverse consequences of drug use? British journal of pharmacology 154, 2008.
მაკ ტავიში 2013: McTavish, E. J., Decker, J. E., Schnabel, R. D., Taylor, J. F., & Hillis, D. M., New World cattle show ancestry from multiple independent domestication events. Proceedings of the National Academy of Sciences 110, 2013.
მელარსი 1996: Mellars, P., The Neanderthal Legacy: an Archeological Perspective from Western Europe. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1996.
მელონი 2014: Meloni, M., How biology became social, and what it means for social theory. Sociological Review 62, 2014.
მესი 2012: Messy, N., Riding with the Zebras in London. 2012.Retrieved from: http://www.messynessychic.com/2012/08/30/riding-with-the-zebras-in-london/ მიკეი 2012: Mickey, B. J., Sanford, B. J., Love, T. M., Shen, P. H., Hodgkinson, C. A., Stohler, C. S., Goldman, D., & Zubieta, J. K., Striatal dopamine release and genetic variation of the serotonin 2C receptor in humans. Journal of Neuroscience 32, 2012.
მილერი 2009: Miller, S. C., Kennedy, C., DeVoe, D., Hickey, M., Nelson, T., & Kogan, L., An examination of changes in oxytocin levels in men and women before and after interaction with a bonded dog. Anthrozoös 22, 2009.
ნელსონი 1998: Nelson, E. E., & Panksepp, J., Brain substrates of infant–mother attachment: contributions of opioids, oxytocin, and norepinephrine. Neuroscience and Biobehavioral Reviews 22, 1998.
ოდენაალი 2003: Odendaal, J. S. J., & Meintjes, R. A., Neurophysiological correlates of affiliative behaviour between humans and dogs. Veterinary Journal 165: 2003.
ფალეი 2010: Palley, L. S., O’Rourke, P. P. and Niemi, S. M., Mainstreaming animal-assisted therapy. ILAR Journal 51: 2010. ფაქსტონი 2000: Paxton, D. W., A case for a naturalistic perspective. Anthrozoös 13, 2008.
ფაუერი 2013: Power, C., Sommer, V., & Watts, I., The seasonality thermostat: female reproductive synchrony and male behaviour in monkeys, Neanderthals and modern humans. PaleoAnthropology 2013, 2013. 15
პროპი 1968: Vladimer Propp. Morphology of the folk tale. Publications of the American Folklore Society, 1968
რეილ-სალვატორე 2009: Riel-Salvatore, J., What is a ‘transitional’ industry? The Uluzzian of southern Italy as a case study. In M. Camps & P. R. Chauhan (Eds.). Sourcebook of Paleolithic Transitions, Berlin: Springer. 2009.
რინდოსი 1987: Rindos, D., The Origins of Agriculture: An Evolutionary Perspective. Waltham, MS: Academic Press, 1987. როჰერი 1980: Rohrer, G.W., Reflections on the Neanderthalers. Old World Archaeologist – Summer, 1980. Retrieved from: http://www.boneandstone.com/articles/rohrer_06.html
როზანოვი 2012: Rozanov, V. A., Epigenetics: Stress and Behavior. Neurophysiology 44, 2012.
რასელი 2012: Russell, N., Social Zooarchaeology: Humans and Animals in Prehistory. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2012.
შანკარარამანი 2014: Sankararaman, S., Mallick, S., Dannemann, M., Prüfer, K., Kelso, J., Pääbo, S., Patterson, N., & Reich, D.,The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans. Nature 507, 2014.
სეგუინ-ორლანდო 2014: Seguin-Orlando, A., Korneliussen, T. S., Sikora, M., Malaspinas, A. S., Manica, A., Moltke, I., Albrechtsen, A., Ko, A., Margaryan, A., Moiseyev, V., Goebel, T., Westaway, M., Lambert, D., Khartanovich, V., Wall, J. D., Nigst, P. R., Foley, R. A., Lahr, M. M., Nielsen, R., Orlando, L., & Willerslev, E., Genomic structure in Europeans dating back at least 36,200 years. Science 346, 2014.
სმიტი 2014: Smith, B., Thompson, K., Clarkson, L., & Dawson, D., The Prevalence and implications of human–animal co-sleeping in an Australian sample. Anthrozoös 27, 2014.
შპილჰაგენი 2004: Spielhagen, R. F., Baumann, K. H., Erlenkeuser, H., Nowaczyk, N. R., NørgaardPedersen, N., Vogt, C., & Weiel, D., Arctic Ocean deep-sea record of northern Eurasian ice sheet history. Quaternary Science Reviews 23, 2004.
შტაატსი 2008: Staats, S., Wallace, H., & Anderson, T., Reasons for companion animal guardianship (pet ownership) from two populations. Society and Animals 16, 2008.
შტამი 1994: Stam, N. J., Vanderheyden, P., van Alebeek, C., Klomp, J., de Boer, T., van Delft, A. M., & Olijve, W., Genomic organisation and functional expression of the gene encoding the human serotonin 5-HT 2C receptor. European Journal of Pharmacology 269, 1994.
ტრეზა 2011: Trezza, V., Damsteegt, R., Achterberg, E. M., & Vanderschuren, L. J. Nucleus accumbens μ-opioid receptors mediate social reward. Journal of Neuroscience 31, 2011.
ტრუტი 1999: Trut, L., Early canid domestication: the farm-fox experiment. American Scientist 87, 1999.
ტრუტი 2009: Trut, L., Oskina, I., & Kharlamova, A., Animal evolution during domestication: the domesticated fox as a model. Bioessays 31, 2009.
ვალენტინო 2015: Valentino, R. J., & van Bockstaele, E., Endogenous opioids: The downside of opposing stress. Neurobiology of Stress 1, 2015. ვაისი 1987: Wise, R. A., The role of reward pathways in the development of drug dependence. Pharmacology and Therapeutics 35, 1987.
ვრანგამი 2009: Wrangham, R., Catching fire: how cooking made us human. New York: Basic Books, 2009.
ვრანგამი 1999: Wrangham, R.W., Jones, J. H., Laden, G., Pilbeam, D., & Conklin-Brittain, N.L., The raw and the stolen. Current anthropology 40, 1999.
ზედერი 2008: Zeder, M.A., Domestication and early agriculture in the Mediterranean Basin: Origins, diffusion, and impact. Proceedings of the National Academy of Sciences 105, 2008. 16
ზოჰარი 2012: Zohary, D., Hopf, M., & Weiss, E., Domestication of plants in the old world: the origin and spread of domesticated plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin. Oxford: Oxford University Press. 2012. 17
