ვაჟა–ფშაველას “ეთერი”, “ილო” და თქვენთვის ნაცნობი სხვა პოემები

პოემის გმირმა, უფლისწულმა გოდერძიმ შეიყვარა უპოვარი მწყემსი ქალი, ეთერი, რაც გახდა მისი “ფერისცვალების” მიზეზი. ამ საბედისწერო შემთხვევის შემდეგ გოდერძიმ გადააფასა შეხედულებები და ადათები, რომლებიც მიღებული იყო მის სოციალურ გარემოში. სამაგიეროდ, მიაგნო პასუხებს კითხვებზე: აქვს თუ არა მეფეთა ძალეუფლებას საზღვარი, არის თუ არა პიროვნების სიცოცხლე და არჩევანის თავისუფლება ხელშეუხებელი, რამდენად პირობითია სოციალური განსხვავებები ადამიანთა შორის და ა.შ.

ვაჟა–ფშაველას სხვა პოემებს თუ გავიხსენებთ, “ეთერის” ფაბულა ტიპიურია: შემთხვევის წყალობით გმირში იღვიძებს პროტესტანტული განწყობა, რაც გადაიზრდება კონფლიქტში მასა და საზოგადოებას შორის. კონფლიქტი ვაჟა–ფშაველას პოემებში, უმეტესად, ორი საზოგადოების: თემური და სამოქალაქო საზოგადოების (ძველი საზოგადოება – ახალი საზოგადოება) ღირებულებათა სისტემების კოლიზიაა. გმირი არაერთ პოემაში ხდება “ძველი” საზოგადოებისგან გარიყული, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ ანტიჰუმანური ტრადიციებისადმი მორჩილება თემში მძლავრობს ლიბერალურ ფასეულობებს. ვაჟა–ფშაველამ სწორედ ეს პრობლემები გადმოსცა თავის პოემებში.

გოდერძი (ეთერს):

ცას ერთი ღმერთი ამშვენებს,
მემრე – მნათობი ორია…
და ქვეყნად მეფეთ დიდებაც,
ვფიქრობ, რომ მოსაგონია.
აი, ეს ძალა ჩემია
ქვეყნადა ფასობს მეტადა,
ტრფობის და ყველა სიკეთის
ჩვენ, მეფენი, ვართ მხვეტლადა;
უფალს ჩვენ დავუნიშნივართ
კარგ-უკეთესის მკვნეტლადა;
ჩვენს ბრძანებაზე ათასნი,
ათი-ათასნი დადიან,
რასაც ჩვენ ვეტყვით, ისინიც
სწორედ იმასა სჩადიან.
სიცოცხლე-მოწყურებულთა
ვჟლეტთ, თუ მეფეთა გვწადიან.
ჩვენ-მეფეთ-თავზე ძლიერი
ქვეყნად არა რა გვგონია…
ვხედავ და მიკვირს, მეფის ძე
მწყემსმა ვით დამიმონია!
მიკვირს, რით დაიმორჩილე
ჩემი გული და გონია?
მეფე შენა ხარ… გაუქმდა
მეფის ძალი და ღონია!
უარს ნუ მეტყვი, გეთაყვა,
მისმინე, შამიბრალია.
ცხენზე შაგისომ, წაგიყვან,
ჯვარსაც დავიწერთ ხვალია.
მეტი რა გინდა, არ ვიცი,
ვისზე გიჭირავს თვალია?
სასიყვარულოდ არ კმარა
განა მეფისა ძალია?

გოდერძი (დედას)

მე არც არავინ დავარჩვე,
არცვინ წყალს წავაღებინე,
ჩემს ჩოდვა-დანაშაულში
არცვის-რა გავაღებინე.
ჩემს გულსა მხოლოდ საწილო
თავისი ავაღებინე.
ჩემს მშობლებს გულის წადილი
უკანვე ჩავაგებინე.
ნეტავი გამაგაგებინა,
იმით რა წავაგებინე,
რომ ცოლი ისე შავირთე,
მშობლებს არ გავაგებინე.
გაჩენის ნება თქვენ გქონდათ,
გავჩნდი და მე ვარ, მეობით.
წადილი სხვა მაქვს და გრძნობა
გეკუთვნით მხოლოდ ძეობით.
რად გიკვირსთ, მე დავიწუნო,
რაც თქვენ გსურსთ, ანარჩეობით?
მგონი, წინათაც გითხარი
მეფის ლევანის ქალზედა,
რომ მე არ მინდა ის ცოლად,
ჯვარს არ დავიწერ მასზედა.

პოემაში “ილო” კონფლიქტი ღვივდება მამა–შვილს შორის. კონფლიქტის საფუძველია მამის უსამართლობა და ძალადობრივი ურთიერთობა საკუთარი გლეხების მიმართ. ამას ბატონიშვილი პროტესტით პასუხობს:

ერთხელა ილო
მივიდა შინა,
წინ მიეგება
თავისი ფინა.
ილო დაღლილა,
ოფლი სდის ძალზე;
დედას მოჰხვია
ხელები მკლავზე
და უთხრა დედას
გულამოკვნესით,
ბოლო დროს დართო
ცრემლების დენით:
– მე აღარ მიყვარს,
დედილო, მამა.
– რისთვის, შვილო,
გაწყინა რამა?
– დღეს მამა-ჩემმა
კიკოლას სცემა,
გული მომიკვდა
მით, ჩემმა მზემა;
ცხვირიდამ სისხლი
საწყალს ადინა,
ესეთი საქმე
რად ჩაიდინა?
როგორ შევხედო
იმის შვილს პირში,
როცა კიკოლას
მამამ სცა ცხვირში.

პოემა “ალუდა ქეთელაურში” მთავარი გმირის შინაგანი “ფერისცვალების” მამოტივირებელი შემთხვევაა ქისტ ვაჟკაცთან შებრძოლება. როგორც ვიცით, ალუდა მუცალს პატივისცემის ნიშნად მარჯვენას არ მოჰკვეთს და იმსოფლად განსვენებას უსურვებს. პოემის მთავარი გმირისა და ავტორის დამოკიდებულებები რომ ერთმანეთს თანხვდება ამას ისიც მოწმობს, რომ მუცალის სიკვდილის სცენას ვაჟა–ფშაველა ისეთივე ესთეტიკურად ხატავს, როგორც ზვიადაურისას პოემა “სტუმარ–მასპინძელში”.

მუცალს არ სწადის სიკვდილი,
ფერს არა ჰკარგავს მგლისასა,
მაჰგლეჯს, დაიფევს წყლულშია
მწვანეს ბალახსა მთისასა.
ერთიც ესროლა ალუდას,
ხანს არა ჰკარგავს ცდისასა.
თოფიც ალუდას გადუგდო,
ერთს კიდევ ეტყვის სიტყვასა:
_ ეხლა შენ იყოს, რჯულ-ძაღლო,
ხელს არ ჩავარდეს სხვისასა.
სიტყვა გაუშრა პირზედა,
დაბლა გაერთხა მიწასა.
ალუდას თოფი არ უნდა,
ატირდა როგორც ქალიო;
არ აჰყრის იარაღებსა,
არ ეხარბება თვალიო.
თავით დაუდვა ხანჯარი,
ზედ ეკრა სპილოს ძვალიო,
გულზედ ძეგლიგი დაადვა,
მკლავზედ ფრანგული ხმალიო.
მარჯვენას არ სჭრის მუცალსა,
იტყოდა: „ცოდვა არიო;
ვაჟკაცო, ჩემგან მოკლულო,
ღმერთმა გაცხონოს მკვდარიო.
მკლავზედავ გებას მარჯვენა,
შენზედ ალალი არიო,
შენ ხელ შენს გულზედ დამიწდეს,
ნუმც ხარობს ქავის კარიო,
კარგი გყოლია გამდელი,
ღმერთმ გიდღეგრძელოს გვარიო!“
სიგძივ გაჰხურა ნაბადი,
ზედ გადაადვა ფარიო.

ამავე პოემის სიუჟეტური კულმინაციაა მსხვერპლშეწირვის სცენა, სადაც ალუდა ამოწმებს, რომ პიროვნების ღირსება არ არის დამოკიდებული მის ეროვნებასა და აღმსარებლობაზე. სხვაგან კი ალუდა აღიარებს ზნეობრივ ფასეულობათა უპირატესობას ეთნიკურ და რელიგიურ წარმომავლობაზე:

“ჩვენ ვიტყვით, კაცნი ჩვენა ვართ,
მარტოთ ჩვენ გვზდიან დედანი;
ჩვენა ვსცხონდებით, ურჯულოთ
კუპრში მიელის ქშენანი.
ამის თქმით ვწარა-მარაობთ,
ღვთიშვილთ უკეთეს იციან.
ყველანი მართალს ამბობენ
განა, ვინაცა ჰფიციან?!”

პოემაში “სტუმარ–მასპინძელი” მწერალი ორ, ჰუმანურ და არაჰუმანურ, ტრადიციას დააპირისპირებს. მთავარი გმირის, ჯოყოლას ფერისცვალება კი ვლინდება იმ პასაჟში, რომლის ამოხსნასაც ვაჟა–ფშაველამ დიდი დრო დაუთმო და საბოლოოდ ასეთი გამოსავალი მოუძებნა:

[ზვიადაურის დატირების შემდეგ შინ დაბრუნებული აღაზა ქმარს სიმართლეში გამოუტყდა]…ეტყოდა ცოლი და ნაზი
თრთოლა მიეცა ხმისადა: –
ცრემლები შემიწირია
იმ შენის მეგობრისადა.
ძლიერ შემბრალდა ბეჩავი,
რომ უცხოეთში კვდებოდა,
არც ნათესავი, არც მოძმე,
რომ ვისმე შეჰბრალებოდა!
მაგრამ, როს ჰკლავდენ ხანჯრითა,
ოდნავაც არა ჰკრთებოდა.
იქნებ შენც გცოდე, ღმერთსაცა,
მაგრამ ვიტირე, რა ვქნაო!..
– მაგისთვის როგორ შეგრისხავ?
ტყუილს სჯობს სიმართლის თქმაო.
იტირე?! მადლი გიქნია,
მე რა გამგე ვარ მაგისა?
დიაცს მუდამაც უხდება
გლოვა ვაჟკაცის კარგისა.

ეს პოემები იმისთვის გავიხსენეთ, რომ გამოვკვეთოთ ვაჟა–ფშაველას ცხოველი ინტერესი ადამიანის უფლებებისა და თანასწორობის პრობლემებისადმი. აღნიშნული საკითხები მწვავედ იდგა მე–19 საუკუნის საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბების თვალსაზრისით და აქტუალობას ინარჩუნებს დღესაც.