„დოსტოევსკისთან ყოველი გრძნობა, ყოველი მიდრეკილება უფსკრულის სიღრმეში ჩაფლული, ძალ-ღონის პირველ წყაროსთან ჩამუხლული, იმ უკიდურეს წინააღმდეგობათა ფსკერამდე ჩაღწეული, რომელიც არსებობს „მე“-სა და სამყაროს შორის, საკუთარი მეობის დაფუძნებასა და თავგანწირვას შორის, სიამაყესა და თვინიერ მორჩილებას შორის, მფლანგველობასა და მომჭირნეობას, ცენტრიდანულ და ცენტრისკენულ ძალებს შორის, თვითგანდიდებისა და თვითგანადგურებას შორის, პიროვნებასა და ღმერთს შორის. სხვადასხვა მომენტში წინააღმდეგობათა ამ წყვილების სხვადასხვა ცალი მოქმედებს, მაგრამ იგი მუდამ სულსა და ხორცს შორის დამკვიდრებული წინააღმდეგობის უკიდურესი, პირველდაწყებითი გრძნობის გამოვლინებაა. დოსტოევსკიმდე ჯერ არავის აუსახავს გრძნობათა ასეთი მრავალსახეობა, ასეთი ჭიდილი.“
„ყველაზე განსაცვიფრებელი ისაა, რომ თვით სიყვარულსაც კი ასე მრავალსახოვნად ანაწევრებს დოსტოევსკი. ეს მისი უდიდესი ღვაწლია, უდიდესი დამსახურება: ძველთაგანვე, ანტიკოსი მწერლებიდან მოყოლებული, მრავალი საუკუნის მანძილზე რომანში, და არა მარტო რომანში, საერთოდ მთელ ლიტერატურაში, – კაცისა და ქალის ურთიერთობის პრობლემა ითვლებოდა უმთავრეს გრძნობად, მთელი ყოფიერების განმსაზღვრელ პირველწყაროდ. ამ გრძნობასაც კვალში ჩაუდგა დოსტოევსკი და უკიდურეს სიღრმემდე მისდია, უმაღლეს მწვერვალამდე აზიდა იგი, ბოლომდე და საბოლოოდ შეიცნო. სხვა მწერლებისთვის სიყვარული საბოლოო მიზანია, მხატვრული ნაწარმოების დედააზრია. მისთვის კი იგი ცხოვრების საფეხურია და არა პირველდაწყებითი ელემენტი. სიტყვაკაზმულობის ოსტატებისათვის ყოველგვარ წინააღმდეგობათა დაზავების მაუწყებელია ის საზეიმო წუთი, როდესაც ერთი სქესი მეორე სქესს შეუხმატკბილდება, როდესაც ციურ განცხრომას მიეცემიან ერთ სულ და ერთ ხორც ქცეულნი. მათ მიერ ასახული ცხოვრებისეული კონფლიქტი სასაცილოდ პრიმიტიული მოგეჩვენება დოსტოევსკისთან შედარებით.“
„ორმაგი სიყვარულის ფენომენი, ყველაზე რთული რამ სხვა მწერლებთან, ჩვეულებრივი, სავსებით ბუნებრივი ამბავია დოსტოევსკისათვის.“
„თუ გვინდა, რომ ხელოვნება სინამდვილეს შეესატყვისებოდეს, მან თავი უნდა ანებოს გრძნობის წარმოსახვას იაფფასიან პატარა წმინდა ხატად, ხატად, რომელიც დაამსხვრია დოსტოევსკიმ, აღარასოდეს არ უნდა შემოზღუდოს რომანი საზოგადოებისა და გრძნობების ვიწრო ფარგლებით, დაე, ნუ შეეცდება-მეთქი იგი ჩრდილში დატოვოს სულის შუალედური სამყარო, ასე ძლიერი შუქით რომ გაანათა დოსტოევსკიმ. მან პირველმა გვამცნო ბევრი ისეთი რამ ადამიანზე, თვითეულ ჩვენგანში რომაა თურმე ჩაბუდებული, და გრძნობათა დიფერენცირების შეტყობინებით გაცილებით მეტი შესძინა ჩვენს ცოდნას, ვიდრე ყველა ადრინდელმა აღმოჩენამ. ვერავინ გაზომავს, თუ რაოდენ დავემსგავსეთ ჩვენ დოსტოევსკის გმირებს მას შემდეგ, რაც მისი წიგნები მოგვევლინა, რამდენი მისი წინასწარმეტყველების ახდენა დაადასტურა ჩვენმა სისხლმა, რამდენი მისი ნათქვამი გამართლდა ჩვენს სულიერ სამყაროში! ახალი ქვეყანა, რომელზედაც მან პირველმა დაადგა ფეხი, შეიძლება უკვე ჩვენიცაა, საზღვრები, რომელიც მან გადალახა, იქნებ ჩვენი ნამდვილი სამშობლოა.“
„ჩვენი საბოლოო ჭეშმარიტების განუზომელი წილი, ჭეშმარიტებისა, რომლის მომსწრენიცა ვართ ახლა ჩვენ, დოსტოევსკიმ აღმოგვიჩინა წინასწარმეტყველურად. ახალი საზომი მოუძებნა მან ადამიანის სიღრმეს. სანამ იგი არ მოგვევლინა, არც ერთმა მოკვდავმა არ იცოდა, თუ რამდენი უკვდავი საიდუმლო ჰქონია ადამიანის სულს. მაგრამ საოცარი აი რა არის: მან უსაზღვროდ გააფართოვა ჩვენი ცოდნა ჩვენს საკუთარ თავზე, უზომოდ ბევრი რამ გვასწავლა მან, ამავე დროს მისგანვე შევიძინეთ ჩვენი თვინიერი მორჩილების დიადი უნარი, ცხოვრების დემონურობის აღქმის უნარი. მისი შემწეობით გავხდით ჩვენ უფრო შეგნებულნი, მეტის მცოდნენი, მაგრამ ხუნდები როდი აგვყარა ამან, პირიქით, უფრო ძლიერად შეგვბორკა. თანამედროვე ადამიანი ისევე განიცდის ელვის სიდიადეს, როგორც გარდასულ ეპოქათა ხალხები, თუმცა ახლა მშვენივრად იცის მისი ბუნება, იცის, რომ ელექტრონული მოვლენაა ეს, ატმოსფერული დამუხტვა და განმუხტვა. ასევე არ ძალუძს ადამინის სულიერი მექანიზმის ცოდნას დააკნინოს ჩვენი მოწიწება კაცობრიობის წინაშე. სწორედ დოსტოევსკიმ, რომელმაც ასე შესანიშნავად დაგვანახა სულიერი ცხოვრების ყოველი შემადგენელი ელემენტი, დოსტოევსკიმ – ბუმბერაზმა ანალიტიკოსმა, გრძნობის ბრწყინვალე ანატომმა, შეგვძინა ჩვენ სამყაროს უნივერსალური გრძნობა. ასეთი რამ ხომ ჩვენი დროის ვერც ერთმა სხვა მწერალმა ვერ შესძლო. ისე ღრმად, როგორც დოსტოევსკი, ვერავინ ჩასწვდენია ადამიანის რაობას, და არცთუ ისე მოშიში და მოკრძალებული ყოფილა სხვა ვინმე შეუცნობელის, შემქმნელის – ღვთაებრიობის, ღმერთის წინაშე, როგორც იგი.“
სულიერ ცხოვრების ისტორიას არ ახსოვს ადამიანის მორალული თვითგანადგურების მსგავსი მაგალითი, კონტრასტიდან იდეალის ესოდენ ნაყოფიერი წარმოქმნა. დოსტოევსკი, საკუთარი თავის მაწამებელი, ჯვართ ეცვა ნებით: სარწმუნოების დამკვიდრებას საკუთარი შემეცნება შესწირა, ხელოვნების გზით ახალი ადამიანის შექმნისათვის გასწირა თავისი სხეული, საერთო-საყოველთაოს მტლად დაუდო თავისი პიროვნება. საკუთარი „მე“-ს განადგურება სურს, სურს მოსპოს იგი როგორც ტიპი, რათა უფრო უკეთეს, უფრო ბედნიერ კაცობრიობას დაუცალოს გზა: იგი მზადაა ყველა სატანჯველი თვითონ იტვირთოს, ოღონდ კი სხვებმა გაიხარონ. და ვინც სამოცი წლის განმავლობაში საკუთარ უნაპირო წინააღმდეგობათა ყველაზე მტკივნეული ზღუდეებისაკენ ილტვოდა, ვისაც არ დაენანა ბოლომდე გადაეხსნა თავისი თავი, ოღონდ კი ღმერთი ეპოვნა, ოღონდ კი ცხოვრების აზრი ამოეცნო, აი, ეს კაცი იოლად შეელია შეძენილ სიბრძნეს ახალი კაცობრიობის გულისათვის, რომელსაც გაანდო თავისი ყველაზე უდიდესი საიდუმლოება, რომელსაც უანდერძა თავისი უკანასკნელი დანაბარები: „უფრორე შეიყვარეო სიცოცხლე, ვიდრე ცხოვრების აზრი“.
„ოჰ, რა უკუნი გზაა დოსტოევსკის სიღრმისაკენ, ოჰ, რა სევდიანია მისი ლანდშაფტი, რა დამთრგუნველია მისი უსასრულობა, ასე იდუმალად რომ წააგავს მის ტრაგიკულ პირი-სახეს, ცხოვრების ტკივილით დაღარულს! გამანადგურებელი ჯოჯოხეთური სარტყელები გულისა, სულის სალხინებლის მეწამული ცეცხლის ენები, უძირო მაღარო, უფრო უღრმესი რომ არ გაუთხრია მოკვდავის ხელს გრძნობის ქვესკნელში! ჰოი, რა უკუნი წყვდიადია მისი ადამიანების სამყაროში, ჰოი, რაოდენი ტანჯვა-წამებაა ამ წყვდიადში! რაოდენი ურვაა მის მიწასა ზედა, „ქერქიდან ვინემ ცენტრამდე ცრემლით რომაა გაჟღენთილი“, ჰოი, რა ჯოჯოხეთური სარტყელებია მის სიღრმეში, წინგამჭვრეტმა დანტემ რომ მოგვახილვა საუკუნის წინ, მასზე ბევრად უკუნი! მიწიერის მსხვერპლნი, განტევების ამაოდ მომლოდინენი, გრძნობის მარტვილნი, ვნების გველებშემოხვეულნი, სულის ჭირით განაწამებნი, ფუჭი ამბოხის შფოთით დატანჯულნი – რა ქვეყანაა ეს, რა სამყარო შექმნა დოსტოევსკიმ!“
