ირაკლი მჭედლიშვილი – სივრცე-დრო და ადამიანური სამყაროს წყობა…

ანტიკური ადამიანისათვის სამყარო, კოსმოსი გეომეტრიულად არის მოწყობილ-მოწესრიგებული, თვით ადამიანიც ამ წესრიგის ნაწილია და ამიტომაც მისი მიზანია წესრიგის ამოცნობა, საკუთარი გარემოს წესრიგის კანონების შესაბამისად მოწყობა (პოლისი, არქიტექტურა, ქანდაკება…). წესრიგის კანონები ანტიკური ადამიანისათვის გარედან, კოსმოსიდან, იდეალურობიდან მოდის და მისი ყურადღებაც გარეთ, მზა იდეალური ფორმებისაკენ არის მიმართული. ამასთან იგულისხმება, რომ ეს ფორმები ერთმანეთს ეთანადებიან, მოიცავენ (სამყარო ერთიანობიდან გამომდინარე), ამიტომაც მათ არ სჭირდებათ სივრცის იმგვარი წარმოდგენა, სადაც ისინი შეიძლება ერთად განლაგდნენ, მათთვის ფორმა უკვე სივრცობრიობის და წესრიგის მატარებელია.

ბერძნებმა საფუძველი ჩაუყარეს სამყაროს მწყობრ წარმოდგენას, მოგვცეს წინაფორმები და იქვე გაჩერდნენ _ პტოლემეუსის გრძედი და განედი მხოლოდ გამოყენების გეოგრაფიული სფეროთი, ხოლო სკენოგრაფიაში დადგენილი პროეცირების წესები კი (რომელიც აღორძინებაში ცენტრალური პერსპრქტივის სახელით შემოდის), მხოლოდ თეატრალური სცენის უკანა კედლის გაფორმებით შემოისაზღვრა.

სივრცის ახალევროპულ წარმოდგენაში დეკარტეს კოორდინატები რიცხვითი, აბსტრაქტული სიდიდეებია და არა მატერიალური წერტილები, ხოლო სამგანზომილებიანი სივრცე _ უსასრულო და ერთგვაროვნი. ამასთან, დღევანდელი წარმოდგენის, სივრცე-დროითი ერთიანობის თანახმად გასაგებია, რომ ამგვარად წარმოდგენილ სივრცეში დროის განზომილებაც შემოდის (ისევე, როგორც აღორძინების მხატვრობაში სამგანზომილებიანი სივრცის გამოხატვა ნახატის სივრცეში დროსაც გულისხმობს). მაგრამ იმ დროს, XVII საუკუნეში, დრო სივრცისაგან სრულიად დამოუკიდებლად განიხილებოდა. თუმცა, სამგანზომილებიანი სივრცის შემოტანით თვალსაჩინო გახდა, რომ სივრცითი ღერძები შუასაუკუნეების პერიოდში დადგენილი დროითი ღერძის ანალოგიურია.

თვით დროის, როგორც თანმიმდევრული მომენტების მუდმივ შეუქცევად დინებად წარმოდგენა _ ქრისტიანული მსოფლხედვის შედეგია. ქრისტიანობამდე ბერძნებს არ აინტერესებდათ დრო, მათთვის ყველაფერი ერთ წერტილში, ერთ მიმდინარე მომენტში არსებობდა. შპენგლერი შენიშნავს, რომ “განსხვავებით ბაბილონური და ეგვიპტური კულტურებისაგან, სადაც ზუსტი ასტრონომიისა და წელთაღრიცხვის, წარსულისა და მომავლის სიყვარულით საათით ოპერირებდნენ, ბერძნებს ეს ინსტრუმენტი არ უყვარდათ. მათ წელთაღრიცხვა არ ქონდათ, … ოლიმპიადების თვლა მხოლოდ ლიტერეტურული, პალიატივური ხერხი იყო”(1).

ანტიკურობაში, მსგავსად აღმოსავლური კულტურებისა დროის ათვლის სხვადასხვა სისტემა არსებობდა (მთვარის, მზის კალენდრები). საბერძნეთის თვითეულ მხარეში საკუთარი კალენდარი და თვეთა ათვლა იყო შემოღებული. რომაელები, თუმცა წელთაღრიცხვას იწყებდნენ რომის დაარსების ლეგენდარული თარიღიდან (753 წ. ჩ. ე.-მდე), პროვინციებში დროის ათვლას რომის ხელისუფლების დამყარების (დაპყრობის) დღიდან აწარმოებდნენ.

ის ფაქტი, რომ იულიუს კეისარმა შეცვალა კალენდარი, შემოიღო ერთიანი ათვლის სისტემა და რომის იმპერიის, რომაული ცხოვრების წესის ჩრდილეთით გავრცობას აპირებდა, “…შეიძლება ანტიკური მსოფლაღქმიდან ემანციპაციადაც კი იქნას აღქმული, … კეისარი რომის უარყოფაზე, ქალაქ-სახელმწიფოს ისეთ დინასტიურ სახელმწიფოდ გადაქცევაზე ფიქრობდა, რომელიც ხანგრძლიობის სიმბოლოს ქვეშ იარსებებდა”(2;3).

შეიძლება ითქვას, რომ დრო ანტიკურ სამყაროში (და საერთოდ მთელ ძველ მსოფლიოში) ერთგვარ პარალელურ განზომილებებში, ადგილებისა და ადგილობრივი მოვლენების შესაბამისად მიედინებოდა. ერთიანი, საყოველთაო დროითი ღერძის, დროთა დინების ერთ საფუძველზე და ერთი მიმართულებით სვლის წარმოდგენა ქრისტიანულ მსოფლხედვასთან არის დაკავშირებული და მისგანვე მომდინარეობს.

ქრისტიანული წელთაღრიცხვა, ანუ ახალი ერა, VI საუკუნიდან აბატ დიონისე მცირეს წინადადებით შემოდის და საბოლოოდ ქრისტიანულ სამყაროში VIII-X საუკუნეში მკვიდრდება. ხოლო ქრისტეს შობამდე პერიოდის ძველ წელთაღრიცხვად (ერად) ათვლა კათოლიკური ღვთისმეტყველის პეტავიუსის წინადადებით XVII საუკუნეში შემოდის.

დროის დინების ქრონოლოგიურ ღერძად წარმოდგენა და ამ სახით დამკვიდრება მართალია შედარებით მოგვიანებით ხდება, მაგრამ ამგვარ წარმოდგენას საფუძვლად ქრისტიანული მსოფლხედვა უდევს. მონოთეისტური რელიგიის მიერ ღმერთის აბსოლუტურობის მტკიცება მარადიულობა-წარმავლობის პრობლემის წამოწევას განაპირობებს. მისი საფუძვლები კი, ანტიკურ მსოფლხედველობასა და ფილოსოფიაშია გააზრებული. ამ მხრივ ქრისტიანობისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი პლატონია _ “…მან /მამამ, ღმერთმა/ მიზნად დაისახა შეექმნა მარადისობის ერთგვარი მოძრავი ასლი და ცის წესრიგთან ერთად უძრავი და ერთადერთი მარადისობის ხატად შექმნა მოძრავი და მარადმედინი ხატება, რომელიც რიცხვთა კანონის თანახმად მიედინება და რომელსაც დროს ვუწოდებთ..”(4).

ქრისტიანულ წარმოდგენით ანტიკური ამქვეყნიური, სივრცულ-კოსმიურ წესრიგი იმქვეყნიური, მარადიული სამართლიანობით იცვლება (კოსმოსის პირველადი მნიშვნელობაც ხომ ადამიანთა “სწორი” მოწესრიგებაა). ხოლო კავშირს და მიმართებას ამ ორ, წარმავალ და მარადიულ სამყაროებს შორის განაპირობებს დრო, დრო, რომელიც მარადიულობის ამქვეყნიური გამოვლენა და მისკენ მავალი გზაა (აქაც ანტიკური საფუძველი _ “დრო თავის აღსრულების მჭვრეტელი მარადიულობაა”_ პლატონი).

მაგრამ გზა სიტყვიერი ფორმაა, რომელსაც ტოპოლოგიური (ან სივრცულ-სხეულებრივი) კონცეპტი შეესაბამება. ქრისტიანული რიტორიკა უბრალოდ “იძულებულია” მეტაფორულ კონტექსტში იარსებოს _ გზა სულიერი მისწრაფების, მისი მოძრაობის მეტაფორული გაცხადებაა.

რა არის დრო? სად იმყოფება ეს მოუხელთებელი დრო? _ IV-V საუკუნეების მიჯნაზე ამ კითხვებს ავრელიუს ავგუსტინე (ნეტარი ავგუსტინე) სვამს. “იქ სადაც არავითარი ქმნილება არ არის… დრო არ შეიძლება იყოს … დრო მხოლოდ ჩემს სულში არსებობს. წარსული მეხსიერებაში, მომავალი მოლოდინში, … აწმყო დროის არსს ჭვრეტა (intuitus) შეადგენს”(5). ავგუსტინედან დაახლოებით თოთხმეტი საუკუნის შემდეგ კანტი კვლავ იმეორებს: “დრო სხვა არაფერია, თუ არა შინაგანი გრძნობის ფორმა, ე. ი. ჩვენი თავის და შინაგანი მდგომარეობების ჭვრეტა”(6). კანტის აზრით სივრცე, რომელიც ასევე სუფთა ჭვრეტაა, არის მხოლოდ გარე მოვლენების აპრიორული პირობა. დრო კი _ რადგან ყველა გარე თუ შიდა მოვლენა თავისთავად არის გარკვევა ჩვენი შინაგანი მდგომარეობისა _ საერთოდ ყველა მოვლენის აპრიორული პირობაა: “იგი შინაგანი (ჩვენი სულის) მოვლენების უშუალო პირობაა და ამის გამო, ირიბად, ასევე გარე მოვლენების პირობაც არის”(7).

“მე მეჩვენება, რომ დრო სხვა არაფერია, თუ არა რაღაც განფენა, მაგრამ რისი _ დანამდვილებით არ ვიცი, თუმცა ნაკლებმოსალოდნელია, რომ იგი იყოს სხვა რამ, თუ არა თვით სულის განფენილობა”(8). საყურადღებო და საგულისხმოა, რომ ნეტარი ავგუსტინე დროით (სულიერ) მოწესრიგებას სივრცითი ტერმინით (განფენა) გადმოგვცემს. ასე რომ ქრისტიანული აზროვნება ანტიკურობიდან იღებს ფორმებს არა მხოლოდ მეტაფორული, არამედ ანალოგიის პრინციპითაც. ასევეა კანტთანაც: “სწორედ იმიტომ, რომ ამ შინაგან ჭვრეტას არავითარი გარე სახე /გარეგნობა/ არ აქვს, ჩვენ ამ ნაკლის აცილებას ანალოგიის მეშვეობით ვცდილობთ და დროით მიმდევრობას ისეთი უსასრულოდ განგრძობადი ხაზის საშუალებით წარმოვიდგენთ, სადაც მრავაფეროვნება ერთი განზომილების მომცველ რიგს შეადგენს და ამ ხაზის თვისებებს დროის ყველა თვისებას ვუთავსებთ, იმის გამოკლებით, რომ ხაზის ყველა ნაწილი ერთდროულად არსებობს, მაშინ როდესაც დროის ნაწილები ერთმანეთის მიყოლებით ლაგდებიან”(9).

უსასრულოდ განგრძობადი, ერთგვაროვანი ხაზის ანალოგიით შემოტანილი დროის განსაღვრება ბერგსონს ეჭვის საბაბს აძლევს: “…დრო ჩვეულებრივად განიხილება როგორც ერთგვაროვანი გარემო, რომელიც სივრცისაგან განსხვავებულია, მაგრამ მის მსგავსად ერთგვაროვანია. ერთგვაროვანი გარემო, ამრიგად, იმისდა მიხედვით თუ რით არის შევსებული _ თანაარსებობით თუ თანმიმდევრობით, ორმაგი ფორმით ვლინდება”. ამრიგად, “… დრო წარმოდგენილი როგორც ერთგვაროვანი გარემო ხომ არ წარმოადგენს უკანონოდშობილ გაგებას, რომელიც სუფთა ცნობიერების სფეროში სივრცის იდეის შეტანით არის მიღებული?”(10).
აანალიზებს რა ამ ორ (სივრცისა და დროის) წარმოდგენას ბერგსონი წინააღმდეგობამდის მიდის _ ურთიერთშეუღწევადობა არის სივრცეში განთავსებულ საგანთა თვისება, მაშინ როდესაც ცნობიერების მდგომარეობანი გარე (ურთიერთშეუღწევადი) ერთურთისათვის არ არიან. ასეთად ისინი მხოლოდ ერთგვროვან გარემოდ განხილულ დროში განშლით (განთავსებით) ხდებიან. ამიტომაც დროითი ხანგრძლიობის სანაცვლოდ მას “წმინდა ხანიერება” (dureé) შემოაქვს _ ჩვენი ცნობიერების მდგომარეობათა თანმიმდევრობის ისეთი ფორმა, რომელშიც ისინი არა სივრცითი წერტილების მსგავსად, არამედ, როგორც მელოდიის ნოტები, თითქოს ერთმანეთთან შერწყმულად არიან განლაგებული.

ბერგსონს მიაჩნია, რომ სწორედ ასე უნდა ჰქონდეს წარნოდგენილი ხანიერაბა იმ არსებას (ადამიანს), რომელიც ერთდროულად იგივურიც და ცვალებადიც არის. “მაგრამ ჩვენ მიჩვეულნი ვართ რა სივრცობრიობის იდეას, გაუცნობიერებლად შეგვაქვს იგი სუფთა ხანიერაბის წარმოდგენაში, გვერდიგვერდ ვალაგებთ ცნობიერების მდგომარეობებს და მათ ერთდროულად, არა ერთს მეორეში, არამედ ერთს მეორის გვერდით აღვიქვავთ. მოკლედ, ჩვენ დროის სივრცეში პროეციერებას ვახდენთ, ხანიერებას განგრძობადობის ტერმინებში გამოვსახავთ, თანმიმდევრობა კი, უწყვეტი ხაზის ან ჯაჭვის ფორმას იღებს, რომლის ნაწილებიც ეხებიან, მაგრამ ერთმანეთს არ გამჭოლავენ. შევნიშნოთ, რომ ბოლო სახე (წარმოდგენა) არა თანმიმდევრულ, არამედ წინასა და შემდგომის ერთდროულ აღქმას გულისხმობს…”(11).

ფაქტიურად ბერგსონს, თუ ამჯერად მის ხანიერაბას (dureé-ს) გვერდით გადავდებთ, იმ დროისთვის ტრადიციული სივრცისა და დროის წარმოდგენა სივრცე-დროითი ერთიანობის, განუყოფლობის პრინციპამდის მიყავს, რომელიც იმავე პერიოდში აინშტაინ-პუანკარეს მიერ დგინდებოდა (“ფარდობითობის კერძო თეორია”)…

მაგრამ, თუ კვლავ კლასიკურ წარმოდგენას დავუბრუნდებით, მოტანილი მაგალითების საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ ქრისტიანულმა მსოფლმხედველობამ დროის უსასრულო, ერთიანი ღერძის შემოტანით სულიერ განფენილობას საფუძვლად კვლავ ანტიკურ პერიოდში დადგენილი სივრცითი (ან სხეულებრივი) ფორმა დაუდო. დროს, როგორც “სულის განფენილობას” (ავგუსტინე), ან ხაზოვან რიგს, რომლის ნაწილებიც ერთმანეთის მიყოლებით არიან განლაგებული (კანტი), პირდაპირ შეესაბამება ბერძნების ერთერთი იდეალური წინაფორმა _ სხივი. ანტიკური გეომეტრიული ოპტიკის მოდელიდან მომდინარე წარმოდგენა სინათლის სხივის სწორხაზოვანი გავრცელების შესახებ არა მარტო დროითი ღერძის წარმოდგენის ანალოგიური ნიმუშია, არამედ დროის მექანიკური გაგების, მისი დინების ან კორექტული ათვლის საშუალებაცაა (უხეშად რომ ვთქვათ, დრო სხივზეა მიმაგრებული).

პრობლემა, რომლის გადაჭრის მცდელობამაც წარმოქმნა ანტიკური ბერძნების ამგვარი ხედვა ეგზისტენციური, მარადიული, დრამატული ძიების სფეროდანაა. “ადამიანის ერთ-ერთი უმთავრესი პრობლემაა, თუ რა ადგილი უჭირავს მას სინამდვილეში. რა ადგილი უჭირავს ოიდიპოსს, როცა ლოგინში წევს თავის ცოლთან? სინამდვილეში ხომ იგი ამ ქალის შვილია და თავისი მამის მკვლელი; ადამიანი მდგომარეობის ტრაგედია ან დრამა მდგომარეობს იმაში, რომ მან არ იცის რა ადგილი უკავია.”(12). მამარდაშვილი ამ ძირეულ კითხვას “ოიდიპოსის პრობლემას” უწოდებს _ ვინ ვარ მე და “სად ვდგავარ სამყაროსა და ჩემი წარმოდგენის ტრიალში?… რაღაც აბსოლუტურ ხედვაში მე უკვე მიჭირავს რომელიღაც ადგილი, რომელიც არ ვიცი, როგორ გავიგო?”(13).

ადამიანი მარად ცვალებადი სამყაროს ყოველ მოვლენას ვერ მოიცავს, ვერ აღნუსხავს, მას აბსოლუტური ხედვა არ აქვს, იგი ადგილითა და დროით არის შეზღუდული. გამოსავალი ერთია _ შინაგანი ძალისხმევით დააფიქსიროს რაღაც უცვლელი, უძრავი ფორმები და მათი საშუალებით სამყაროს მოუხელთებელ ცვალებადობაში “რაღაც გაიგოს, რაღაცას მიხვდეს”. სწორედ აქედან დაიწყეს ბერძნებმა, დაუშვეს, რომ სამყარო ერთიანია, მოწესრიგებულია (თალესი) და ამ მოწესრიგების გამოვლენად ან საზომად მიიჩნიეს ის, რაც აქამდის იზოლირებულობის გამო ხელს უშლიდა ყოვლისმომცველობას _ სხეული.

Σωμα σεμα _ ამბობდნენ ბერძნები _ სხეული საფლავია, ჯურღმულია ან ციხეა მისი შეზღუდულობისა და უცვლელი იგიურობის გამო (ქართულში ახლოა სხეული_გვამი). სოფოკლეს “ოიდიპოსში” სიტყვა σωμα პიროვნების აღმნიშვნელია, ამიტომაც ანტიკური ცნობიერების გათვალისწინებით უფრო მართებული იქნებოდა “ოიდიპოსის პრობლემის” ასე ჩამოყალიბება: რა ადგილი უკავია ამ სხეულს (ოიდიპოსის მე-ს) სხვების მიმართ?

ასტრონომიული წესრიგის დაშვება და გეომეტრიული იდეალური ფორმების ინტუიცია ბერძნებს ყოველისა და ადამიანის (სხეულის) ჰარმონიულად მოწყობილ კოსმოსში ერთიანი მოიაზრების საშუალებას აძლევს. ეს რეალური, ემპირიული სამყაროდან მომდინარე განზოგადება (ან ინდუქცია) არ არის. იდეალურ ფორმებს რეალურ სამყაროში შესატყვისი, ანალოგი არ აქვთ (სფერო, წრფე, სამკუთხედი და სხვ. არსად, არავის არ უნახავს. ჩვენ ამ ფორმების არასრულ ანარეკლებს, “აჩრდილებს” ვხედავთ). და ბერძნების უდიდესი დამსახურება სწორედ ამაშია _ მათ დაგვიტოვეს აზროვნების ისეთი სისტემა, რომელშიც ყოველთვის დასადგენია (ან “გასახსენებელია”) ის იდეალური ფორმები, რომელთა საშუალებითაც ჩვენსა და გარემომცველ სამყაროს შესახებ რაღაც შეიძლება გავიგოთ.

ლოსევი პლატონის მოძღვრების ანალიზისას იდეას სკულპტურულ-სიმბოლურ სხეულთან ზოგჯერ პირდაპირ აიგივებს (ιδεα = σωμα). ამასთან, ლოსევის აზრით, იდეის მნიშვნელობაში ერთ-ერთი ძირითადი “შინაგან-გარეგანი” კატეგორიაა. “ეს არის ისეთი შინაგანი მდგომარეობის, თვისების ან ორგანიზაციის კატეგორია, რომელიც ასე თუ ისე გარეთ ვლინდება, ხილვადით გამოიხატება და ხატად წარმოდგება”(14). ამ შენიშვნის გათვალისწინებით, იდეალური ფორმები, რომლებიც საფუძვლად დაედო ბერძნული კოსმოსის მოწესრიგებას, იმავე დროს შინაგანი ორგანიზაციის, ანუ ანტიკური ადამიანის იზოლირებული ცოცხალ-სულიერი სხეულისათვის გარკვეული ადგილის პოვნა-დაკავების, დრამატული პრობლემის გადაჭრის საშუალებაც არის…

ქრისტიანობა, რომელიც ჭეშმარიტ რეალობად იმქვეყნიურს მიიჩნევს სულიერი რეა-ლობების გადმოცემისას სიმბოლურად თუ ანალოგიით მაინც ანტიკურ ეპოქაში დადგენილ ფორმებს, ხილვად (ვიზუალურ-ოპტიკურ) ხატებს მიმართავს. ზემოთ უკვე აღინიშნა, რომ თავიდან დროის განსაზღვრებას, რომელიც სულიერ განფენილობად მოიაზრებოდა, საფუძვლად სივრცითი სტრუქტურა (სწორი, სხივი) დაედო. მოგვიანებით კი, ქრისტიან მამებს ანტიკურობიდან ნასესხები სივრცითი ფორმები უკვე სრულიად აშკარად შემოაქვთ. XII საუკუნიდან ღვთისმეტყველები და მისტიკოსები პლატონის გეომეტრიული წარმოდგენების გავლენით Corpus Hermeticum-იდან იღებენ ფორმულას, რომელიც შემდგომი საუკუნეების ნაშრომებში ხშირად მეორდება: “ღმერთი არის გონითსაწვდომი სფერო, რომლის ცენტრიც ყველგანაა და შემოწერილობა არსად”(15). ამიტომაც, ალბათ მართებულია შპენგლერის აზრი: “დასავლელი ადამიანის რელიგიურ შეხედულებებსაც კი სივრცობრიობისაკენ მუდმივი ტენდენცია აქვთ. XVIII საუკუნის პანთეიზმი სრულიად აიგივებს ღვთაებას უსასრულო სივრცესთან”(16).

შპენგლერის ამ გამონათქვამში დასავლელ ადამიანზე ლაპარაკია, იმ ადამიანზე რომ-ლისთვისაც “აღორძინება” უკვე მომხდარია, სივრცობრიობა, სხეული “უფლებებშია აღდგენილი”. მაგრამ, როგორც ზემოთ ითქვა, სულიერის პრიმატულობის უეჭველი რწმენით გაჟღენთილ შუასაუკუნეების აზროვნებაში სივრცობრიობა ყოველთვის თანაობდა. სწორედ ამ ტენდენციის შედეგია ის, რომ XVII საუკუნეში დეკარტე ორ სუბსტანციას, გონით საგნებსა (res cogitas) და განგრძობად საგნებს (res extensa) ათანაბრებს, რითაც რეალობას ორ თანაბარუფლებიან ნაწილად ყოფს.

თუმცა, ახალი ხედვის, ამქვეყნიური რეალობის უფლებაში აღდგენის დამკვიდრებას უმტკივნეულოდ, შეურიგებელი დაპირისპირების გარეშე არც მაშინ ჩაუვლია. ჯორდანო ბრუნო იმ აზრებსა და სიტყვებს ემსხვერპლა, რომლითაც მას უნდოდა კოპერნიკის სივრცე გადმოეცა: “ჩვენ შეგვიძლია დანამდვილებით ვამტკიცოთ, რომ სამყარო _ მთლიანად ცენ-ტრია ან, რომ სამყაროს ცენტრი ყველგანაა, ხოლო შემოწერილობა არსად”(17).

სფეროს ცნობილ ფორმულაში ჯორდანო ბრუნო ღმერთის ნაცვლად ცენტრში სამყაროს მოიაზრებს, სამყაროს, რომლის ასტრონომიულ ცენტრში მზეა განთავსებული. ეს არ იყო უბრალო ასტრონომიული თეორიების, გეოცენტრულის ჰელიოცენტრულით, ცვლა (ჰელიო-ცენტრული ჰიპოთეზა თვით ანტიკურობაშიც არსებობდა), დადგენილი წესრიგი იმსხვრეოდა _ დედამიწა სამყაროს ცენტრშია და დედამიწასთან დაკავშირებული ამქვეყნიური ან წარმავალიც აქვეა. ხოლო მთელი სამყაროს, ციურ სხეულთა დედამიწასთან ერთიან სისტემაში გაერთიანება ან წარმავალთან, ამქვეყნიურთან გათანაბრება ადგილს მისტიურისათვის აღარ ტოვებდა. იმ დროის ადამიანს ფეხქვეშ საუკუნეებში გამოტარებული სანდო საყრდენი ეცლებოდა, უსასრულო მატერიალურ და უღვთო სივრცეში “უპატრონოდ” დარჩენილს შეშფოთება და შიში იპყრობდა: “ბუნება _ (შემაძრწუნებელი) სფეროა, რომლის ცენტრიც ყველგანაა, შემოწერილობა კი არსად”(18) _ წერს ღვთისმოსავი პასკალი(19).

ამქვეყნიური სამყაროს (ან სივრცობრიობის) მნიშვნელობის წინ წამოწევამ სულიერის პრიმატზე დაფუძნებული შუასაუკენეობრივი მსოფლწესრიგი, რა თქმა უნდა, შეარყია. ადამიანს, საზოგადოებას სხვა, ახალი საყრდენების მოძიება სჭირდებოდა. ძიების გზაზე მას მხოლოდ საკუთარი თავის, გონის იმედი შეიძლება ჰქონოდა. იმ გონისა, რომელიც განფენადი სუბსტანციისაგან (სივრცობრივ-სხეულებრივი _ res extensa-დან) სრულიად განსხვავებულია. აღმოჩნდა, რომ გონითი სუბსტანციით (res cogitas) განფენადი, გარე სამყაროს აღწერა-გაგება შესაძლებელია და რომ მსგავსი აქტი ბერძნებს უკვე შესრულებული აქვთ. ამიტომაც დეკარტე ბერძნულ აზროვნებას, იდეალურ გეომეტრიულ ფორმებს უბრუნდება და მათ საფუძველზე დეკარტულ, სამგანზომილებიან სივრცეს აგებს (რომელშიც, ბერძნებისგან განსხვავებით წერტილი აღარ არის სხეული და უსასრულობა პოტენციურია და არა აქტუალური).

ამგვარი წარმოდგენით ან ხედვით ადამიანს გარე სამყაროს მოწესრიგებისა და მის მიმართ გარკვეული ადგილის დაკავების საშუალება კვლავ მიეცა. აქედან იწყება ახალი ტიპის აზროვნება, ახალი ევროპა _ ნიუტონი ფიზიკურ მოვლენებს სივრცესა და დროში განიხილავს (ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელ აბსოლუტურ, ცარიელ სივრცეში და აბსოლუტურ დროში), ველასკესი საგანთა ზედაპირებს ცარიელ სივრცეში ათავსებს, კანტი სივრცესა და დროს ყველა მოვლენის აპრიორულ პირობად აცხადებს…

ახალ დროში სივრცე-დროითი სტრუქტურა იმ უნივერსალური მექანიზმის როლს ასრულებს, რომელიც არა მარტო გარემომცველ სამყაროს აწესრიგებს, არამედ შიდა და გარე რეალობებს შორის წონასწორობასაც ამყარებს. ამიტომაც უნდა დავეთანხმოთ მამარდაშვილს, იმაში, რომ, “…სივრცე-დროით წარმოდგენას ალბათ ისეთივე ოპერატორ-გარდამქმნელის როლი ეკისრება, …როგორც მეტაფიზიკურ მე-ს”(20). დაკვირვების ჰომოგენურ ველში მას (მეტაფიზიკურ მე-ს) ტრანსცენდენტალური აქტით ნებისმიერი წერტილის დაკავება და ამავე დროს, ფიზიკურ და აზროვნების რიგებს შორის გადასვლა-გადმოსვლის (გადართვა-გადმორთვის) გაპირობებაც შეუძლია. ამიტომაც შეიძლება ითქვას, რომ სივრცე-დროითი წარმოდგენა, მეტაფიზიკურ მე-ს მსგავსად შიდა და გარე რეალობების საზღვარზე “ფარფატებს”(21).

ორი-სამი საუკუნის განმავლობაში ახალი დროის ადამიანი ისე მიეჩვია სამყაროში სივრცე-დროით ორიენტაციას, რომ აღარ უკვირდება იმ საფუძვლებს, რომელიც ასეთი წარმოდგენის უკან დევს. აღორძინების ეპოქისა და XVII საუკუნის ცალკეული მოაზროვნეების უზარმაზარი ძალისხმევით დამკვიდრებული ახალი ხედვა თანამედროვე ადამიანისათვის საყოველთაოდ მიღებულ რწმუნებად, თავისთავად ცხად ფაქტად იქცა…

მართლაც, რა დიდი “ტვინის ჭყლეტა” უნდა იმას, რომ “…ყველაფერი რაც სამყაროშია იქვე ხდება შორეული ან ახლობელი, რომ აქ /ამ ადგილთან/ მიმართებაში მარჯვნივ ან მარცხნივ, ზემოთ ან ქვემოთ არის განლაგებული”(22). არადა ეს პერსპექტივის ან სამყაროს წყობის მესამე კანონია, რომელიც სამგანზომილებიანი სივრცისა და ხედვის გეომეტრიული ოპტიკის მან რა არის განსაკურთრებულად საკამათო სტრუქტურირების მეორე კანონში?! _ “სამყაროს წყობა, რომელშიც უნდა ვიცხოვროთ, ყოველთვის ორ დონეს /ხედს/ გულისხმობს: საგანი ან საგნები, რომელსაც მიპყრობილი აქვს ჩვენი ყურადღება და ფონი, რომელზეც ისინი გამოიყოფიან”(23). კანონი არც ისე მარტივია, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს _ პირველ დონეზე (ხედზე) საგანია, რომელზეც მზერაა ფოკუსირებული (ხაზოვანი ხედვითი ოპტიკა) და მეორე დონეზე _ ფონი, რომელიც საბოლოოდ ჰორიზონტით სრულდება (ამ კანონს ხშირად ჰორიზონტის კანონსაც უწოდებენ). ჰორიზონტი კი, სწორხაზოვანი ხედვითი სხივის სვლისა და დედამიწის სფერული ზედაპირის აცდენის შედეგია… ამას გარდა, ეს კანონი კიდევ მესამე, ასევე მნიშვნელოვან დონესთანაა დაკავშირებული _ იგულისხმება, რომ ფონს (ან ჰორიზონტს) მიღმა არსებობს სამყაროს ნაწილი, რომელიც ამჟამად ჩვენი ხედვისათვის (მაგრამ არა წარმოდგენისათვის) დაფარულია. მესამე ხედი, რომელიც სტრუქტურირების I კანონიდან მომდინარეობს, პირველ ორ ხედთან ერთად ვირტუალურად თანაარსებობს.

თვით სტრუქტურირების I კანონის შინაარსი მარტივად ასე შეიძლება გადმოიცეს: “ყოველ მატერიალურ საგანს სინამდვილეში ორი მხარე გააჩნია. მათგან, როგორც მთვარის შემთხვევაში, ჩვენთვის ყოველთვის ერთია დამსწრე… თუ ვილაპარაკებთ მხედველობაზე, უფრო სწორად დანახვაზე, აღმოჩნდება, რომ არავის არასდროს არ უნახავს ვაშლი _ ვაშლი როგორც ასეთი _ რადგან, როგორც ცნობილია, ვაშლს გააჩნია ორი მხარე, რომელთაგან ჩვენთვის ყოველთვის მხოლოდ ერთი არსებობს”(24). ვაშლის მეორე, ნამდვილად რეალური მხარე შესაძლებლობის განსაკუთრებული, ვირტუალური ფორმით თანაარსებობს (შესაძლებელი _ ვირტუალურის განმარტებაა).

პოპულარულ საცირკო რეპრიზაში ერთი კლოუნი ვაშლს მეორეს თავზე ადებს და სასროლი პოზიციის დასაკავებლად მიდის. ვიდრე პირველი კლოუნი ზურგით არის, მეორე ვაშლს იღებს, მის უკანა მხარეს ჩაკბეჩს და ნარჩენს ისევ თავზე იდებს. პირველ კლოუნს ჰგონია, რომ მეორე კლოუნის თავზე ისევ მთელი ვაშლია _ სინამდვილეში ვაშლი ნახევრად შეჭმულია. ამ მარტივ კლოუნადაში სტრუქტურირების I, მარტივი კანონი თამაშდება. თუმცა, ყოველი ამის უკან ჩვეული სიტუაცია, ასევე მარტივი კანონი დევს _ ადამიანს არ შეუძლია აღნუსხოს ყველაფერი, რაც მის გარშემო ხდება… ეს კი, ძირეული, მარადიული პრობლემაა და ადამიანური დრამა, რომელიც ამ პრობლემას მოსდევს, ხან ტრაგიკულად ვითარდება (“ოიდიპოსი”) და ხან კომიკურ სახეს იღებს(24).

ვაშლის უკანა, ჩვენთვის დაფარული მხარე შეიძლება სულაც არ იყოს ისეთი, როგო-რიც გვგონია, ან სულაც აღარ არსებობდეს, მაგრამ ჩვენ ყოველთვის “ვგულისხმობთ” მას, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში წარმოდგენა ვაშლზე საერთოდ არ გვექნებოდა(28). მაშასადამე, ვაშლის მთლიანობისათვის აუცილებელი მეორე მხარე, რომელიც შეიძლება გამოვლინდეს ან არ გამოვლინდეს, შესაძლებლობაში, ანუ ვირტუალურად არის მოცემული და ეს ჩვენთვის მნიშვნელოვანია… ვირტუალურის ლექსიკონური განმარტება _ შესაძლებელი, ისეთი, რომელიც შეიძლება ან უნდა გამოვლინდეს გარკვეულ პირობებში _ სრული არ არის, რადგან მნიშვნელოვანების მომენტს არ მოიცავს.

თვალსაჩინოებისათვის სარკის მაგალითს მივმართოთ. სად დევს, სად არის განთავ-სებული გამოსახულება, რომელსაც სარკეში ვხედავთ? _ ის არც სარკის ზედაპირზე და არც სარკის უკანაა, გამოსახულება სარკის მიღმა დევს. ამ მოვლენის ფიზიკიური მოდელი ასეთია: სარკის უკან წარმოსახვითი, ვირტუალური სხივი ვრცელდება, რომელიც, ასევე სარკის უკან ვირტუალურ ეკრანზე გამოსახულებას ქმნის. და აქ უკვე საქმე საყურადღებო მოვლენასთან გვაქვს: ნამდვილი საგნის ოპტიკური (სარკული) გამოსახულება შეგრძნების ორგანოზე, თვალზე ისევე ნამდვილად და უეჭველად ზემოქმედებს, როგორც საგნის პირდაპირი გამოსახულება. ხომ არ ნიშნავს ეს იმას, რომ სინამდვილესა და ვირტუალობას შორის საზღვარი წაშლილია?!(29)

რა თქმა უნდა, ვირტუალობაში ან ვირტუალური საგნის გამოსახულებაა მხოლოდ. მაგრამ ასეთ, ამგვარ გამოსახულებას შეიძლება ჩვენთვის ისეთივე მნიშვნელობის ჰქონდეს, როგორც საგნის უშუალო, პირდაპირ ხედვას. ან სხვა სიტყვებით, ვირტუალური შეიძლება აქტუალური იყოს (თუ ყოველთვის არ არის ასეთი). საგულისხმოა, რომ ინგლისურ სიტყვირებაში ვირტუალური და აქტუალური ხშირად სინონიმებადაც გვევლინებიან (28).

აქამდის ნახსენები ობიექტების (ვაშლი, ჰორიზონტსმიღმა საგნები) ან მათი გამოსახულების ვირტუალური თანადასწრება ობიექტურ, რეალურ სამყაროს განეკუთვნებოდა და მასშივე მოიაზრებოდა. მაგრამ არსებობენ გონითი, წარმოსახვითი ობიექტები (res cogitas), რომელთაც რეალურ სამყაროში ანალოგი არ გააჩნიათ _ ეს “სუფთა ვირტუალური” ობიექტები, ანუ იდეებია. იდეა სუბიექტის სულში არსებული რეალობა ან სუბიექტური რეალობაა, რომელიც ვირტუალურია და თავადაც ვირტუალურ ობიექტებს მოიცავს. როგორია მათი მიმართება დანარჩენ რეალობასთან? რა ადგილი უკავიათ მათ ადამიანურ სამყაროში?

პასუხი სტრუქტურირების IV კანონში შეიძლება მოვიძიოთ: “თვითეულ კონკრეტული ადამიანის სამყარო არა totum revolutum-ს /უწესრიგობას, ქაოსს/, არამედ პრაგმატულ ველებად მოწესრიგებულ ველს წარმოადგენს.”(29). ადამიანი ცხოვრობს სამყაროში, უზარმაზარ სფეროში, რომელიც სივრცეში მეტნაკლებად ლოკალიზებულ სიტუაციურ ველებად არის დანაწევრებული. სამყაროს შიგნით ერთგვარი პატარა სამყაროები _ ისეთი როგორიცაა, რელიგიის, ომის, საქმიანობის, ხელოვნების, ლიტერატურის, მეცნიერების და ა. შ. _ ანუ პრაგმატული ველები წარმოიქმნება. “…ყოველი ჩვენგანის წარმოსახვაში სამყაროს სივრცითი სქემა არსებობს, რომლის ამა თუ იმ კვადრანტსა და უბანში ვათავსებთ ნებისმიერ საგანს, მათ შორის ისეთსაც, რომელსაც უშუალოდ სხეულებრივი ბუნება არ გააჩნია და რომელსაც ჩვეულებრივ სულიერს უწოდებენ, როგორიცაა, იდეები, გრძნობები და ა. შ.”(30).

ასე რომ, სამყარო და ჩვენი ცხოვრება მასში მიმართულებების (მხარეების) მიხედვით არის ორიენტირებული. ორტეგას და არა მარტო მისი, აზრით მეცნიერებაც და პოეზიაც იმაზე, რაც სამყაროში ნამდვილად არსებობს, ე. ი. ჭეშმარიტებაზე გველაპარაკებიან. მარსელ პრუსტს სრულიად არ ჰქონია მეცნიერული წარმოდგენა იმაზე, რომ ადამიანური ცხოვრება და სამყარო მიმართულებების (მხარეების) მიხედვით არის ორგანიზებული. მიუხედავად ამისა, მისი რომანის (“დაკარგული დროის ძიებაში”) გმირი სამყაროს ორი სახელის ან მიმართულების მიხედვით ორ განსხვავებულ პრაგმატულ ველად _ “სვანის მიმართულებით” და “გერმანტების მიმართულებით” _ ყოფს. “ნუთუ პოეტური ინტუიციით აღმოჩენილი ეს ორი ფორმულა იმავდროულად ადამიანური ცხოვრების მეცნიერული თეორიის ორ ზუსტ ტერმინოლოგიურ ფორმულას არ წარმოადგენს?!”(31).

ჩვეულებრივ, როდესაც მეცნიერულ ფორმულირებაზე ლაპარაკობენ იგულისხმება, რომ სამყაროს სივრცე-დროითი სტრუქრტურის ქვეშ ფიზიკური სამყარო მოიაზრება, იმ სახით, როგორც მას ფიზიკა გამოსახავს. მაგრამ სრულიად აშკარაა, რომ ჩვენი ცხოვრება მიედინება არა ასეთ სინამდვილეში. ფიზიკური სამყარო ჩვენი ფიქრის, წარმოსახვის ან ფანტაზიის ნაყოფია, ამასთან ფანტაზიისა, რომელიც ცვალებადია (დღევანდელი წარმოდგენა განსხვავდება გუშინდელისაგან, ხვალინდელი _ დღევანდელისაგან). სამყარო სადაც ჩვენ ნამდვილად ვცხოვრობთ, ადამიანური სამყარო სხვანაირად არის მოწყობილი _ იგი უსასრულო რაოდენობის სიტუაციური ველების, უბნების და მხარეებისაგან შედგება. მთლიანობაში ასეთი პრაგმატული სამყარო სივრცეშია სტრუქტურირებული და მის ყოველ უბანზე თანაარსებობენ, დინამიურ ურთიერთობაში არიან ობიექტები _ საგნები, მათი სახელები და ანარეკლები, იდეები, წარმოდგენები…

ამიტომაც ზემოთ დასმული კითხვის პასუხად შეიძლება ითქვას, რომ ვირტუალობა ან ვირტუალური ობიექტები ყოველდღიურობაში ისე აქტუალურად არიან ჩართული, რომ ჩვენ მათ სასიცოცხლო მნიშვნელობის მოვლენებისაგან არც და ზოგჯერ ვერც გამოვყოფთ. მათ გარეშე სამყაროში ორიენტირება, ე. ი. ინსტიქტურისაგან განსხვავებული გააზრებული, ადამიანური არსებობა შეუძლებელია. ხოლო სივრცე-დროითი წარმოდგენა არა მარტო აწესრიგებს ადამიანურ სამყაროს პრაგმატულ ველებად, არამედ ველებს შიდა დინამიურ წონასწორობასაც განსაზღვრავს. მოკლედ რომ ითქვას, სივრცე-დროითი წარმოდგენა ორი თვისობრივად განსხვავებული (შიდა და გარე) რეალობის ორგანულ თანაარსებობასა და ადამიანის სამყაროში კოორდინაცია-ორიენტაციას შესაძლებელს ხდის.

ძნელია იმის თქმა, თუ რა საშუალებებით, როგორ ან რა მექანიზმით ხდება ადამიანური სამყაროს სტრუქტურირება, კოორდინაციური ველების ფორმირება. თუმცა, დანამდვილებით შეიძლება ითქვას _ რაიმე წესით მოცემული სამყარო სიტყვიერებაში, ანუ ენაში ყოველთვის აისახება. ამასთან, ენა მარტო ასახვის კი არა, სამყაროს მოწესრიგებულობის ერთერთი ძირითადი მატარებელი და ახალი მიმართებების ფორმირების საშუალებაცაა(32). თუ ეს ასეა, უფრო სწორად, თუ ენა არა მხოლოდ “მომხმარებლური განცალკევების”, არამედ შეკრების, ჭერისა და განვითარების საშუალებაცაა, მაშინ ის ძირეული პირობა, სივრცე-დროითი წარ-მოდგენა, რომელიც სამყაროს მოწესრიგებას უდევს საფუძვლად მასშიც უნდა ვლინდებოდეს.

სემიოტიკა-სტრუქტურალიზმი ენობრივი ნიშნების (ზოგადად არა მარტო ენობრივის) სამ ძირითად მიმართებას გამოყოფს. პირველი მიმართება _ შინაგანი, ანუ სიმბოლური, სადაც აღსანიშნი და აღმნიშვნელი ერთმანეთთან ანალოგიით ან ვერტიკალურად (შვეულად _ სივრცითი ტერმინი) არიან დაკავშირებული. ამჯერად თავი დავანებოთ იმას, რომ ასეთი მიმართება ყოველთვის აღსანიშნის სხვადასხვა ვარიაციებს, ე. ი. გარკვეულ პოტენციურ ველს ან სისტემას გულისხმობს და ყურადღება მის ზღვრულ, “წმინდა” შემთხვევას, ტერმინს მივაქციოთ. იგი გარკვეული, უფრო ხშირად მეცნიერული, ცნების ან გაგების ზუსტი, ერთმნიშვნელოვანი აღნიშვნაა. სიზუსტესა და ერთმნიშვნელოვნებას ალბათ ამ სიტყვის პირველადი მნიშვნელობა განაპირობებს _ terminus ლათინურად ზღვარს, საზღვარს ნიშნავს(33). ე. ი. სიტყვა ტერმინს საფუძვლად სივრცითი ობიექტი, ტოპოსი _ მიჯნა, სამანი, ნიშნული _ უდევს. ანალოგიურია, ალბათ, სემას შემთხვევაც (σεμα ბერძ. ნიშანი). ზემოთ მოყვანილ ბერძნულ გამოთქმაში σωμα σεμα, სიტყვა სემა-ს მნიშვნელობა საფლავი, ჯურღმული, ციხე მისი საწყისი ტოპოლოგიური მნიშვნელობიდან ნიშნული (მათ შორის საფლავის ნიშნული) უნდა მომდინარეობდეს.

ნიშნის დანარჩენი ორი, გარე მიმართებაც აგრეთვე სივრცულ სტრუქტურას ეფუძნება. ამასთან პირველი, პარადიგმური “…ვირტუალურია, რადგან იგი ნიშანს სხვა ნიშნების გარკვეულ სიმრავლეს მიაკუთვნებს…”(34). მაგალითად, წითელი ფერი არ ნიშნავს აკრძალვას იქამდის, ვიდრე იგი მწვანე და ყვითელ ფერებთან რეგულარულ ოპოზიციაში არ არის ჩართული. ასე რომ, ეს დონე სისტემური ხასიათისაა და ზემოთ ნახსენები სივრცობრივად ორიენტირებული პრაგმატული ველის ანალოგიურია.

მეორე გარე, სინტაგმური “…მიმართება აქტუალურია, რადგან იგი ნიშანს გამოთქმის სხვა წინმსწრებ და მომდევნო ნიშნებს უერთებს”(35). ბარტს მოყავს მაგალითი _ homo homini ludus est (ლათ. _ ადამიანი ადამიანისათვის მგელია) და სიტყვა ludus-ის სხვა სიტყვებთან კომბინაციას ტანსაცმლის ისეთ ანსამბლს ადარებს, რომელიც მოდის პრაგმატულ ველში გარკვეულ იმიჯს (იერს) ქმნის. ასეთი ხედვის წარმოსახვა ძეწკვის ან ბადის ისეთ ხატს იწვევს, რომლის დინამიკაც მოძრავი ნაწილების მონტაჟითა და კომბინაციით სრულიად ახალ ობიექტს ან საზრისს წარმოშობს. დინამიკა და ახალი ობიექტები კი სიტუაციურ ველებში ხორციელდება, იმ სიტუაციურ ველებში, რომლისგანაც ჩვენი ცხოვრება ან მოწესრიგებული ადამიანური სამყარო შედგება.

ზოგადად კი, სტრუქტურალისტური მოღვაწეობა (ან ქმედება. ბარტისათვის სტრუქტუ-რალიზმი სკოლა, მიმდინარეობა ან დოქტრინა არ არის) ისეთივე მისწრაფებისაა, როგორც სამყაროს აღნაგობის გაგების მცდელობა. “შექმნა ან არეკვლა აქ /სტრუქტურალისტურ მოღვაწეობაში/ სამყაროს რაიმე პირველქმნილ “ანაბეჭდს” არ წარმოადგენს. ეს ისეთი სამყაროს ნამდვილი მშენებლობაა, რომელიც პირველადს გავს, მისი ასლი არ არის, მაგრამ ინტელიგიბელური ხდება”(36).

და ბოლოს, აუცილებელია ხაზი გაესვას იმას, რომ ყოველივე რაც ითქვა თავისთავად, სადღაც აბსტრაქტულ გარემოში, ქრონოლოგიაში ან ბუნებაში არ ხდება. ადამიანი იძულებულია ეჭიროს, თავის თავში ატაროს მოწესრიგებული სამყარო, ამაში მას ვერავინ დაეხმარება. ჭერას, ტარებას კი მუდმივი ძალისხმევა სჭირდება, რაც ძალზედ რთულია. პიროვნული ფსიქიური აშლილობის (ან მოშლის) ნიშანი, წესრიგის დარღვევა, მოვლენათა და ობიექტთა ვერ მოწესრიგება, მათი შესაბამისი ადგილების აღრევა ან სტრუქტურირების ტერმინში, პრაგმატული ველების მოშლა, დესტრუქციაა. ე. ი. ინდივიდუალური მონაცემების, წარმოდგენების და შესაბამისი სასიცოცხლო, ლოკალური გარემოს ურთიერთმორგების ან ერთიანობაში ჭერის ვერ (ან არ) განხორციელებას კატასტროფამდის მივყავართ.

ასევე კატასტროფა, ოღონდ უფრო დიდი, საყოველთაო დესტრუქციის აპოკალიფსური საშიშროება არის მოსალოდნელი იმ შემთხვევაშიც, როცა არა ცალკეული ინდივიდი, არამედ მთელი საზოგადოება ივიწყებს წარსულს, აღარ უჭირავს, აღარ ატარებს, ბედის ანაბარა ტოვებს (გადააბარებს ბუნებას, ტექნიკას ან სხვა ვინმეს) იმ პრინციპებს, რომელიც მის არსებობას განაპირობებს… ასეთი რამ მაშინაც ხდება, როცა პრინციპები და შეხედულებანი, რომელთაც ეყრდნობოდა კაცობრიობა შესაძლებლობას ამოწურავენ, ახალ რეალობას ვეღარ აღწერენ, ვეღარ აწესრიგებენ. ადამიანებს კრიზისულ პერიოდებში შიში და აპოკალიფსური წინათგრძნობა ეუფლება და ასე გრძელდება იქამდის, ვიდრე ახალი ხედვა ძირეულ საყრდენებს არ განაახლებს…

XX საუკუნის მიწურულს კაცობრიობა ახალ რეალობაში შევიდა. ისეთ რეალობაში, რომლის სტრუქტურაც ადრე არსებულისაგან სრულიად, თვისობრივად განსხვავებულია. თუ ახალი რეალობის გააზრება-გაცნობიერება და შესაბამისი ადამიანური სამყაროს თავიდან აგება არ მოხდა, კრიზისი, რომელიც ჯერ-ჯერობით ნაწილობრივ, ალაგ-ალაგ ვლინდება და რატომღაც მხოლოდ წარსულის რეციდივად აღიქმება, გამძაფრდება…

ლიტერატურა:

1) Шпенглер О. Закат Европы. Т I. Образ и действительность. М.-Петр., 1923, 95
2) იქვე, გვ. 142
3) დღევანდელი ერთიანი ევროპის იდეის ერთერთი ავტორის, ხოსე ორტეგა-ი-გასეტის აზრით, იულიუს კეისარი ანტიკური ეპოქის პირველი ევროპული ორიენტაციის მოღვაწე გახლდათ. “ბრუტუსის სახით, რომელმაც კეისრის, ანტიკურობის ყველაზე დიდი მეოცნების, მოკვლა ითავა, გაიმარჯვეს ბნელმა ძალებმა, რომლებიც ბოჭავდნენ ძველი რომაელების წარმოსახვას” (Ортега-и-Гассет Х. Восстание масс. В кн. Дегуманизация искусства. М., «Радуга», 1991, с. 40, 188). საინტერესოა, რომ იმავე პერიოდში (უფრო ზუსტად იულიუს კეისრამდის დაახლოებით საუკუნენახევრით ადრე) შორეულ ჩინეთში იმპერატორი ში ხაუნ-დი თითქმის მსგავსი მიზნით, მას უნდოდა, რომ დინასტია ან ისტორია მისგან დაწყებულიყო, საწინააღმდეგოდ იქცევა _ წიგნებს წვავს, ე. ი. წარსულს სპობს (დროს, ხანგრძლიობას _ კეისარი პირიქით, აფუძნებს მას) და ჩინეთის კედელს აშენებს (კეისარს პირიქით, რომის კედლებიდან გასვლა სურდა). ამ ისტორიულ ცნობებს ბორხესი მიყავს აზრამდის, რომ ში ხუან-დისათვის “…კედელი სივრცეში და კოცონი დროში სიკვდილის შეკავების მაგიურ საზღვრებს წარმოადგენდა…” (Борхес Хорхе Луис. Оправдание вечности. М., «Ди-Дик», 1994, 340). მოყვანილი მაგალითი თვალსაჩინოდ წარმოაჩენს იმ ფაქტს, რომ ევროპული იდეა, რომლის განხორციელებაც კეისრისა და ანტიკურობის მომდევნო ხანაში იწყება, დასაბამიდან ხსნილი, გაფართოებადი, არალოკალური ხასიათის გახლდათ და დღესაც ასეთად რჩება…
4) პლატონი. ტიმეოსი. თბ. “ირმისა”, 1994, 37d
5) Августин Аврелии. Исповедь. Симф. «Реноме», 1998, 12
6) Кант И. Критика чистого разума. Симфер., «Реноме», 1998, 58
7) იქვე, გვ. 58
8) Августин Аврелии. Исповедь. Симф. «Реноме», 1998, 12
9) Кант И. Критика чистого разума. Симфер., «Реноме», 1998, 58
10) Бергсон А. Опыт о непосредственных данных сознания. Собр. соч. Т I, М., «Московский .клуб», 1992, 92
11) იქვე, გვ. 93
12) მამარდაშვილი მ. საუბრები ფილოსოფიაზე. თბ., “მეცნიერება”, 1992, 54
13) იქვე, გვ. 55
14) Лосев А. Ф. Очерки античного символизма и мифологии. М., «Мысль», 1993, 252
15) Борхес Хорхе Луис. Оправдание вечности. М., «Ди-Дик», 1994, 343
16) Шпенглер О. Закат Европы. Т I. Образ и действительность. М.-Петр., 1923, 190
17) Борхес Хорхе Луис. Оправдание вечности. М., «Ди-Дик», 1994, 344
18) იქვე, 345
19) სიტყვა “შემაძრწუნებელი” ზოგ რედაქციაში გამოტოვებულია
20) Мамардашвили М. Картезианские размышления. М., «Прогресс-Культура», 1993, 138
21) ლოსევისეული იდეის შინაგან-გარეგანი კატეგორიაც ან კანტის განსაზღვრება _ სუბიექტური წარმოდგენა, რომელიც a priori ობიექტურად შეიძლება ჩაითვალოს _ ალბათ ასეთსავე “ფარფატს” გულისხმობს.
22) Ортега-и-Гассет Х. Человек и люди. В кн. Дегуманизация искусства. М., «Радуга», 1991, с. 229,
23) იქვე, გვ. 281
24) იქვე, გვ. 278
25) ცხოვრება ხშირად “გვამაიმუნებს” _ ვაშლი, რომელიც გვეძლევა ზოგჯერ ან უკვე შეჭმულია ან ჩაკბეჩილი, ვთქვათ, თუნდაც ევას მიერ…
26) ან კიდევ, ჩვენ სახლს მთლიანად ვერასოდეს ვერ ვხედავთ, მაგრამ სახლი როგორია მაინც ვიცით…
27) იქნებ ალისასავით ჩვენც შეგვიძლია სარკისმიღმეთში მოგზაურობა?!
28) შეადარეთ მნიშვნელობები, virtual _ შესაძლებელი, წარმოსახვითი, ფაქტიური, მოქმედი, ნამდვილი, არანომინალური, ეფექტური… და actual _ ფაქტიური, მოქმედი, ნამდვილი, ჭეშმარიტი, მიმდინარე…
29) Ортега-и-Гассет Х. Человек и люди. В кн. Дегуманизация искусства. М., «Радуга», 1991, с. 229, 294
30) იქვე, გვ. 295
31) იქვე, გვ. 297
32) ძველი ბერძნები ენის სწორედ ასეთ ფუნქციას გულისხმობდნენ, როდესაც ამბობდნენ _ ბარბაროსია ის, ვისაც ენა არ აქვს. ე. ი. ისეთი ენა, რომელიც სამყაროს გააზრების, მისი ერთიანობის ჭერისა და არა მხოლოდ უბრალო კომუნიკაციის ან აღებ-მიცემის საშუალებაა.
33) თუ უფრო ღრმად წავალთ _ Terminus სასაზღვრო ნიშნების, მიჯნების, სამანების მფარველი ღმერთის სახელია.
34) Барт Р. Избранные работы. Семиотока. Поэтика. М., «Прогресс», 1989, 246
35) იქვე. გვ. 246
36) იქვე, გვ. 255