XX საუკუნის გამოჩენილ არგენტინელ მწერალსა და მოაზროვნეს, ხორხე ლუის ბორხესს (1899-1986) ესპანურენოვან სამყაროში საპატიო ადგილი უჭირავს. ეს იყო ადამიანი, რომლის გონების მიღმა პრაქტიკულად არაფერი დარჩა ამოუხსნელი. როგორც თავად აცხადებდა, მთელი ცხოვრება მიუძღვნა კითხვას, ანალიზს, წერას და ამ ყველაფრით ტკბობას. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია ტკბობა, ის შთანთქა პოეზიამ და ერთადერთი, რისი შეთავაზებაც მას მკითხველისთვის შეუძლია, ესაა ეჭვები და დაბნეულობა. “ყოველთვის, როდესაც ვფურცლავდი წიგნებს ესთეტიკის შესახებ, მრჩებოდა შთაბეჭდილება, თითქოს ვკითხულობდი იმ ასტრონომების ნაწარმოებებს, რომელთაც არასოდეს შეუხედავთ ვარსკვლავებისთვის“.
ბორხესისთვის მიუღებელია წეროს მოვალეობის გრძნობით, მან წერით უნდა განიცადოს ვნება და სიამოვნება. ლაპარაკობს რა თავის მრწამსზე, ბორხესი მოკრძალებით შენიშნავს, რომ მან “გაბედა დაეწყო წერა” (თუმცა, მისი აზრით, რაც მას წაუკითხავს უფრო მნიშვნელოვანია იმაზე, რაც მას დაუწერია). ალბათ სწორედ პოეტური მრწამსის თავისებურად აღქმის გამო იხსენიება ბორხესის სახელი დიდი მოწიწებით ესპანურენოვან ლიტერატურაში.
„როცა წერა დავიწყე, ყოველთვის მეჩვენებოდა, რომ ჩემი იდეები მეტისმეტად ზედაპირული იყო და თუ მათ მკითხველი გაეცნობოდა, სამუდამოდ შემიძულებდა. ასე რომ, ვინიღბებოდი. თავიდან ვცადე ვყოფილიყავი XVII საუკუნის ესპანელი მწერალი, ლათინურის მწირი ცოდნით. მაგრამ ჩემი მცდელობა ვყოფილიყავი ესპანელი სერ ტომას ბრაუნი, კრახით დამთავრდა. ახლა ვხვდები, რომ ეს ყველაფერი შეცდომა იყო, თუ მკითხველმა რაიმე სახის მორალური ნაკლი ან დეფექტი შეგატყო, არანაირი მინიმალური საფუძველიც კი არ არსებობს იმისა, რომ შეგიყვაროს“, — წერს ბორხესი.
ბორხესი ამბობს, რომ ხელოვან ადამიანთან მრწამსი მოდის იმის გაანალიზებასთან ერთად, თუ რა შეგიძლია და რა გინდა, რომ აკეთო: როცა მოთხრობების წერა დავიწყე, ყველანაირად ვცადე, ისინი მხატვრულად გამეფორმებინა, ვიმუშავე სტილზე, მაგალითად, მოვიგონე საკმაოდ კარგი სიუჟეტი, დავწერე მოთხრობა და დავარქვი „უკვდავი“. სიუჟეტი ეხებოდა ჰომეროსს, რომელმაც უკვე დაწერა ილიადა და არის უკვდავი ფიზიკურად. გადის წლები, იცვლებიან თაობები და ჰომეროსს ნელ-ნელა ავიწყდება ბერძნული და ის, რომ იყო ჰომეროსი. იდეა, რომ ჰომეროსს დავიწყნოდა, თუ ვინ იყო სინამდვილეში, ძალიან მომეწონა. წლების მერე ეს მოთხრობა რომ გადავიკითხე, უკვე მოსაწყენი და გადამეტებული მეჩვენა. ვთვლი, რომ დროის მსვლელობასთან ერთად გარკვეული სახის სიბრძნეც შევიძინე. თავს ვთვლი მწერლად. რას ნიშნავს ჩემთვის ვიყო მწერალი? ეს იგივეა, ვიყო ჩემი წარმოსახვების ერთგული“.
მწერალი თავის ბიოგრაფიას დიდი რუდუნებით წერდა. ეს იყო ადამიანი, რომელმაც თავისი დროის ევროპული ლიტერატურული ტენდენციები მიუსადაგა ლათინურ ამერიკას. ლაპარაკია მის ულტრაისტურ მოღვაწეობაზე. 1921 წლის 25 იანვარს ლათინურ ამერიკაში გაჩნდა ესპანურენოვანი ჟურნალი `ულტრა~. როგორც სათაურიდან ჩანს, ეს იყო ულტრაისტური მოძრაობის პირველი მაცნე. ჟურნალის ფუძემდებელი გახლდათ ბორხესი მის თანამოაზრეებთან ერთად. ეს მიმდინარეობა ესპანეთიდანაა შემოტანილი. იგი, მართალია, ბორხესს მალე მოსწყინდა, მაგრამ მან თავისი როლი შეასრულა ლათინური ამერიკის ლიტერატურაში.
ბორხესი უპირატესობას ანიჭებდა პოეზიას, თუმცა საყოველთაო აღიარება და დიდება მას ესეებმა და მოთხრობებმა მოუტანეს. მისი მოთხრობების სტრუქტურული მოწყობა გულისხმობს დროისა და სივრცის შეწყობით ფორმებს, რათა შექმნას ალტერნატიული სამყარო სავსე სიმბოლიზმით, ანარეკლებით, ინვერსიითა და პარალელიზმებით. ბორხესის მოთხრობები ჰგავს მეტაფორებითა და მეტაფიზიკური სიღრმეებით სავსე გამოცანებს.
ბორხესი კინოსთვის სცენარებსაც წერდა, აქვს ასევე ლიტერატურულ-კრიტიკული წერილები. მასვე ეკუთვნის უამრავი ანთოლოგია და შესანიშნავი თარგმანები ინგლისური, ფრანგული და გერმანული ენებიდან (ასევე ანგლოსაქსური და ძველსკანდინავიური ლიტერატურული ნაწარმოებები). თუკი გავითვალისწინებთ მის სიბრმავეს, რომელიც დედისაგან მემკვიდრეობით გამოჰყვა და ნელ-ნელა ვითარდებოდა მთელი მისი ცხოვრების განმავლობაში, გაგვაოცებს იმ უზარმაზარი ლიტერატურული მემკვიდრეობის სიდიდე, რომელიც მან დაუტოვა კაცობრიობას. მისი ინტერესის სფეროებია მათემატიკა, ფილოსოფია, თეოლოგია, მითოლოგია და ა.შ.
ბორხესს ახასიათებს მკითხველისათვის ენიგმის შექმნა. როგორც კარგი დეტექტივი, ქმნის ლაბირინთებს, ამზეურებს ყველა საჭირო ნაკვალევს, რათა პასუხებამდე მკითხველი თავად მივიდეს. ამ ნაკვალევს შორის გამოირჩევა მის მიერ კომენტირებული და კლასიფიცირებული ბიბლიოთეკა. სად არის რეალობა და სად — გამოცანა, ასევე მისტერიის ნაწილია. ძნელი გასარკვევია, ვინაა მთხრობელი, რომელი ტექსტი სადაა ჩართული და სად მთავრდება ისტორია. ერთადერთი ადამიანი, ვისაც შეუძლია ანარეკლში დაინახოს გარემოებები და სამყაროს სრული სურათი გაშიფროს და დააწყოს სიუჟეტები, რომლებიც ლაბირინთის ცენტრშია, თავად ხორხე ლუის ბორხესი არის.
ორიოდე სიტყვით აღვნიშნოთ ისიც, რომ ბორხესის კალამს უამრავი სამეცნიერო ხასიათის ლიტერატურა ეკუთვნის, ისეთები, როგორიცაა „ბაბელის ბიბლიოთეკა“, სადაც გეომეტრია ეთანხმება ფანტასტიკის ტაქსონომიას (სტატისტიკას). ათვლითი სისტემა სხვა მოთხრობებშიც არის გამოყენებული, ხოლო „ქვიშის წიგნი“ გარკვეულწილად სამეცნიერო სტატიაა. ყველა მოთხრობაში ბორხესი მეტაფორულ სილამაზეს ანიჭებს ტექნიკურ სტილს. ერთადერთი გამონაკლისია: „ბაღი ორად გაყოფილი ბილიკებით“, სადაც ბორხესი გვაძლევს კვანტური ფიზიკის ერთ-ერთი გადაუჭრელი საკითხის გადაწყვეტის ვარიანტს და ამბობს, რომ, სამწუხაროდ, ამ საკითხში კომპეტენტური არ არის. ეს ნაშრომი დაეფუძნა ჰიუ ევერეტ III-ის სადოქტორო ნაშრომს. თუმცა ამ საკითხში ჩახედული მეცნიერები ამბობენ, რომ ეს ფიქციური ნაწარმოები თავისუფლად შეგვიძლია ჩავთვალოთ სამეცნიერო ნაშრომად.
ასეთია, ძირითადად, მოკლე მონახაზი ბორხესის მოთხრობების თემატიკისა, თუმცა ურიგო არ იქნებოდა, გვეთქვა ცოტა რამ ბორხესზე, როგორც მთარგმნელზე. მან ჯერ კიდევ 11 წლის ასაკში თარგმნა ოსკარ უაილდის „ბედნიერი უფლისწული“. იგი თვლიდა, რომ, შესაძლებელია, ნათარგმნი სჯობდეს ორიგინალს, თუნდაც იგი ცოტათი არ დაემთხვეს მას. მან თარგმნა ედგარ ალან პოს, ფრანც კაფკას, ჯეიმს ჯოისის, ჰერმან ჰესეს, რედიარდ კიპლინგის, ჰერმან მელვილის, ანდრე ჟიდის, უილიამ ფოლკნერის, ვოლტ ვაიტმანის, ვირჯინია ვულფისა და ჯეი ქეი ჩესტერტონის ნაწარმოებები.
ბორხესის ძირითადი ნაწარმოებებია:
1) მოთხრობები: „გაიძვერობის მსოფლიო ისტორია“ (1935). შედგება 12 მოთხრობისაგან; „ფიქციები“ შედგება 2 სექციისგან; „ალეფი“ შედგება 17 მოთხრობისაგან (1949); „სიკვდილი და სამიზნე“ (1951); „ბროუდის მოხსენება“ ( 1970); „ქვიშის წიგნი“ (1975); „შექსპირის მოსაგონად“ (1983).
2) ესეები: „ინკვიზიციები“ (1925); „არგენტინელთა ენა~ (1928); „ევარისტო კარიეგო“ (1930); „დისკუსია“ (1932); „მარადისობის ისტორია“ (1936); „სხვა ინკვიზიციები“ (1952); „7 ღამე“ (1980); „დანტესეული ესე“ (1982); „ატლასი“ (1985).
3) პოეზია: „ბუენოს აირესის ბუღი“ (1923); „მთვარე პირისპირ“ (1925); „წმ. მარტინის დღიური“ (1929); „შემქმნელი“ (1960); „ჩრდილთა ქება“ (1969); „ვეფხვების ოქრო“ (1972); „ღრმა ვარდი“ (1975); „რკინის მონეტა“ (1976); „ციფრი“ (1981); „შეთქმულები“ ( 1985).
4) ანთოლოგიები: „პირადი ანთოლოგია“ (1961); „ახალი პირადი ანთოლოგია“ (1968); „სიზმრების წიგნი“ (1976).
5) ნაშრომები თანაავტორობით: „შესავალი ამერიკულ პოეზიაში“ — ვისენტე პუიდობრისა და ალბერტო იდალგოსთან ერთად (1926); „არგენტინული ლიტერატურის კლასიკური ანთოლოგია“ — პედრო ენრიკე ურენიასთან ერთად (1937); „ფანტასტიკური ლიტერატურის ანთოლოგია“ — სილვია ოკამპოსთან ერთად (1940); „მოდელი სიკვდილისათვის“ — ადოლფო ბიოი კასარესთან ერთად (1946); „ძველი გერმანული ლიტერატურა“ — დელია ინხენიეროსთან ერთად (1951); „მარტინ ფიერო“ — მარგარეტა გერეროსთან ერთად (1953); „გაუჩოების პოეზია“ — ადოლფო ბიოი კასარესთან ერთად (1955); „ლეოპოლდო ლუგონესი“ — ბეტინა ედელბერგთან ერთად (1955); „და ელოიზა“ — ლუსია მერსედეს ლევინსონთან ერთად (1955); „ფანტასტიკური ზოოლოგიის სახელმძღვანელო“ — მარგარეტ გერეროსთან ერთად (1957); „ედემისა და ჯოჯოხეთის წიგნი“ — ადოლფო ბიოი კასარესთან ერთად (1960); „შუა საუკუნეების გერმანული ლიტერატურა~ — მარია ესტერ ვასკესთან ერთად (1966); „ჩრდილოამერიკული ლიტერატურის შესავალი“ — ესტელა სემბორაი დე ტორესთან ერთად (1967); „რა არის ბუდიზმი“ — ალისია ხურადოსთან ერთად (1976).
აღსანიშნავია, რომ ბორხესს მიღებული აქვს უამრავი პრემია და ჯილდო, რომელთა ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანდა, თუმცა, რაც არ უნდა გასაოცარი იყოს, მას არა აქვს ნობელის პრემია, რასაც თავისი ლოგიკური ახსნა მოეპოვება. პიტერ ვაილი ამბობს: `ნობელის კომიტეტი, როგორც ყველა ინტელიგენტური გაერთიანება, შედგება მემარცხენე ადამიანებისაგან, რა თქმა უნდა, ამ სიტყვის ევროპული გაგებით. სწორედ ამიტომაა, რომ XX საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი მწერალი, ბორხესი ამ პრემიის გარეშე დარჩა. მიზეზი მარტივია: ბორხესმა ავგუსტო პინოჩეტისგან პრემია მიიღო, ამ უკანასკნელს გულითადი მადლობა გადაუხადა კომუნისტების დამხობისათვის და ხელი ჩამოართვა.
ბორხესის სიდიადე, მართალია, ყველას ესმოდა, მაგრამ ეს ჟესტი მას არ ეპატია“. სამწუხაროდ, ქართულ ენაზე ამ უდიდესი მწერლის ნაწარმოებების ძალიან მცირე ნაწილია თარგმნილი და ხელმისაწვდომი (მოთხრობები, რედაქტორი ლეილა მესხი, ესპანურიდან თარგმნეს ლალი ბრეგვაძე-კახიანმა და ტარიელ ხუნწარიამ, თბილისი, გამომცემლობა `მერანი~, 1999 წ.). წიგნში შესულია ხორხე ლუის ბორხესის წინამდებარე ორი ფიქციური მოთხრობა: „თეოლოგი საიქიოში“ და `ამბავი ორთა, რომელთაც სიზმარი იხილეს~. აღნიშნული ნაწარმოებები ავტორმა თავისი შემოქმედების საწყის ეტაპზე, ადრეულ ხანაში დაწერა (კერძოდ, 1935 წელს).
1930-იანი წლებიდან ოცდაათი წლის განმავლობაში ბორხესი იხრება პროზისაკენ და ძირითადად მოკლე ესეებსა და მოთხრობებს წერს, სადაც ხშირად ახსენებს ისეთ მწერლებს აპოკრიფული წიგნებიდან, როგორიცაა პიერ მენე და მისი კიხოტი ან ჰერბერტ ქუეინი. ბორხესის ფიქციური მოთხრობები იხრება მბრუნავი თემებისაკენ. როგორიცაა: ცხოვრებისეული გამოცხადებანი, ბრძოლა აღიარებისათვის, სიკვდილი, საგნებისათვის ახალი სახელების ძიება, უფლის აკრძალული სახელი, რომლის მეშვეობითაც საგნებისა და სიტყვების შესანიშნავი ფანტაზიები იგება. ამ ეტაპზე ბორხესი უბრუნდება შუა საუკუნეების თეოლოგებს და მეკობრეებს ჩინეთის ზღვიდან.
`თეოლოგი საიქიოში~ და `ამბავი ორთა, რომელთაც სიზმარი იხილეს~ გაერთიანებულია მოთხრობათა ციკლში “ეტ ცეტერა”, რომელიც სრულად ასე გამოიყურება:
`თეოლოგი საიქიოში ;
`კამერა ქანდაკებებისაგან~ ;
`ამბავი ორთა, რომელთაც სიზმარი იხილეს~;
`განდგომილი გრძნეული~;
`მელნისფერი სარკე~;
`მუჰამედის ორეული~.
მათ შორის პირველი, მესამე და მეექვსე მოკლე მოთხრობა ეხება რწმენის საკითხებს. ბორხესი ამბობს, რომ ღმერთი ერთია, სხვადასხვა რელიგიებს შორის განსხვავება არსებითი არაა და მორწმუნე, როგორც გონიერი ქმნილება, რომელსაც უნდა სწამდეს ზედმეტი კითხვებისა და ეჭვების გარეშე, უბრალოდ ცდილობს, უფრო და უფრო მიუახლოვდეს იმ შეუცნობადს, რაზედაც კაცობრიობამ რელიგიური დოგმები ააგო.
ბორხესს იზიდავს მუსლიმური სამყაროს ლაბირინთები. ფაბულად ხშირად იყენებს ისეთ რეალურ თუ გამოგონილ ამბებს, რომლებსაც მკითხველი ენიგმატურ განზომილებაში გადაჰყავს. საერთოდ, ავტორი დიდ ინტერესს იჩენს რელიგიისადმი. ბორხესი ამბობს, რომ წერა არის წმინდა აქტი და შესაბამისად საინტერესოა მისთვის „წმინდა წიგნების“ არსებობის იდეა (ყურანი, ბიბლია და ა.შ) და დანანებით აღნიშნავს, რომ ეს იდეა ევროპაშიც შეიჭრა და ფეხი ისე ვერ მოიკიდა, როგორც სხვაგან. ბორხესს იმდენად მოსწონს ბიბლიური სიუჟეტები, რომ ოთხ სახარებას რამდენიმე სხვა წიგნთან ერთად ასახელებს, როგორც კაცობრიობის ერთ-ერთ უდიდეს მონაპოვარს. მაგალითად, აქვს განსხვავებული აზრი იუდასთან დაკავშირებით. ამბობს, რომ, სავარაუდოდ, იუდას ამბორი სიმართლეს არ უნდა შეესაბამებოდეს, თუმცა აღარ აკონკრეტებს — რატომ (ესეც ხომ ბორხესისეული სტილია, აღძრას ინტერესი და სხვები ჩააფიქროს).
