მე–19 საუკუნეში აქტუალურია ქალთა უფლებების დაცვისა და გენდერული თანასწორობის პრობლემა. ამ საკითხებზე საუბრობენ ქართველი მოაზროვნეები თავიანთ პუბლიცისტიკაში. მათი მიზანია, წარმოაჩინონ, რომ საქართელოში ოდითგანვე იყო ქალის როლი და მოვალეობა სათანადოდო დაფასებული. ზოგიერთი მწერალი ხაზს უსვამს ქართველი ქალის ზნეობრივ თვისებებს, სხვანი კი გამოკვეთენ ფუნქციებს, რომელთაც ისინი ისტორიულად ითავსებდნენ:
“ახალციხის ქალთა უფასო სკოლა დაარსდა 1871 წელს ა. ვ. მუსხელიშვილის მზრუნველობითა და გონივრული ინიციატივით… ეს პირველ ხანებში თითქმის დაუძლეველ სიძნელეებს წარმოადგენდა. საჭირო იყო ადგილობრივ მცხოვრებთა წრეში სანახევროდ მაინც შექმნილიყო მოთხოვნილება მოზარდ ქალთა წერა-კითხვის ცოდნისა და განათლებისა; საჭირო იყო საზოგადოების ინტელიგენტურ ნაწილში გაღვიძებულიყო თანაგრძნობა სასწავლებლის დაარსებისადმი და მის მხრივ აქტიური მონაწილეობის გამოწვევა… იმედი ვიქონიოთ, რომ ახალციხის ქალთა უფასო სკოლა ჰპოვებს მიმბაძველებს ჩვენი კუთხის სხვა სამაზრო ქალაქებში და იქნება ნიმუში ქალთა უფასო სკოლების დაარსებისა და ორგანიზაციისა, რომელთა საჭიროება ყველგან ასე ძლიერ იგრძნობა”.
იაკობ გოგებაშვილი
“…შეიცვალა კაცის აზრი, შეხედულობა ქალის დანიშნულებაზე; შეიცვალა კაცის უფლება ქალზე. პირველ საზოგადოებაში ქალი ავეჯათ მიაჩნდათ; იმას არც ხმა, არც ძალა, უფლება აქვს. შემდგომში ის თავისი შნოთი ცოტაოდენს გავლენას პოულობს და კაცი იმას მხოლოდ სილამაზისათვის, სიამოვნებისათვის ფასებას უწყებს. ქალის მდგომარეობა კეთდება, მისი ხასიათიც იცვლება და ქალი კაცობრიობის საქმეებში მონაწილეობას იღებს. ამ მდგომარეობაში მისი ბედი უწინდელს როდიღა ჩამოგავს… მის აზრს პატივის ცემას უწყებენ, მის ქონებას აფასებენ და საზოგადო და საშინაო საქმეში უიმისოთ აღარას შვრებიან… მაგრამ ზოგს რომ უთხრა: ”პეტერბურგში ქალებისათვის თანამდებობა მიუციათ, სამსახურში მიუღიათ და ანგარიშების წიგნები მიუბარებიათ… დღეს თუ ხვალ მათთვის იქნება სასწავლებელიც გამართონ, რომ ქალმაც იმდენი იცოდეს, როგორც კაცმა… იტყვიან: ”წახდა, თქვენმა სიცოცხლემ, ეს ქვეყანა! არა, თუ ღმერთი გწამთ, ეს ვისღა უნახავს, ქალი რომ დარბაზიდან გამოჰყავდეთ და ანგარიშის წიგნებს აბარებდენ? რა ვქნა, ეს ჩვენი წინაპრები, ის დალოცვილები, სულელ კაცათ არავის მიაჩნია, და თუ ქალს სამსახური მოუხდებოდა, ისინი კი ვერ მისცემდენ ადგილს? თუ არ მიუციათ, ცხადია, რომ სამსახური ქალის საქმე არააა…”
ნიკო ნიკოლაძე
“მოგვწონს და ის გვიხარიან, რომ ჩვენს ქალებს თავის თავის შველა მოუწადინებიათ და სათავედ დაუდვიათ საკუთარი მხნეობა, საკუთარი მეცადინეობა. უკეთესს სახსარს, უკეთესს ღონეს სხვას ვერას იპოვიან, თუ მართლა ჰსურთ საქმის გაკეთება… ჩვენ ეს ამბავი სიხარულით შეგვაქვს ჩვენს მატიანეში და მივულოცავთ ჩვენს ქალებს, რომ ჭეშმარიტს გზას დასდგომიან თავიანთ სვე-ბედის გასასწორებლად. მალე შეუსრულდებათ ეს კეთილი განზრახვა, თუ გვიან, _ დღეს საქმე იმაში არ არის. საქმე იმაშია, რომ თავიანთი საკუთარი მხნეობა, საკუთარი გამრჯელობა დაუდვიათ სათავედ თავიანთ მოქმედებისათვის და შესდგომიან, რომ თავის საკუთარის ხელითა და გარჯით გაიტანონ ცხოვრების მოედნიდამ თავიანთ სვე-ბედის ბურთი. რაც გინდ ბევრი დაბრკოლება აღმოუჩნდეს პირველ ხანებში ამ ქალებისაგან განზრახულს საქმეს, ბოლო მაინც გამარჯვებაა და გამარჯვება, რადგანაც იშვიათი ამბავია, რომ დაუღალავს მხნეობასა და საქმის ბოლომდე მედგრად მიყოლას თავი არ გაეტანოს. ძალიან სასიამოვნოა, რომ ჩვენს ქალებს წესად მიუღიათ, რომ _ “თუ თვით არ ვიღწვით, ვერ ვპოვებთ კეთილსა შესაკრებულსა”.
ილია ჭავჭავაძე
“ქართველი ქალი წინედ, როცა კი გარემოება მოითხოვდა, იჩენდა სწორედ ვაჟკაცურს უნარსა და უშიშრობასა. შორს რომ არ წავიდეთ, გავიხსენოთ ჯერ მეფე ერეკლეს ძლიერ უშიშარი ქალი, თეკლე ბიჭად წოდებული, მერე ანდრონიკაშვილის რძალი, რომელსაც წარსულის საუკუნის დამლევს, როცა თბილისიდგან მუხრანს მიდიოდა, მცეთის ზევით, ღართისკარში წინ გადაეღობა ლეკთა გუნდი, მაგრამ მან მამაცად თავისი ჯარით იერიში მიიტანა და გაფანტა და ეს გამარჯვება ქართველის ქალისა მთელმა თბილისმა იდღესასწაულა ჩირაღდნებით და საერთო ლხინით. მესამედ მარიამ დედოფალი, მეფე გიორგის მეუღლე, რომელმაც ხანჯლით მოჰკლა ლაზარევი და მეოთხედ კახეთის აჯანყება ამ საუკუნის მეთერთმეტე წელში. ეს აჯანყება ვინ მოახდინა? ქართველმა გლეხმა ქალმა, ქართველმა ქალებმა. ერთს მოკრთალე კახელს ქალზედ სალდათმა ძალა მიიტანა. შეურაცხყოფილმა და გაალმასებულმა ქალმა ჩამოიღო კედლიდგან თოფ-იარაღი, შეისხა ტანზე, მიიჭრა კაცების გროვასთან, მოხადა ქუდი თავისს ქმარსა, თავისი ლეჩაქი იმას მოახვია თავზედ, დაიხურა ქუდი და გაეშვა სალდათებისაკენ. მას მიჰყვნენ სხვა ქალები, მერმე კაცები და მთელი კახეთი აჯანყდა. ქართველის ქალის ამისთანა გაბედულობით სავსეა ჩვენი ისტორია და მეტადრე საინგილოს წარსული… საინგილო, როგორც განაპირა კუთხე საქართველოსი, ხშირად იყო ბრძოლის თეატრად. მას ეტანებოდნენ, იჩემებდნენ ერთი მხრივ ლეკები, მეორე მხრივ –სპარსელები, ყიზილბაშები… ქვეყანა აოხრდებოდა და განადგურდებოდა, მამაკაცთა ძალას რომ არ მიშველებოდა ქალთა ძალა. თავისი ნამუსის, ოჯახის და ქვეყნის დასაცველად ინგილო ქალი გაუხდა თავისს ქმარს მეუღლედ არა მარტო შინაობაში, არამედ ომშიაც. იმან ისწავლა მარჯვედ ხმარება თოფ-იარაღისა, ქალური ტანისამოსი გაიმარტივა, და კარზედ მიმხდარს მტერს დაუხვდებოდა ხოლმე ხანჯლით და ტყვია-წამლით… ამან დააკარგვინა მას ქართველის ქალის სიკეკლუცე, მაგრამ სამაგიეროდ მიანიჭა თითქმის ვაჟკაცური ძალ-ღონე და გამბედაობა.”
იაკობ გოგებაშვილი
