თარგმანი ლევან თურმანაულის
დღეს, ცოტა ადრე, ძალიან სასაცილო განზრახვა მქონდა – წამეკითხა, თუ რაზე ვილაპარაკებდი თქვენთან. დავიწყე ერთი წიგნის კითხვა და სიცილი ამიტყდა, იმიტომ რომ ის არაფრის შესახებ იყო – მხოლოდ სიტყვები სიტყვების შესახებ.
იქ დაობდნენ, იყო თუ არა მართალი, რომ არსებობს მიზეზშედეგობრიობა. არის თუ არა მიზეზი და შედეგი ერთი და იგივე მოვლენა, თუ სხვადასხვაა; გადაწყვიტეს, რომ ისინი ერთი და იგივე ვერ იქნებოდა, რადგან ეს შეამცირებდა მთელ სამყაროს ერთგვაროვან ფაფამდე (თარგმანი სიტყვასიტყვით არ მესმოდა, ამიტომ ვეცადე შინაარსი ჩემი სიტყვებით მეთარგმნა ლ.თ.); თუმცა, მეორე მხრივ, ისინი მთლად განსხვავებულიც ვერ იქნებოდნენ, რადგან ერთმანეთთან კავშირი არ ექნებოდათ და, ამგვარად, მთელი დისკუსია ჩაიშალა. ჩვენ უნდა გავაცნობიეროთ, ყველანი რაოდენ მოჯადოებული ვართ სიტყვებით და მთელი ცხოვრება ვცდილობთ, გადავჭრათ პრობლემები, რომლებსაც მხოლოდ სიტყვები ქმნის.
ადამიანმა უცნაური მოვალეობა აიღო თავზე: განავითარა სიტყვები, რაც, ცხადია, ერთობ სასარგებლოა და, ამავდროულად, ამის საფასურს იხდის. ერთდროულად, ჩვენ სიტყვები კიდეც გვეხმარება და კიდეც გვაჯადოებს. ამგვარად, “მაიას”, ილუზიის ქვეშ ყოფნა, იგივეა, რაც იყო მოხიბლული, მოჯადოებული. როდესაც ილუზიონისტი თქვენს წინაშე საოცარ ფოკუსს აკეთებს, ამას ყოველთვის საუბრის თანხლებით აკეთებს, სიტყვებთან ერთად, რომ თქვენი ყურადღება გადაიტანოს იმისგან, რაც სინამდვილეში ხდება. ამგვარად, სიტყვებით მოჯადოების შემდეგ, ვეღარ ამჩნევ, რა ხდება.
ასევეა, როცა ვინმე გაჰიპნოზებთ; ძალიან რთულია, დააჰიპნოზო პიროვნება საუბრის გარეშე, მაგრამ ძალიან ადვილი – სიტყვებით; თქვენ შეგიძლიათ დააჰიპნოზოთ ხალხი ათასნაირად და არ გამოიყენოთ სტანდარტული რუტინები, ესე იგი, არ აყურებინოთ ვინმეს რაიმე ნათელი ობიექტი, ან მბრუნავი სპირალი და მსგავსი ტექნიკები. დაჰიპნოზება შესაძლებელია მხოლოდ სიტყვებით და… უკვე არც კი იცით, რომ ჰიპნოტირებული ხართ (სიცილი ლექციაზე).
ერთგვარად, ყველა ფილოსოფიური თუ რელიგიური პრობლემა არის ენის პრობლემა; იმიტომ რომ თუ სიტყვებს არ გამოიყენებ, პრობლემები საერთოდ არ გექნება და ეს ყველაზე არაჩვეულებრივი რამაა: შენ ისინი გაქვს, რათა პრობლემები გადაჭრა, რომ შეძლო, დაამყაროთ ერთმანეთთან კავშირი და ერთმანეთს დაეხმაროთ და ეს მართალია, რაღაც დონეზე სიტყვები ამას მართლაც აკეთებს; მაგალითად, “გთხოვ, მომაწოდე მარილი”, “სანთებელა ხომ არ გაქვს?”, “მოდი, გავისეირნოთ”, “დღეს ხომ არ გვენადირა?” და ა,შ, ყველა ეს პრობლემა შეიძლება გადაიჭრას სიტყვებით, მაგრამ როდესაც სიტყვებთან ღრმა ურთიერთობაში შედიხარ, აკეთებ შემდეგს: მათ გამოცდილების სხვადასხვა ასპექტებს მიუსადაგებ, მაგრამ საქმე ისაა, რომ შენ არ გეცოდინებოდა რა არის “ასპექტი”, სიტყვები რომ არ გქონოდა.
ვფიქრობთ, რომ სამყარო მრავალფეროვანია (დიფერენცირებული). იმიტომ, რომ ჩვენ ვხედავთ განსხვავებულ ფორმებს, ფერებს და მოძრაობებს და ამ განსხვავებებს ვუსადაგებთ შესაბამის სიტყვებს.
ასე ვიჯერებთ, რომ ეს განსხვავებები მართლაც განსხვავებულია. მართალია, რომ ღრუბელს აქვს უამრავი კოპი (bumps). ახლა ჩნდება კითხვა: რამდენი კოპი აქვს ღრუბელს? და არის თუ არა ეს კოპები ღრუბლის ნაწილი, თუ არა? ეს ჩამჭრელი კითხვაა, რადგან კითხვაა იმის შესახებ, თუ როგორ აპირებ განსაზღვრო და – არა კითხვა ღრუბლის შესახებ. სწორედ ასევე, როგორც ღრუბელი მუდმივად მოძრაობს და იცვლება, ნახეთ კვამლი, რომელიც საოცარი მავრიტანიული არაბესკივით არის ჩახლართული – არის თუ არა მისი ყველა ცალკეული მოვლენა?
ბუდისტები სამყაროს ხედავენ, როგორც კვამლის ქსოვილს (weaving), რომელიც მუდმივად დინების თუ მოძრაობის მდგომარეობაშია. ასე რომ, განსხვავებები ვერ “გაძლებდნენ”, ისინი რომ წმინდად აბსტრაქტული და ინტელექტუალური კონსტრუქციები არ იყვნენ. მაგრამ სიტყვების ძალა იმაში მდგომარეობს, რომ მათ შეუძლიათ თქვენი გრძნობები შეცვალონ. ამას ვამჩნევთ ადრეულ ასაკში, როდესაც ბავშვები უაღრესად აღფრთოვანდებიან ხოლმე მათით და ჩხუბობენ ყველაზე მეტად, სწორედ, სიტყვების გამო. ისინი, ასევე, აღფრთოვანებულები არიან ხოლმე უფროსების დროის განცდის უნარით.
ბავშვი გაივლის ძალიან უცნაურ განვითარებას, რადგან, ერთი მხრივ, მას აქვს უზარმაზარი უნარი, იცხოვროს აწმყოში – მას შეუძლია ისროლოს კენჭები წყალში და უყუროს ტალღებს მთელი დღე, ან გამოსცეს სასაცილო ხმები, ან იჭყანებოდეს სარკეში, მაგრამ იმ მომენტიდან, როცა ის ეხება მშობლების სისტემას, რომელიც მას არ ესმის, რადგან უფროსები თამაშობენ თამაშებს, რომლის წესებსაც ბავშვებს არ უხსნიან: “შენ ჯერ პატარა ხარ, რომ ეს გაიგო”-ო, ეუბნებიან არაგულწრფელად, რადგან კარგად თვითონაც არ ესმით. ბავშვები მუდმივად ჩიხში არიან მომწყვდეული ჩვენი წესებით და, ამავდროულად, აღფრთოვანებული.
დროის თემა ნამდვილად იპყრობს ბავშვს, რადგან მათ ასწავლიან, რომ მხოლოდ უფროსები არიან დაკავებული მომავალში ყურებით. განსაკუთრებული დღესასწაულები, როგორიცაა ახალი წელი, აღდგომა, პარაკლისი (“thanksgiving”), დაბადების დღე, უცნაურ გრძნობას აღძრავს ბავშვებში, რადგან მათ უნდებათ ამოჭრან ყველა დღე კალენდრიდან, რომელიცხელს უშლის მათ დადგომას. მათ, უბრალოდ, არ შეუძლიათ მოითმინოთ შემდეგ მოვლენამდე – ასე რომ მათ უნდათ… ბუმ! ახალი წელი! ბუმ! აღდგომა! ბუმ! და რაც გაგიხარდებათ, რამე ასეთი. მათ არ შეუძლიათ მოითმინონ და უკვე აქედან ჩანს მათი მოჯადოება.
კიდევ ერთი რამ, რასაც ბავშვები აკეთებენ, არის სახელების დაძახება, რის გამოც ისინი ძალიან ცხარდებიან, რადგან, ვთქვათ, ვიღაცა ჯონის ეუბნება, რომ გოგოა.
“შენ მე გოგო დამიძახე და ეს საშინელებაა – მე კიდევ არ ვარ გოგო!” – თუ მან ისწავლა, რომ საკუთარ თავს იდენთიფიკაცია გაუკეთოს, როგორც ბიჭს და ვიღაცა ამბობს, რომ გოგოა, აქ ნამდვილი ომი იწყება, რადგან ბავშვები საშინლად მომთხოვნები არიან – მათ უნდათ, რომ სწორი სიტყვა მიესადაგებოდეს სწორ რაღაცას.
ბავშვის მთელი განათლება, სინამდვილეში, მისთვის იმის ჩიჩინია, თუ ვინაა ის. ყველა მასწავლებელი, ყველა უფროსი და სხვა ბავშვები მუდმივად ეუბნება ერთმანეთს ვინ არის, და, საბოლოოდ, კიდეც გვჯერა ამის.
ამგვარად ხდება, რომ შენ არ იცი ვინ ხარ საერთოდ.
შენ დაიჯერე, რომ ხარ ის, ვისაც ყველა გეუბნება, რომ ხარ და ეს საბოლოოდ, მართლაც, ძალიან სასაცილო ხდება, იმიტომ რომ ჩვენ ერთმანეთს ვეუბნებით, რომ განსაკუთრებულები ვართ და რომ “შენნაირი მხოლოდ ერთია ამქვეყნად” და ამავდროულად, ერთმანეთს ვეუბნებით, რომ “შენც ჩემნაირი უნდა იყო”, რადგან თუ არ ხარ ჩემნაირი და ჩემგან ძალიან განსხვავებული ხარ, მაშინ არც ადამიანი ხარ; და რამდენადაც ჩვენ ერთმანეთს ვეუბნებით, რომ ერთნაირები ვართ, იმდენად ნაკლები სალაპარაკო გვაქვს – ბოლოს და ბოლოს, თუ შენ ზუსტად ჩემნაირი ხარ, რაზე უნდა ვილაპარაკოთ, შენგან არაფერი შემიძლია ვისწავლო.
მეორე მხრივ, შენ თუ ჩემგან მართლა განსხვავებული ხარ, შემიძლია ვიპოვო ვიღაც, ვისაც აქამდე საერთოდ არ ვიცნობდი, მაგრამ მანამდე მე გითხარი შენ ვინ იყავი და შენ მითხარი ვინ ვიყავი მე, ასე რომ ჩვენ ერთმანეთს ვქმნით.
შეხედეთ ახლა სიტუაციას: “მაია”, დიდწილად, ვერბალური ქმნილებაა. თქვენ ამჩნევთ, რომ კატებს და ძაღლებს რელიგია არ აქვთ (რამდენადაც ამას ვხედავთ), ისინი არ დადიან ეკლესიაში, არ აქვთ დიდი ფილოსოფიური პრობლემები და ამ მიზეზით ჩვენ ვამბობთ, რომ ისინი ცივილიზებულები არ არიან. სინამდვილეში, ისინი არ არიან არაცივილიზებულები. ისინი სხვა რაღაცებს აკეთებენ, რაც არანაკლებ რთულია, მაგრამ არ აქვთ ეს სიტყვებზე დამოკიდებულება.
სიტყვები მაგიაა. პირველად იყო სიტყვა. “იეჰოვას სიტყვით შეიქმნა ზეცა და მისი ბაგეთა სულით -ზეცის ლაშქარი” (ფსალმ. 33:6), ბიბლიის მიხედვით. ეს იმას კი არ გულისხმობს, რომ სამყარო რომელსაც უყურებთ, სიტყვებით შეიქმნა (იგი არ შექმნილა სიტყვებით), მაგრამ სამყარო ცალკეული საგნების, ცალკეული მოვლენებისა, ცალკეული ადამიანებისა, აი ეს სამყარო შეიქმნა სიტყვებით. ეს ზოგიერთი თგვენგანისთვის უკვე მითქვამს, რადგან წინა სემინარებზე იყავით, მაგრამ ეს უმნიშვნელოვანესია იმის გასაგებად, თუ რას ნიშნავს “მაჰაიანას მოძღვრება სიცარიელის შესახებ”.
“შუნიათა”, სანსკრიტზე, სიცარიელეს ნიშნავს. “შუნია” – ცარიელი. “თა”- ობა, ამგვარად სიცარიელე (ცარიელობა). მთლიანად სამყაროს ჰქვია “შუნიათა” და ეს სიტყვა არ ნიშნავს, რომ აქ მართლა არაფერია. ეს ნიშნავს, რომ რეალურად არაა არა ფერი, რომ სამყარო არ შეიცავს ცალკეულ საგნებსა თუ მოვლენებს. საგნები არსებითი სახელებია, მოვლენები – ზმნები.
ეს რაღაც, ახლა რომ ხელში მიჭირავს, არაა საგანი. ეს მხოლოდ იდეაა, რადგან თქვენ მაშინვე შეგიძლიათ მკითხოთ – რამდენი რაღაცაა ეს რაღაც (რამდენი რამისგან შედგება)? ეს იმაზეა დამოკიდებული, როგორ დაყოფთ: შეგიძლია თქვა, რომ მას აქვს თავი და ძირი, ეს ორია. შემდეგ – ეს მუყაო, ქაღალდით დაფარული; ეს უკვე ოთხი. რას იტყვით ამ ასოებზე? ისინიც ხომ რაღაცები (საგნები) არიან, არა? რას იტყვით მის შემადგენელ მოლეკულებზე, რომლების არსებობასაც ფიზიკური ანალიზი გვიმოწმებს? რამდენი რამეა ეს? იგი იმდენია, რამდენის მოფიქრებაც შეგიძლია; რადგან “რაღაც” ფიქრის ერთეულია, “რაღაც” არის “ფიქრი” (thing is a think). ინგლისურში “საგანი” და “ფიქრი” ერთმანეთს ძალიან ჰგავს, გემრანულში Ding (რაღაც) და denken (ფიქრი), ლათინურში res და reor.
თქვენ ამბობთ, მაგალითად, “ელვამ გაანათა”. სინამდვილეში, ნათება და ელვა ერთი და იგივეა. ასე ვქმნით მოჩვენებას. ერთ-ერთი დიდებული ჩინელი მასწავლებელი, ლინ ჯი, რომელიც ტონგის დინასტიაში ცხოვრობდა ჩვენი წელთაღრიცხვით დაახლოებით 800 წელს, ამბობდა, რომ მისი სამუშაო, როგორც ბუდისტისა, ისაა, რომ მოჩვენებები განდევნოს შენგან, რომ ეგზორციზმი ჩაგიტაროს, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, განგაჯადოვოს.
ბუნებაში არ არსებობს საგნები და მოვლენები, ესაა “შუნიატას მოძღვრება”. მათ მხოლოდ ვერბალური რეალობა აქვთ. ეს პრობლემა აწუხებს ინტელექტუალსაც და მას, ვინც არაა ინტელექტუალი; იგი მხოლოდ “ტვინიანი” ხალხის პრობლემა არაა; ჭკვიანიც და უჭკუოც ერთნაირად არიან ვერბალური მოჯადოების მსხვერპლი. ბავშვი ხანდახან დაუძვრება ხოლმე ამას, როგორც იმპერატორის ახალი ტანსაცმლის ისტორიაშია, როცა ის შენიშნავს, რომ უფროსები არიან ისინი, ვინც სიტყვებით საკუთარ თავს ატყუებენ.
ამგვრად, “შუნიათა” არის გაცნობიერება იმისა, რომ რეალური სამყარო, რომელსაც ჩვეულებრივ საუბარში ფიზიკურ სამყაროს ან მატერიალურ სამყაროს ვეძახით, არ შეიცავს არც საგნებს და არც მოვლენებს, რომ საგნები და მოვლენები წმინდად აბსტრაქტული ქმნილებებია. საინტერესოა, როდესაც ჩვენ ვცდილობთ აღვნიშნოთ რეალური სამყარო, ვამბობთ “მატერიალური”. ამით ხალხი ძალიან იბნევა, რადგან “მატერიალურს” თავისთავში საწინააღმდეგო მნიშვნელობები აქვს, ისევე როგორც სიტყვას “პასუხისმგებელი” (responsible). თუ ვინმეს ეტყვი, რომ “შენ პასუხისმგებელი ხარ”, ეს ნიშნავს, რომ “შენ თავისუფალი ხარ და შეგიძლია გადაწყვეტილებები მიიღო”, მაგრამ, ამავდროულად მას ეუბნები, რომ “გიჯობს ისეთი გადაწყვეტილებები მიიღო, რომელიც წესებს შეესაბამება”, რადგან პასუხს აგებს, თუ კი არასწორ გადაწყვეტილებას მიიღებს. ეს ერთდროულად იმის თქმაა, რომ თავისუფალიც ხარ და შებოჭილიც.
ეს გვაბრუნებს საწყის ორმაგ შეზღუდვასთან, როდესაც საზოგადოება ეუბნება ბავშვს, რომ აქვს თავისუფალი ნება, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, “შენ ხარ პასუხისმგებელი”. ბავშვს არ შეუძლია ამ განსაზღვრებას წინააღმდეგობა გაუწიოს, რადგან სოციალური გავლენა, განსაკუთრებით, ბავშვზე, ძალიან ძლიერია. ამგვარად, ბავშვი იძულებულია დაიჯეროს, რომ თავისუფალია.
მე არ ვამბობ, ხართ თუ არ ხართ თავისუფალი, ეს ჩვენი მსჯელობის საგანი არაა; შეიძლება იყოთ, შეიძლება – არა; მაგრამ როცა გეუბნებიან, რომ “შენ აუცილებლად უნდა იყო თავისუფალი”, ეს წინააღმდეგობაა და ესაა სიტუაციაა, რომელშიც ყველა ბავშვს აგდებენ. საზოგადოების ავტორიტეტით, თქვენ გეუბნებიან, რომ, ერთგვარად, საზოგადოებისგან დამოუკიდებელი ხართ და შენ ეს უნდა დაიჯერო, რადგან… ჩვენ ასე გითხარით. როგორც ჩვენ ვიყენებთ სიტყვას “პასუხისმგებელი”, რომელიც ორმაგი მნიშვნელობისაა, ასევეა სიტყვა “მატერიალური”.
ადამიანების დიდი ნაწილი, როდესაც ამ სიტყვას იყენებს, ფიქრობს, რომ გულისხმობს იმას, რასაც შეგიძლია შეეხო, დაინახო, ესე იგი, ნამდვილი (რეალური) სამყარო. მაგრამ არიან ისეთებიც, რომლებიც ამბობენ, რომ მატერიალური სამყარო ილუზიაა და მხოლოდ სულიერი სამყაროა ნამდვილი. თვით ქრისტიანობაში და იუდაიზმში, ღმერთი სულია, რაც უნდა იყოს ეს.
ღმერთმა შექმნა მატერიალური სამყარო, რომელიც რეალურია, მაგრამ უფრო მდაბიო რეალობა აქვს, ვიდრე სულიერ რეალობას. თომა აქვინელი მატერიალურ სამყაროს განსაზღვრავდა როგორც შემთხვევით არსებობას, განსხვავებით აუცილებელი არსებობისგან. აუცილებელი არსებობა არის არსებობა, რომელიც არსებობს თავისი თავით.
როცა იწყებ ფიქრს იმაზე, თუ რა იგულისხმება “მატერიალურ სამყაროში”, ხედავ, რომ “მატერიალური” დაკავშირებულია “მაია”-სთან; იმიტომ, რომ matter (მასალა) სანსკრიტული გზიდან მოდის, ისევე როგორც “maya” (ილუზია). და მაია, წარმოშობით, ნიშნავს გაზომვას. ეს არის სიტყვა, რომელიც გამოიყენება შენობების საძირკვლის ჩაყრისას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ესაა ადგილის აზომვა. შენ ზომავ. ასე რომ, სიტყვას “მატერიალური” ორმაგი აზრი აქვს. ერთი მხრივ, ის ნიშნავს სამყაროს, რომელიც რეალურად აქ არის, მაგრამ ის ასევე ნიშნავს სამყაროს, როგორც შენ გაზომე; შენ მიერ გაზომილი სამყარო კი ნიშნავს სამყაროს, როგორც შენ მიხვდი და არა ისე, როგორც არის სინამდვილეში. ხედავთ ორაზროვნებას “მატერიალურში”?
ჩვენ ვამბობთ, “აქვს მნიშვნელობა?” (does it matter?), რაც იმას გულისხმობს, რომ არსებობს კი ის იმდენად, რომ მასზე ვიღელვოთ თუ ის უბრალოდ აჩრდილია? და თუ არ აქვს მნიშვნელობა, მაშინ ეს სულია; იცით, ეს ქრისტიანული მეცნიერების ხუმრობა?
“- რა არის მნიშვნელობა?
– რა აზრი აქვს.
– რა არის აზრი?
– რა მნიშვნელობა აქვს!
(what is matter? nevermind! what is mind? does not matter!)”
და, ამგვარად, ჩვენ ვამბობთ: “მოიგონე!”, “გონება დაატანე!”, “საგონებელში მაგდებს, ეს მოხდება თუ არა”, მაგრამ ეს იგივეა რაც თქვა, რომ მნიშვნელობა აქვს იმას, ეს მოხდება თუ არა! და ენა საოცარი რამაა, როდესაც მის ამგვარად გაანალიზებას იწყებ, იმიტომ, რომ ეს გამოავლენს ყველა “ხუმრობას”, რომელიც მასშია. ასე ჩვენ აღმოვაჩენთ, რომ ბევრი სიტყვა, ბევრი იდეა, სავსეა ორაზროვნებით; მაგალითად, სიტყვა “cleave” ინგლისურში, ნიშნავს გაყოფასაც და შეწებებასაც; სიტყვა “sacer” ლათინურში ნიშნავს წმინდასაც და დაწყევლილსაც, “altum” ნიშნავს მაღალს და ღრმას; ძველ ეგვიპტურში იყენებდნენ სიტყვას, როგორიცაა “სუსტ-ძლიერი” ან ჩვენ ასე მოგვიწევდა თარგმნა. თქვენ კიდევ და კიდევ აღმოაჩენთ (მე მხოლოდ რამდენიმე მოვიხსენიე), რომ ძალიან ბევრი სიტყვაა, რომელიც ასეთ ორაზროვნებას შეიცავს და ერთდროულად ანტონიმებს გულისხმობს. “მატერიალური” ამის ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითია.
როდესაც ბუდისტი ამბობს, რომ სამყაროს ბუნება “შუნიათაა”, ის არ გულისხმობს, რომ შენ თუ ნამდვილად გასხივოსნებული ხარ, შენი გონების მდგომარეობა სიცარიელეა და არ არის არც ფერები, არც ფორმები, არც კონტურები და არანაირი მოქმედებები; თუმცა ყოფილან ისეთი ბუდისტებიც, რომლებმაც ასეთი არასწორი ინტერპრეტაცია გააკეთეს – თუ წაიკითხავთ, მაგალითად, მეექვსე პატრიარქის სუტრას. ეს არის ჩინური ბუდისტური ტექსტი, რომელშიც ჩაწერილია დიდი მასწავლებლის ქადაგებები, რომელიც დაახლოებით, ქრისტეშობიდან, 700 წელს ცხოვრობდა. ეს იყო, ასე ვთქვათ, მისი გაფურჩქვნის დრო – იგი 713 წელს მოკვდა.
მისი მთავარი ინტერესი მის თანამედროვეებს შორის გავრცელებულ იდეასთან ბრძოლა იყო, რომ გასხივოსნება გულისხმობდა ცარიელი გონების ქონას. ისინი (ეს ბუდისტები) მედიტაციის ფორმას მიმართავდნენ, რაზეც გუშინ ვლაპარაკობდით, როდესაც “სამადის” განვიხილავდით, როგორც ცნობიერების სიცარიელეს. მათ სცადეს, რომ შეეჩერებინათ საკუთარი გრძნობითი პროცესები. ჩვენ შეგვიძლია მივუახლოვდეთ ამას ძალიან შეზღუდულ გრძნობათა სპექტრზე კონცენტრირებით. შეგვიძლია დავიწყოთ საკუთარი სუნთქვის დათვლა ან ყურადღება მივაპყროთ საკმევლის პატარა სინათლეს, ან ლაქას, ან ნებისმიერ რამეს. ბუდისტურ ტექსტზე, რომელიც ამას აღწერს, კომენტატორის შენიშვნაა გაკეთებული: ნებისმიერი რამ, მაგრამ არა ნებისმიერი გარყვნილი რამ (anything, but not any wicked thing). სამღვდელოება ყველგან ერთნაირია! (სიცილი ლექციაზე).
შემდეგ, როცა ამ პატარა წერტილს მიაპყრობ ყურადღებას და შენი გონება მთლიანად მასზეა მომართული, იდეა ისაა, რომ მოიშორო ეს წერტილიც! შენ აღარ ხარ ცნობიერი არანაირი განსხავებისა – თვალები დახუჭული გაქვს, ყურები დაცული და ცდილობ, გამორთო ყველაფერი სხვა. ხოლო ეს კაცი, მეექვსე პატრიარქი, ჰუეინენგი (Huineng) ამბობდა, რომ ეს ბუდიზმი საერთოდ არაა. ესაა “ქვა-ბუდად” გახდომის გზა და თქვენ ასევე ადვილად შეგიძლიათ იყოთ კუნძი ან ქვის ნატეხი. სიცარიელის ნამდვილი მნიშვნელობა, ამბობდა ის, სივრცესავითაა, იმიტომ რომ სივრცე შეიცავს მთელ სამყაროს, მაგრამ მისით დაბინძურებული არაა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, შენ არ შეგიძლია ლურსმანი სივრცეში ჩაარჭო, მაგრამ შეგიძლია ის გქონდეს სივრცეში.
და მან თქვა, რომ ისევე როგორც სივრცეა დიდი, ასევეა – შენი გონების შესაძლებლობებიც; მაგრამ თუკი ყველაფერს გამოაცლი, მას დააპატარავებ. ასე რომ, “შუნიატაში” სამყარო კი არაა უარყოფილი, ჩვენ რომ ფიზიკურ სამყაროს ვეძახით, არამედ კონცეპტები მის შესახებ. ეს გულისხმობს, რომ არ არსებობს კონცეპტუალური ჩარჩო, რომელშიც შეგიძლიათ მოაქციოთ ეს სამყარო. ადამიანი კონცეპტებს იყენებს იმისთვის, რომ სცადოს ჩაეჭიდოს თავის არსებობას და ის ცდილობს მაშინ, როცა გასულელებულია იმის ფიქრით, თითქოს არარსებობას არსებობის დაძლევა შეუძლია.
ეგზისტენციალიზმში ამბობენ, რომ შენ არ ხარ ჭეშმარიტი ადამიანური არსება, თუკი შეშფოთებული არ ხარ – იმიტომ, რომ იმ მომენტიდან, როცა აცნობიერებ, რომ არსებობ და ეს ნამდვილად თვითცნობიერებაა, ცხოვრების დაფასებაა, “ვარსებობ, განა ეს საოცარი არაა?”, ამ მომენტიდან შენ აცნობიერებ არარსებობის შესაძლებლობასაც.
ხვდები რა, რომ ცოცხალი ხარ, უკვე იცი, რომ შეიძლება მოკვდე. ეს იმასთან ერთად მოდის, რასაც კორჟიბსკი დროის შეზღუდვას ეძახდა (time binding). შენ ხედავ სხვების სიკვდილს – იცი, რომ შენც მოკვდები.
შესაძლოა, ცხოველები ამაზე არ ღელავენ. არ ვიცით, მაგრამ როგორც ვხედავთ, ისინი უფრო მეტად ცხოვრობენ აწმყოში და იმ ვარაუდით ცხოვრობენ, რომ უკვდავები არიან, სანამ ისინი აღარ არიან, რაც ძალიან კარგი ვარაუდია (იცინის). მაგრამ ჩვენ ვწინასწარმეტყველებთ და არსებობის შეგრძნება შეიცავს არარსებობისასაც. თუმცა ამას ბოლომდე ვერ ვხედავთ და ვფიქრობთ, რომ არარსებობა არსებობას ჩაყლაპავს. გვგონია, რომ არსებობა მხოლოდ ცოტა ხნით გრძელდება და არარსებობა – სამუდამოდ. რასაც ვერ ვაცნობიერებთ ისაა, რომ არარსებობა ისევეა დამოკიდებული არსებობაზე, როგორც არსებობა – არარსებობაზე. ესაა ფარდობითობა. და შუნიათა, ასევე, გარდა სიცარიელისა, ნიშნავს ფარდობითობასაც.
მადჰიამაკა (Madhyamaka) ფილოსოფია, რომელიც ნაგარჯუნამ გამოიგონა (ესაა ამ სემინარის თემა, თუ ვინმეს დაავიწყდა), ნიშნავს “შუა გზის ფილოსოფიას” და “შუა გზა” მიემართება იმას, რაც საერთოა ყველა წინააღმდეგობას შორის (opposition), და რომელიც ვერ გამოითქმება. რადგან როდესაც ლაპარაკობ, შენ ლაპარაკი შეგიძლია მხოლოდ ოპოზიტებზე. რადგანაც ყველა სიტყვა იარლიყია უჯრაზე, რომელსაც კლასს, კატეგორიას ეძახიან (აქ თარგმანი გამიჭირდა. იგულისხმება კლასიფიცირება, დახარისხება “since all words are labels on pigeon holes called classes”).
ასე რომ, როცა ამბობ, “არსებობს თუ არ არსებობს?”, იგულისხმება – არის ეს არსებობის კატეგორიაში, როგორც “რქა”, თუ ეს არის არარსებობის კატეგორიაში, როგორც “კურდღლის რქა”, ან “უნაყოფო ბავშვის ქალი”.
როცა ვამბობთ, რომ “შუნიათა” ფარდობითობას ნიშნავს; იმის თქმა, რომ ყველაფერს, რასაც საგანს ან მოვლენას ვეძახით, არ აქვს “თვითარსებობა”, ნიშნავს, რომ ის არსებობს სხვა ყველაფერთან ერთად. სხვა სიტყვებით, შენ ვერ მიხვდებოდი, რომ აქ არის მატერიალური ობიექტი, თუ მას სივრცეში არ დაინახავდი და, პირიქით – შენ არ გეცოდინებოდა რომ სივრცე აქაა, თუ კი ობიექტი არ იქნებოდა აქ.
თუ შენ ფიქრობ საგნებზე, თითქოს ისინი დამოუკიდებლად არსებობენ, ეს იმიტომ, რომ მოჯადოებული ხარ. მაგრამ თუ ჩაუღრმავდები, მიხვდები, რომ, რა თქმა უნდა, არაფერს შეუძლია თავისით იარსებოს – ყველაფერი სხვა ყველაფერთან ერთად ხდება. ეს თქვენთან დაკავშირებითაც სიმართლეა! თუ კი იტყვი, რომ მე ვარ “საგანი”, მე ვარ “მოვლენა”, ეს იმიტომ რომ შენ დაუშვი შეცდომა და გააიგივე შენი ფაქტიური… რეალობა შენი საკუთარი თავის იდეასთან, რაც მხოლოდ სიმბოლოა.
ჩვენ პანიკაში ვვარდებით (დავუბრუნდეთ იმ წესს, რომლითაც ბავშვს ზრდიან) საკუთარი თავის შესახებ იდეების გამო. ხალხი ამბობს შენ ხარ ის, შენ ხარ ეს, შენ ხარ სხვა რაღაცა. შენ ხარ გამარჯვებული – მშვენიერი! შენ ხარ დამარცხებული – საშინელებაა. სინამდვილეში არც ერთი ხარ და არც მეორე. უთხარით ვინმეს: “შენ იცოცხლებ” – შესანიშნავია. “მაგრამ, ერთხელაც, მოკვდები” – ოო, ეს საშინელებაა.
რეალურად, აქ არაა განსხვავება!
იმიტომ, რომ რაც დრო გავა, შენ უფრო მეტად შეწუხდები და უფრო დიდხანს იდარდებ. რა გაქვთ იმის საწინააღმდეგო, რომ ახლა მოკვდეთ? ეს უბრალოდ იდეაა! ესაა რაც გადარდებთ.
“ო, ეს მტკივნეულია!” ამაზე რაღას იტყვით? ტკივილი. ეს რაღაც ძალიან გავრცელებულია (very largely educated). ბავშვობისას, როცა ტკივილი გაწუხებს, დედა გეუბნება: “შე საწყალო” და შენ ფიქრობ საკუთარ თავზე: “ოო, მე საწყალი”. როდესაც აღებინებ ის ამბობს “ნეეჰ” (შორისდებული, რომელიც ზიზღრს აღნიშნავს. ლ.თ.) როცა ტუალეტში ხარ და სუნს უშვებ ის ამბობს “ნჰეა”, მაგრამ შენ იცი, რომ მოგწონს ეს სუნი, განსაკუთრებით – საკუთარი, მაგრამ გასწავლეს, რომ ის არ მოგწონდეს. შემდეგ, როცა ხალხი შენს გარშემო, შენი შენი ნათესავები, მეგობრები და მოხუცები ავად ხდებიან და კვდებიან, შენ ხედავ, რომ ყველა ამაზე ღელავს და შენც სწავლობ, რომ გადარდებდეს. ასე რომ ეს ყველა ფორმირება შენში ჩადეს – რომ კარგია სიცოცხლე, რომ საშინელებაა მოკვდე! ეს ყველაფერი დასწავლილია, სინამდვილეში ამასთან დაკავშირებით პრობლემა არ არსებობს.
შეჩერება შეიცავს დაწყებას და დაწყება შეიცავს შეჩერებას. ვერ ხვდებით, რომ ნებისმიერი რამ, რაც უკვე მოხვდა, შეიძლება კიდევ ერთხელ მოხდეს? სად იყავით, სანამ დაიბადებოდით? რაიმე ხსოვნა ხომ არ გექნებათ ამის შესახებ? და, უცბად, აქ ხართ. კარგი. სად მიდიხართ, როცა კვდებით? იქ, სადაც იყავით, სანამ დაიბადებოდით. სად შეიძლება კიდევ იყო? შეგიძლია არაფერი სამუდამოდ განიცადო?
ასე რომ, თქვენ ხედავთ, რომ არსებობის ბუნება არა მხოლოდ არსებობაა, არამედ – არარსებობაც და ჩვენ მხოლოდ სიტყვები გვაქვს. ამიტომაა, რომ ბუდისტურ მოძღვრებაში ამბობენ, რომ არც არსებობაა და არც არარსებობა, არავის შეუძლია თქვას რა არის, მხოლოდ შეგიძლია აჩვენო. ამიტომ, ძენში, როდესაც კითხულობ, რა არის ბუდიზმის მონაცვლეობითი ბუნება (alternate nature of buddhism), მასწავლებელი გაჩვენებს ასანთის კოლოფს, ან უბრალოდ გეუბნება: “ჰაჰა”. ამას რაიმე სიმბოლური დატვირთვა არ აქვს, ის არ ამბობს, რომ ბუდიზმის მონაცვლეობითი ბუნება ასანთის კოლოფშია, როგორც სიმბოლოში(თუმცა ის უნივერსალური ენერგიის მანიფესტაციაა (სიცილი ლექციაზე). ეს ყველაფერი საუბარია. მიზანი კი ისაა, რომ მიხვიდე აქამდე (უოტსი, სავარაუდოდ, ჭიქაში ასხამს წყალს). ასე რომ, ამას ჰქვია არა მხოლოდ “შუნიათა”, რაც სიცარიელეს ან ფარდობითობას ნიშნავს, არამედ, ასევე “თათათა”, რომელიც ითარგმნება როგორც “ამგვარობა”(suchness) და “თათათა”, მარტივად, “ეს-ობაა”. როცა ბავშვი პირველად იწყებს საუბარს, ის ამბობს: “და” (თა, ტა) და ჩვენს კულტურაში ვამბობბთ, რომ მამამისს ეძახის. როცა ის ამბობს “დადა” (father-ს ემსგავსება. ლ.თ), თუკი იგი პირველად “მა”-ს არ იტყვის და ამ შემთხვევაში, ეს (mother, mom ლ.თ) დედას ნიშნავს. მაგრამ ბავშვი სინამდვილეში ამბობს “თა”, რაც ჩვენს ენაში “ამას” (that) ნიშნავს.
ასე რომ, “თათათა” “ეს-ობაა”. “აი, ეს”- ისაა, რაზეც ლაპარაკი შეუძლებელია. ასე რომ “სამადის” ნამდვილი ბუნებაა ისწავლო, რომ იყო ცნობიერი სიტყვების გარეშე (be aware without using words). შენ ხვდები, რომ სიტყვებით ჰიპნოტირებული ხარ და ისინი ავტომატურად დარბიან შენს გონებაში, მაგრამ, ვთქვათ, ძა ძენის ვარჯიშის ხელოვნება იმის სწავლაა, რომ კი არ გამოაკლო რაიმე შენს გრძნობებს, არამედ ნება დართო ყველა სუნს, ხმას თუ გრძნობას მოვიდეს შენთან, მაგრამ მათ არაფერი დაარქვა. შეეშვი მათთვის სახელის დარქმევას! იმიტომ, რომ თუკი სულ ლაპარაკობ და ფიქრობ, ვერ ხვდები, რომ აღარაფერი გაქვს საფიქრალი, გარდა ფიქრებისა? დავუშვათ, რომ მე სულ ვლაპარაკობ,ზოგიერთი თქვენგანი მხოლოდ სალაპარაკო სცენიდან მიცნობს, თუმცა დროდადრო სხვა ადამიანებსაც ვუსმენ და ვკითხულობ, რაც მათ აქვთ სათქმელი. ეს მაძლევს რაღაცას, რაზეც შემიძლია მოგვიანებით ვისაუბრო. ფიქრი ერთგვარი საუბარია – ეს არის უხმაურო ლაპარაკი. და თუკი სულ ვფიქრობ, აღარაფერი მრჩება საფიქრალი, გარდა ფიქრებზე ფიქრებისა. ასე რომ, თუკი გინდა რამეზე საფიქრალი გქონდეს, ფიქრი უნდა შეწყვიტო.
მედიტაცია, ამგვარად, დროებით ფიქრის შეწყვეტის ხელოვნებაა. ესაა პირველი ეტაპი (არის მეორე ეტაპიც, რომელზეც ცოტა ხანში ვისაუბრებ), რაც ფიქრის მოშორებას გულისხმობს და ეს შეგიძლია გააკეთო უაზრობაზე ფიქრით. ამიტომაა, რომ ეს სიმღერები, მე რომ გიმღერეთ, არაფერს ნიშნავს. ისინი ფიქრის შესაწყვეტადაა შექმნილი, იმიტომ რომ უმარტივესი გზა ამისკენ, ის კი არაა, რომ ეცადო არ იფიქრო, არამედ უყურო შენს ფიქრებს, როგორც უაზრო სიტყვებს. სწორედ ამ დროსაა ეს სასაცილო – თქვენ იცით, რომ სასაცილო გრძნობას იწვევს, როცა სიტყვას “დიახ” რამდენჯერმე გაიმეორებ. შენ ფიქრობ: “ო, ეს უცნაური ხმაა”. ამ გზით თავს იძვრენ ფიქრიდან და გადადიხარ “არფიქრის” მდგომარეობაში. ამის შემდეგ, როდესაც შენ უბრალოდ სამყაროს აკვირდები კომენტარების გარეშე, შენ აცნობიერებ, რომ სამყაროში პრობლემები არაა.
არ არის დრო და, შესაბამისად, არც მარადისობა; არ არის ის და, შესაბამისად, არ არის არც ეს, იმიტომ რომ “ის” და “ეს” წმინდად ვერბალური ქმნილებებია. ხოლო თუკი საერთოდ რამის თქმა გინდა, მას უბრალოდ ეძახი “ეს-ობა”-ს.
ამის შემდეგ, შენ აღმოაჩენ, რომ შეგიძლია კიდევ წინ წახვიდე – გააგრძელო ფიქრი, მაგრამ, საფუძველში, შეინარჩუნო არფიქრის დამოკიდებულება (მდგომარეობა). შენ არ ხარ შეზღუდული, რომ არ უნდა იფიქრო, თითქოს ეს უწესობა, არაბუდისტური საქციელი იყოს. პირიქით, თავისუფლად შეგიძლია იფიქრო და წარმართო ათასნაირი პრაქტიკული საქმიანობა და იცხოვრო სავსე ადამიანური ცხოვრებით. მაგრამ გაიგებ რა საიდუმლოს, რასაც ძენში “მუშინი” (mushin) ჰქვია (უგონობა ან ცარიელი გონება), შეგიძლია თავისუფლად გააგრძელო ცხოვრება, რადგან ფიქრებით გასულელებული აღარ ხარ.
ჩვენ საოცარი დისკუსია გვქონდა იაპონიაში, ძენის მოძღვართან, რომელიც ამბობდა, რომ მედიტაცია არფიქრია და მოგვიანებით მან თქვა, რომ ეს ისევეა, როგორც იაპონელი დურგლები – ისინი მუშაობენ დაგეგმვის გარეშე. სწორედ ასევე, შენ არ გჭირდება კონცეპტუალური ჩარჩო, რათა იცხოვრო.
მოგვიანებით ჩვენ კიდევ გვქონდა დისკუსია, რომლის დროსაც ჩვენ განვიხილავდით იმ ადამიანებს, რომლებიც ძენის ტექსტებს ინგლისურად თარგმნიდნენ. ამ დროს მან ყველაზე ლამაზი პატარა რაღაც გააკეთა, როდესაც თქვა: “ეს დროის ფუჭი კარგვაა! არ არის საჭირო, რომ ეს ყველაფერი გადათარგმნო, რადგან – თქვა მან – თუკი მართლა გესმის ძენი, შეგიძლია ნებისმიერი წიგნი გამოიყენო. შეგიძლია გამოიყენო ლექსიკონი, ბიბლია ამ “ალისა საოცრებათა ქვეყანაში. ბოლოს და ბოლოს, წვიმის ხმას არ სჭირდება თარგმნა”.
როდესაც ბერმა (monk) ძენის მოძღვარს ჰკითხა, თუ როგორ უნდა შედგომოდა გზას, მან უპასუხა (იგულისხმება, რომ ყველაფერი, რაც აქამდე ისწავლა თეორიაა და აინტერესებდა, როგორ დაეწყო პრაქტიკა):
– გესმის ქუჩის ხმაური?
– დიახ – უპასუხა მან.
– აი, ესაა გზა.
