ტოკვილის ნაშრომი ”დემოკრატია ამერიკაში” თითქმის ტოლობის ნიშანს სვამს საზოგადოების სტრუქტურასა და დემოკრატიას (პოლიტიკურ რეჟიმს) შორის… ტოკვილის კვლევა, რომელიც უკვე მეორე საუკუნეა თავის აქტუალობასა და მნიშვნელობას არ კარგავს, აღწერს მხოლოდ ერთ ქვეყანას — ამერიკის შეერთებულ შტატებს, მაგრამ იმპლიციტურად შედარებით ანალიზს ეყრდნობა, ვინაიდან ამერიკის საზოგადოებას ის აღწერს ევროპელი მკითხველისთვის. ამდენად ამერიკის ”დემოკრატიულ” საზოგადოებას ის წარმოაჩენს საფრანგეთის და ევროპის ”არისტოკრატიულ” საზოგადოებებთან შედარებაში.
ტოკვილი აღწერს პირველ რიგში სხვაობას დემოკრატიულ და არისტოკრატიულ საზოგადოებებსა და მათ სხვადასხვა ინსტიტუტებსა და ღირებულებებს შორის. ტოკვილის კვლევა სოციოლოგიურია და ფენომენოლოგიური, ის მოიცავს როგორც დესკრიპტულ აღწერას იმ ურთიერთობებისა, რომლებიც ავტორმა თითქმის ორი საუკუნის წინანდელ ამერიკაში დაინახა, ასევე იმ ფსიქოლოგიურ განწყობებისა და ლეგიტიმაციის პრინციპების ანალიზს, რომლებიც აგებს, ავითარებს ამ ინსტიტუციონალურ მოწყობას ამერიკაში. ტოკვილის კვლევის შესწავლისას ჩვენ გავამახვილებთ ყურადღებას ინსტიტუციონალური მიდგომის თვალსაწიერიდან დემოკრატიული და არისტოკრატიული საზოგადოებების ინსტიტუტების შედარებაზე, ხოლო ლეგიტიმაციის თვალსაზრისით — თანასწორობისა და თავისუფლების პრინციპების დაპირისპირებაზე.
თუმცა კი, თავად ტოკვილისთვის მთავარი ინტერესი იყო პოლიტიკური ინსტიტუტები, რაც, იმ პერიოდში საფრანგეთში მიმდინარე მოვლენების ფონზე, ფრანგისთვის ძირითად ინტერესს წარმოადგენდა. შეიქმნებოდა თუ არა საფრანგეთში ”თავისუფალი დემოკრატია” თუ ”დემოკრატიული ტირანია” – ეს იყო ის კითხვა, რომელიც იდგა მის წინაშე იმ დროს (1848).
ამერიკის მაგალითის განხილვისას ის ხაზს უსვამს იმას, რაც ხშირად აკლია დღესაც ახალი დემოკრატიების პოლიტიკოსებს: ”არ გადმოვიტანოთ მონურად ის ინსტიტუტები, რომლებიც ამერიკელებმა შექმნეს თავისთვის, არამედ უკეთ გავიგოთ მასში ის, რაც ჩვენ გვადგება; არა იმდენად დავესესხოთ მაგალითებს, არამედ უბრალოდ ჭკუა ვისწავლოთ, ხოლო თუკი რამეს ვისესხებთ, ეს იყოს თავად პრინციპები, და არა კანონების კერძო დეტალები”. (გვ.24). სწორედ ამიტომაა, რომ ტოკვილი სწავლობს ინსტიტუტებს მათ დისკურსულ მნიშვნელობებთან, ანუ ლეგიტიმაციის საწყისებთან ერთად.
ის, რასაც ტოკვილი ხედავს ამერიკაში, და რაც მისთვის აღმოჩენაა, არის დემოკრატიული საზოგადოება — საზოგადოება, რომელიც მკვეთრად განსხვავდება ევროპული არისტოკრატიული საზოგადოებებისგან, და დემოკრატია, რომელსაც ქმნის ეს საზოგადოება. ტოკვილი ცდილობს იყოს ობიექტური და მიუკერძოებლად აღწეროს ის, რასაც ხედავს. მას თან მოსწონს და აღაფრთოვანებს ეს ახალი, განსხვავებული ამერიკული საზოგადოება, თან აშინებს და აფრთხობს ბევრი მისი თვისება. კერძოდ, და მთავარი, რაც უნდა აღვნიშნოთ, არის მისი შიში ”დემოკრატიული ტირანიისა”, რომელიც დემოკრატიულ საზოგადოებებში შეიძლება დამყარდეს. ამ საშიშროების საანალიზოდ ტოკვილი იყენებს თავისუფლებისა და თანასწორობის ღირებულებრივ დაპირისპირებას ამერიკელთა ცნობიერებასა და პრაქტიკაში.
”თავისუფალი დემოკრატიის” დაპირისპირება ”დემოკრატიულ ტირანიასთან” მომდინარეობს იქიდან, რომ ტოკვილი მკაფიოდ ასხვავებს და უპირისპირებს ერთმანეთს თანასწორობასა და თავისუფლებას. უმრავლესობის ბატონობა, რაც დემოკრატიული ხალხებისთვისაა დამახასიათებელი, შეიძლება გადაიქცეს ტირანიად, თუკი მას ადამიანთა თავისუფლება დააკლდა.
ამერიკის პოლიტიკური წყობის ერთადერთი საწყისია ხალხის მმართველობის პრინციპი. ეს წყობა უაღრესად დემოკრატიულია, ხოლო ამერიკელების მდგომარეობა ბევრი გაგებით თანასწორია, და ეს თანასწორობა, ტოკვილის აღწერით, არის არა მარტო უფლებრივი თანასწორობა (შესაძლებლობათა, ნეგატიურ თავისუფლებათა თანასწორობა), არამედ ფაქტობრივი ”სითანაბრე”, მსგავსება როგორც ქონებრივი, ასევე ინტელექტუალური.
ისტორიულად ისე ჩამოყალიბდა ამერიკული საზოგადოება, რომ მოსახლეობის დიდ მასებს გააჩნიათ მეტ-ნაკლებად ერთნაირი შესაძლებლობები აწარმოონ ეკონომიკური საქმიანობა და შეიძინონ ცოდნა, და ეზიარონ პროფესიულ საქმიანობას, რომელსაც მისდევს უმრავლესობა. ამდენად, არისტოკრატიული ელიტები მეტად დასუსტებულია, თუ არა გამქრალი. მათ არა აქვთ არც ქონებრივი და არც ინტელექტუალური თვალსაზრისით წამყვანი როლი; წოდებრივი და ოჯახური გავლენები საზოგადოებაში არ შეიმჩნევა. ამერიკა არის ის ქვეყანა, რომლის მოქალაქენი მსოფლიოში ყველაზე თანაბარია თავისი ქონებრივი და ინტელექტუალური განვითარებით.
ბუნებრივია, რომ ამგვარი თანასწორობა (სითანაბრე) ბადებს პოლიტიკურ თანასწორობასაც. მაგრამ პოლიტიკური თანასწორობის მიღწევა შესაძლებელია ორი გზით: ან ყველა მოქალაქეს მიეცეს თანაბარი პოლიტიკური უფლება, ან არავის არ მიეცეს. ”თავისუფლების მიღწევა”, ტოკვილის მიხედვით, ”არ შეადგენს ადამიანთა ცხოვრების მთავარ და მუდმივ მიზანს; ერთადერთი, რაც მათ უსაზღვროდ უყვართ, არის თანასწორობა” (გვ.61). ამერიკელებმა მოახერხეს ისეთი თანასწორობის მიღწევა, როდესაც ხალხის მმართველობა შენარჩუნებულია. ეს, ტოკვილის მიხედვით, უკავშირდება მათ მისწრაფებას და უნარს რომ მუდმივად შექმნან გაერთიანებები და იმოქმედონ კოლექტიურად. სხვანაირად თანასწორობის მდგომარეობაში მყოფ ადამიანებს ცალ-ცალკე არც ერთს არ ექნებოდა საკმარისი ძალა, რომ თავი დაეცვა მმართველების ტირანიისგან.
გაერთიანებათა შექმნის თავისუფლება, ამდენად, ერთ-ერთი ფუძემდებლური თავისუფლებაა, რომელსაც მოაქვს, საყოველთაო ხმის უფლებასთან ერთად, თავისუფალი დემოკრატიული მოწყობა. მის გარეშე, და ადამიანთა მუდმივი საზოგადოებრივი აქტიობის გარეშე იგივე თანასწორობა თავისუფლების წყარო არ იქნებოდა.
ტოკვილის აღწერაში, ამერიკელების ცხოვრებაში პოლიტიკურ საქმიანობას უზარმაზარი ადგილი უკავია. ”საზოგადოების მართვაში მონაწილეობის მიღება და მასზე ლაპარაკი – ეს არის ამერიკელისთვის ყველაზე მთავარი საქმიანობა და ყველაზე დიდი სიამოვნება” (გვ. 191). საჯარო შეხვედრები, კლუბები, პარტიები — ყველაფერი ეს დუღს და მუშაობს. ”უწყვეტი საქმიანობა პოლიტიკურ სფეროში, რომელიც დემოკრატიული მმართველობის პირობებში ჩნდება, შემდეგ გადადის სამოქალაქო ცხოვრებაშიც. შესაძლებელია, საბოლოოდ, სწორედ ამაში მდგომარეობს დემოკრატიის ძირითადი უპირატესობა. მისი ძირითადი ფასეულობა არა ისაა, რასაც ის თავად აკეთებს, არამედ ის, რაც კეთდება მისი წყალობით” (გვ.191).
ამდენად, ტოკვილისთვის დემოკრატია კარგია არა იმიტომ, რომ დემოკრატიული მთავრობები კარგად მუშაობენ (რაც სათუოა), არამედ მის მთავარ მიღწევას მისი გვერდითი პროდუქტი წარმოადგენს — ის გავლენა, რომელსაც ხალხზე ახდენს მმართველობაში მონაწილეობის მუდმივი პრაქტიკა. ასეთი ხალხი უფრო განათლებულია და ენერგიული. ეს კი, საბოლოო ჯამში, ავითარებს ეკონომიკას. აქ ლაპარაკია სწორედ ”თავისუფალ დემოკრატიაზე” ტოკვილის ტერმინოლოგიით, ან ”ლიბერალურ დემოკრატიაზე”, თუკი დღესდღეობით უფრო მიღებულ ცნებებს გამოვიყენებთ. ლიბერალური დემოკრატია, ამდენად, შესაძლოა ნაკლებად სასურველი იყოს ერთპიროვნულ მმართველობასთან შედარებით, ტოკვილის მიხედვით, მოკლევადიან პერსპექტივაში (ვინაიდან ერთი მმართველი შეიძლება საუკეთესო მმართველი აღმოჩნდეს, ხოლო დემოკრატიის გზით მხოლოდ მმართველობის საშუალო დონე მიიღწევა), მაგრამ იგებს გრძელვადიანი განვითარების თვალსაწიერიდან. და ეს მოგება სწორედ მის საზოგადოებრივ, და არა უშუალოდ პოლიტიკურ ზეგავლენას უკავშირდება. მაგრამ ამ საყოველთაო პოლიტიკურ ჩართულობას და თანასწორობაზე დაფუძნებულ უმრავლესობის ბატონობას, რომელიც ამერიკაში უსაზღვროა, შეიძლება მოჰყვეს განუკითხაობა, და მისი შემზღუდველი არაფერი იარსებებს. არანაირი მექანიზმი, რომელიც დაიცავს ადამიანს უმრავლესობის განუკითხაობისგან, არ არსებობს. განსაკუთრებით კი, გაუსაძლისია უმრავლესობის, ანუ საზოგადოებრივი აზრის ბატონობა. ”მე არ ვიცნობ არც ერთ ქვეყანას”, ამბობს ტოკვილი, ”სადაც საბოლოო ჯამში სულიერი თავისუფლება და სიტყვის თავისუფლება იმდენად შეზღუდული ყოფილიყო, როგორც ამერიკაში”. უმრავლესობის ტირანია ამ მხრივ ბევრად უფრო სრულია, ვიდრე ნებისმიერი მონარქიული წყობის ტირანია, და თუნდაც ესპანური ინკვიზიცია. საზოგადოებრივი აზრი, ამდენად, ტოკვილთან, წარმოჩინდება მისი უზარმაზარი ძალით, რომელიც მიმართულია (ზოგჯერ) აზროვნების თავისუფლების საპირისპიროდ. მას მერე, რაც საზოგადოებრივი აზრი რაიმე საკითხზე ფორმირებულია, იშვიათად თუ გაბედავს ვინმე საჯაროდ საპირისპირო აზრის გამოთქმას. (კომენტარი: საზოგადოებრივი აზრი ტოკვილისეულ ამერიკაში მართავს, ის არ არის უბრალოდ ”სადარაჯო ძაღლი”, რომელიც თავისი კრიტიკული პოტენციალით საზღვარს უდებს მმართველთა თვითნებობას. ამ მხრივ ამერიკული დისკურსი განსხვავდება შემდგომ საუკუნეებში ევროპაში ჩამოყალიბებული საჯარო დისკურსისგან. ეს ხდება იმიტომ, რომ იმდროინდელ ამერიკაში არ არსებობს მმართველობითი პასუხისმგებლობით აღჭურვილი არისტოკრატია, სოციალურად განსხვავებული ფენა, რომელიც სამოქალაქო საზოგადოების მიღმა არსებობს. სამოქალაქო საზოგადოება აქ მართავს — არა მარტო იმ გაგებით, რომ ირჩევს ამა თუ იმ პოლიტიკურ ელიტებს არჩევნების გზით, არამედ იმითაც, რომ მუდმივად იღებს მმართველობაზე პასუხისმგებლობას და არ იხსნის ამ პასუხისმგებლობას იმ მოტივით, რომ ის არჩეულ მოხელეებზე გადაიტანოს).
საზოგადოებრივი აზრის ეს უზარმაზარი ძალა წარმოუდგენელია არისტოკრატიულ საზოგადოებებში. და აქ პირველ პლანზე გამოდის სხვაობა არისტოკრატიულ ხალხებსა და დემოკრატიულ ხალხებს შორის, რომლებიც (ეს უკანასკნელები) თანასწორობის პრინციპებზეა აგებული. ინდივიდუალიზმი, რომელსაც ტოკვილი დემოკრატიული საზოგადოებების წარმოქმნას უკავშირებს, ეს არის არა მარტო სტრუქტურული (სოციალური) ახლებური მოწყობის მაჩვენებელი, არამედ პიროვნების იდენტურობის ფორმირების განსხვავებული სტილი. არისტოკრატიულ საზოგადოებებში ადამიანის იდენტურობის ფორმირებაში ჩართულია მისი კლასობრივი და სტატუსური მიკუთვნებულობა, მისი კავშირები წინაპრებთან და ვალდებულებები მომავალ თაობათა წინაშე. კლასი არისტოკრატიულ საზოგადოებაში პატარა სამშობლოს როლს ასრულებს. დემოკრატიულ საზოგადოებებში კი, ადამიანები უფრო ახდენენ თვითიდენტიფიკაციას მთელ კაცობრიობასთან, და არა კონკრეტულ სოციალურ ჯგუფთან. ადამიანი ემანსიპირებულია როგორც წარსულისგან, ასევე მომავლისგან, დროის შემაკავშირებელი ძარღვი წყდება და ადამიანები უფრო გულგრილები ხდებიან ერთმანეთის მიმართ. მათი იდენტურობა, ამდენად, ხდება უფრო ”დესკრიპტული” ვიდრე ”ასკრიპტული”. საზოგადოების ეს გათიშულობა და ”მასობრიობა” (უფრო გვიანდელი ავტორების ტერმინოლოგიით) დესპოტიის საუკეთესო საწყისია, თუ არ არსებობს ძალისხმევა საერთო საქმეთა საკეთებლად.
”როდესაც სახელმწიფოს მართავს საზოგადოებრივი აზრი, ყველა ადამიანს ესმის საზოგადოებრივი აღიარების მნიშვნელობა, და თითოეული ცდილობს მიაღწიოს მას, ცდილობს დაიმსახუროს იმათი პატივისცემა და კეთილგანწყობა, რომელთა შორის მან უნდა იცხოვროს” (გვ.376) და ეს არის საზოგადოებრივი აზრისა და პოლიტიკურ თავისუფლების შინაგანი კავშირი, რომელიც ამარცხებს თანასწორობის ნაკლოვანებებს თავისუფლების ძალით.
ტოკვილის ნაწერებში თანასწორობა, ამდენად, უფრო უკავშირდება საზოგადოების მოდერნიზაციას, და არა მის დემოკრატიზაციას ამ სიტყვის თანამედროვე გაგებით. ტოკვილის დემოკრატია, ანუ თანასწორობა (ეგალიტარული საზოგადოება) შეიძლება იყოს როგორც ლიბერალური, ასევე ტოტალიტარული. ეს ბრწყინვალე განჭვრეტაა იმ მომავლისა, რომელიც ტოკვილის შემდგომ საუკუნეს იჩენს თავს: მოდერნიზაციამ, ცხოვრების პირობების თანასწორობასთან ერთად, მოიტანა ორი ტიპის ”დემოკრატიების” წარმოქმნა — დასავლური, ლიბერალური და საბჭოური ტოტალიტარული (ასევე ფაშისტური გერმანია). ეს დაპირისპირება ლიბერალურ და არალიბერალურ დემოკრატიებს შორის დღესაც არის აქტუალური, ვინაიდან უკავშირდება დემოკრატიზაციას ისეთ საზოგადოებებში, რომლებიც თავისი სტრუქტურით არანაირად არ არიან დემოკრატიულები, ან ისეთ საზოგადოებებში, რომლებიც, პირიქით, დემოკრატიულია, მაგრამ თავისუფლების ტრადიცია არა აქვს.
ოღონდ აქ არ უნდა დავუშვათ ტერმინოლოგიური შეცდომა. თანასწორობა ტოკვილთან უპირისპირდება თავისუფლებას, რომელსაც საყოველთაო ხმის უფლება და საყოველთაო პოლიტიკური უფლებები უზრუნველყოფენ. ანუ საყოველთაო არჩევნები დემოკრატიის ნაწილად კი არ განიხილება, არამედ მის ლიბერალურ კომპონენტად. ნიშნავს თუ არა ეს, რომ ”საარჩევნი დემოკრატიები” (”მინიმალური”, ”არალიბერალური” დემოკრატიები) უკვე თავისუფალია ტიკვილისეული ტერმინოლოგიით?
რაც შეეხება საბჭოთა ტოტალიტარულ რეჟიმს, რომელშიაც პიროვნება სრულიად დამონებული იყო უმრავლესობის მიერ, მისი ამ ნიშნით შედარებისას ლიბერალურ დემოკრატიასთან ტიკვილისეული ტერმინოლოგიის გამოყენება სავსებით შესაძლებელია. რაც შეეხება ”მინიმალურ დემოკრატიებს”, სადაც ტარდება საყოველთაო არჩევნები, ხომ არ არიან ისინი სწორედ ”თავისუფალი” ტოკვილის გაგებით?
პოსტსაბჭოთა სივრცე წააგავს ტოკვილისეულ დემოკრატიულ საზოგადოებას მოდერნიზირებულობის დონით, რის გამოც მას არისტოკრატიული საზოგადოების ნიშნები აღარა აქვს. ამის გარდა, მართალია, მასში საყოველთაო არჩევნებიც ტარდება, მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ტოკვილი არ ასახელებს უშუალოდ არჩევნებს როგორც თავისუფლების პირობას. ის ამბობს, რომ თავისუფლების საწინდარია მოქალაქეთა მონაწილეობა მმართველობაში, მუდმივი ჩართულობა, სამოქალაქო და პოლიტიკური აქტიობა და გაერთიანების უნარი. ეს კი, თავის მხრივ, არსებობს მაშინ, როდესაც არსებობს ხელისუფლების არჩევითობა. ანუ სამოქალაქო (და პოლიტიკური) საზოგადოებებია თავისუფლების საწინდარი, და არა უშუალოდ არჩევნები. თუკი არჩევნები ტარდება, მაგრამ მოსახლეობა ატომიზირებულია და პასიური (როგორც ეს პოსტსაბჭოთა სივრცეში ხდება), ხელისუფლება ისევე ადვილად დაამყარებს ბატონობას თითოეულზე, როგორც არჩევნების არარსებობის პირობებში.
ამდენად, ”სოციალური კაპიტალი”, რომელზედაც ლაპარაკობს პატნემი, იცავს ამერიკელებს უმრავლესობის ტირანიისგან, ტოკვილის მიხედვით. სოციალური კაპიტალის არარსებობა ახალ დემოკრატიებში საშიშია, ვინაიდან უმრავლესობის ბატონობას ხდის დესპოტურს და ტირანიულს.
***
წიგნიდან მარინა მუსხელიშვილი – ”სამოქალაქო საზოგადოება: შედარებითი ანალიზი”, 2006 წ.
”სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრი”
