“საუბრები ბროდსკისთან”
ფრაგმენტი სოლომონ ვოლკოვის წიგნიდან
– როდის გაიგეთ პირველად ოდენის სახელი?
– ოცდახუთის ვიქნებოდი. პირველი, ვინც ოდენის შესახებ სერიოზულად დამელაპარაკა, ანდრეი სერგეევი იყო, ჩემი ახლობელი, ინგლისურიდან მთარგმნელი. როცა გადასახლებიდან დავბრუნდი, მას ჩემი ლექსები მივუტანე წასაკითხად; მეუბნება: “ძალიან ჰგავს ოდენს”. თუ არ ვცდები, გულისხმობდა ჩემს ლექსს “ორი საათი რეზერვუარში”. მაშინ ეს ლექსი განსაკუთრებით მომწონდა; ახლაც კი მიჭირს მისი ობიექტური შეფასება. ამიტომაც დავინტერესდი ოდენით. დავიწყე მისი ლექსების ძებნა. იმ დროისათვის ერთადერთი წიგნი, სადაც ოდენის გაცნობა იყო შესაძლებელი, თანამედროვე ინგლისური პოეზიის ანთოლოგია გახლდათ, გუტნერის მიერ შედგენილი და 1937 წელს გამოცემული. რამდენადაც ვიცი, ამ ანთოლოგიით ჩამომიყალიბდა პირველი შთაბეჭდილება ოდენზე. თარგმანების ხარისხის მიხედვით, ანთოლოგია ვერანაირ ჩარჩოში ვერ თავსდებოდა, მაგრამ მაშინ ინგლისური არ ვიცოდი, ის-ის იყო ვიწყებდი სწავლას. ამიტომ ჩემი პირველი შთაბეჭდილება ოდენის შესახებ ძალიან მიახლოებითი და ბუნდოვანი იყო, როგორც თავად თარგმანები. თითქოს რაღაც ვიგრძენი, მაგრამ ბევრიც ვერაფერი. 1964 წლიდან მოყოლებული, ოდენს რეგულარულად ვკითხულობდი, ვკითხულობდი ყველაფერს, რაც ხელში ჩამივარდებოდა; სტრიქონ-სტრიქონ ვარჩევდი ლექსებს. სადღაც სამოციანი წლების მიწურულისთვის რაღაცეების მიხვედრა დავიწყე, მივხვდი, რომ არ შეიძლება არ მესმოდეს ეს პოეტი, განსაკუთრებით – მისი მეტრიკა.
– როდის დაუკავშირდით პირველად ოდენს?
– როცა ჩემი ლექსების ინგლისურად მთარგმნელი, ჯორჯ კლაინი, საბჭოთა კავშირში ჩამოვიდა, მითხრა, რომ ინგლისური გამომცემლობა “პინგვინი” ჩემი წიგნის გამოშვებას აპირებდა. ვეღარც ვიხსენებ, როდის მოხდა ეს ამბავი… წინა ცხოვრებაში… კლაინმა მკითხა: “იოსიფ, ვის სთხოვდით წინასიტყვაობის დაწერას?” მე ვუპასუხე: “ღმერთო ჩემო, რაღა თქმა უნდა ოდენს! მაგრამ ეს ნაკლებად რეალურია”. ჩემს გაოცებას საზღვარი არ ჰქონდა, როცა გავიგე, რომ ოდენი დათანხმდა ჩემს წინადადებას. ამის შემდეგ ოდენმა რამდენიმე მოსაკითხი ბარათი და წიგნი გამომიგზავნა. მეც ვუგზავნიდი ჩემი ცუდი ინგლისურით ნაწერ წერილებს.
– როდის შეხვდით ოდენს?
– როგორც კი საბჭოეთიდან გამაძევეს, 1972 წლის ივნისში. თვითმფრინავი ვენის აეროპორტში დაჯდა. იქ დამხვდა ამერიკელი გამომცემელი კარლ პროფერი, ჩემი ახლობელი. ვიცოდი, რომ ოდენი ზაფხულობით ავსტრიაში ცხოვრობდა და პროფერს ვთხოვე, იქნებ მოვძებნოთ-მეთქი. ვენაში 4 ივნისს ჩავფრინდი, 6-ში თუ 7-ში კი მანქანაში ჩავსხედით და ჩრდილოეთისკენ გავემგზავრეთ კირხშტეტენის მოსაძებნად, სადაც ოდენი ცხოვრობდა (ავსტრიაში სამი კირხშტეტენია). ბოლოს სასურველი კირხშტეტენიც ვიპოვეთ და ოდენის სახლიც. მოახლემ – ოდენი სახლში არ არისო და გამოგვყარა. უკვე უკან დაბრუნებას ვაპირებდით, როცა დავინახე, როგორ მოუყვებოდა აღმართს წითელპიჯაკიანი ზორბა მამაკაცი, იღლიაში წიგნების შეკვრა ამოეჩარა.
– როგორ გამონახეთ ოდენთან საერთო ენა?
– პირველივე დღეს, როცა სასაუბროდ დავსხედით, მე მისი დაკითხვა დავიწყე. ეს იყო გრძელი ინტერვიუ თემაზე: რას ფიქრობს იგი ამა თუ იმ ინგლისურენოვან პოეტებზე. ოდენი არცთუ დიდი ხალისით მპასუხობდა. ეს იყო ძალიან ზუსტი ფორმულირებები, რომელთაც დღემდე – არა, ჩემთვის კანონიაო, ვერ ვიტყვი, მაგრამ – რომელთაც დღემდე ვითვალისწინებ. ოდენი ობიექტური იყო, პოეტების შეფასებისას ყურადღებას არ აქცევდა პირად სიმპათია-ანტიპათიებს, არც იმას, რამდენად მახლობელი თუ უცხო იყო მისთვის მოცემული იდიომა. მახსოვს, მან ძალიან მაღალი შეფასება მისცა რობერტ ლოუელს, როგორც პოეტს, თუმცა მის პიროვნებას განსაკუთრებული პატივით არ იხსენიებდა. იმ დროისათვის მას ლოუელთან მორალური ხასიათის პრეტენზიები ჰქონდა. ოდენი ძალიან მაღალი აზრის იყო ფროსტზე. კარგად იხსენიებდა ენტონი ჰეხტს. ხომ გესმით, ეს ის კაცი არ იყო, ეთქვა: “რა გადასარევია!”
– თქვენ თუ გეკითხებოდათ რამეს?
– მისი პირველი შეკითხვა ასეთი იყო: “გავიგე, მოსკოვში, როცა ადამიანი სადმე მანქანას ტოვებს, “დვორნიკებს” ხსნის და თან მიაქვს, რატომ?” ტიპიური ოდენია, არა? მე დავიწყე ახსნა, რომ “დვორნიკების” შოვნა ჭირს, რომ ავტონაწილების წარმოება დიდი შეფერხებებით მიმდინარეობს, რომ ყველაფერი დეფიციტია. მიუხედავად ჩემი განმარტებებისა, ეს გარემოება ოდენისთვის ერთ-ერთ უდიდეს რუსულ საიდუმლოდ დარჩა.
– თუ გელაპარაკებოდათ ოდენი რუსულ ლიტერატურაზე?
– კი, მეკითხებოდა იმ რუსი პოეტების შესახებ, რომელთაც იცნობდა. სხვათაშორის, ოდენმა დადებითი რეცენზია დაწერა კონსტანტინ ლეონტიევის წიგნზე, რომელიც ინგლისურად გამოიცა. ამბობდა, რომ ერთადერთი რუსი მწერალი, რომელიც იზიდავდა, ჩეხოვი იყო. კიდევ, მახსოვს, შენიშნა, რომ დოსტოევსკისთან ერთად ერთ ჭერქვეშ ვერ იცხოვრებდა; ტიპიური ინგლისური გამონათქვამია.
– თუ გეკითხებოდათ რამეს თქვენს საბჭოთა გამოცდილებაზე: სასამართლოზე, გადასახლებაზე და ასე შემდეგ?
– რამდენიმე შეკითხვა დამისვა ამის შესახებ, მაგრამ მე, როგორც კულტურული ადამიანი (შესაძლოა, მე მცდარი წარმოდგენა მაქვს კულტურულობაზე), ასეთ საკითხებზე დუმილს ვამჯობინებ. ადამიანმა არ უნდა გაიხადოს სასაუბრო თემად ის, რაც მისი არსებობის განსაკუთრებულობაზე მიანიშნებს.
– აღწერეთ ოდენი კირხშტეტენში.
– ეს იყო ორსართულიანი სახლი. ოდენი ცხოვრობდა ავსტრიელ მოახლესთან და თავის მეგობართან, ჩესტერ კალმანთან ერთად. სახლში იყო გასაოცარი სამზარეულო – უზარმაზარი, რომელიც ბოთლებით იყო სავსე. ნამდვილი სამზარეულო ბიბლიოთეკა.
– ამბობენ, რომ იქ საშინელი უწესრიგობა სუფევდა, ყველგან ეყარა ჭუჭყიანი საცვლები, ძველი გაზეთები, საჭმლის ნარჩენები.
– არა, ეს ყველაფერი მხატვრული ლიტერატურაა. ერთგვარი ქაოსი შეინიშნებოდა, მაგრამ ჭუჭყიანი საცვლები ნამდვილად არსად ეყარა. თუმცა ზემოთ არც ავსულვარ, იქ იყო ოდენის საძინებელი, სადაც არაფერი მესაქმებოდა. სასტუმრო ოთახში ბევრი წიგნი იყო, კედლებზე სურათები ეკიდა, მათ შორის სტრავინსკის შესანიშნავი პორტრეტი.
– როგორც ვიცი, ოდენი ძალიან დაგეხმარათ პირველ დღეებში.
– ის ცდილობდა, მთელი ჩემი საქმეები თავის თავზე აეღო. “ამერიკელ პოეტთა აკადემიას” ათასი დოლარი გამოსტყუა ჩემთვის, ასე გამიჩნდა საწყისი თანხა. აუხსნელია – როგორ და რატომ, მაგრამ ჩემთვის განკუთვნილი ყველა წერილი მის სახელზე მოდიოდა. როგორც კრუხი თავის წიწილაზე, ისე ზრუნავდა ჩემზე. არანორმალურად გამიმართლა. ყველაფერი იმით დასრულდა, რომ ავსტრიაში ჩაფრენიდან ორი კვირის შემდეგ, ჩვენ ერთად ჩავსხედით თვითმფრინავში და გავფრინდით ლონდონში, პოეზიის საერთაშორისო ფესტივალზე, სადაც ერთად გამოვედით სცენაზე; ჭერიც ერთი გვქონდა, სტივენ სპენდერთან დავბინავდით. იქ ექვსი დღე დავრჩით. ოდენს პირველ სართულზე ეძინა, მე – მეორეზე.
– როგორ გამოიყურებოდა სტივენ სპენდერი ოდენის გვერდით?
– საქმე იმაშია, რომ მათ ძალიან ძველი ურთიერთობები ჰქონდათ, და სპენდერი, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ყოველთვის უმცროსის როლში იყო. როგორც ჩანს, ამას თავად სპენდერის ხასიათი განაპირობებდა. თითქოს ცხადი იყო, რომ ოდენი – განსაკუთრებული არსებაა, ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი, გესმით? ამაში სპენდერის უდიდესი დამსახურებაცაა, რადგან აღიარო ვინმეს აღმატებულება, უარი თქვა კონკურენციაზე – ეს ყველაფერი დიდ სულიერ სიძლიერეზე მეტყველებს.
– ოდენის სიკვდილის შემდეგ მისი ამბების გარკვევას ყველა სპენდერისაგან ცდილობდა… ის იძულებულიც კი იყო ემტკიცებინა, რომ არასოდეს წოლილა ოდენთან.
– დიახ, ვიცი. მე მესმის, რომ სტივენი დაღალა ოდენის კონფიდენტის უსიამოვნო როლმა. თითქოს მხოლოდ მას მოეკითხებოდა ოდენის ამბები. ბოლოს და ბოლოს, თავად სპენდერი უდიდესი პოეტი იყო.
– როდის შედგა თქვენი მორიგი შეხვედრა კირხშტეტენისა და ლონდონის შემდეგ?
– 1972 წლის შობა ვენეციაში გავატარე, ამერიკაში კი ნელი გზით დავბრუნდი – ჯერ პარიზი, შემდეგ ლონდონი. ლონდონში ყოფნისას ოდენს გადავურეკე, ის იმ დროს ოქსფორდში ცხოვრობდა. ვესტუმრე. ბევრი ვისაუბრეთ. შემდეგი შეხვედრა ისევ ლონდონში შედგა და ისევ პოეზიის საერთაშორისო ფესტივალზე, მომდევნო ზაფხულს. იმავე წლის შემოდგომაზე ოდენი გარდაიცვალა. ეს ჩემთვის უდიდესი დარტყმა იყო.
– თქვენ ოდენში მამას ხედავდით?
– არავითარ შემთხვევაში. მაგრამ რაც მეტს ვცხოვრობ, რაც მეტად მითრევს საკუთარი პროფესია, მით უფრო რეალური ხდება ჩემთვის ეს პოეტი. და მით უფრო მეტად ვხდები მასზე დამოკიდებული. დამოკიდებული – სტილისტურად კი არა – ეთიკური თვალსაზრისით. ოდენის გავლენა შემიძლია შევადარო ახმატოვას გავლენას.
– მე წამიკითხავს, რომ ოდენი ყოველ საღამოს მთვრალი იყო, იმდენად მთვრალი, რომ ვეღარაფერს შეასმენდი. სპენდერიც ამბობს, რომ ბოლო წლებში ოდენს ხშირად ავიწყდებოდა ყველაფერი, რაც საღამოს ექვსი საათის შემდეგ ითქმებოდა.
– ალბათ მაინც გააჩნია, რა ითქმებოდა… ოდენი ზუსტად ცხრა საათზე წვებოდა. აი ამ დროს მართლაც უაზრობა იყო მასთან საუბარი. რამდენადაც ვიცი, ის მთელი ცხოვრების მანძილზე იცავდა რეჟიმს. საკმაოდ ადრე დგებოდა. ვფიქრობ, მარტინის პირველ ჭიქას დაახლოებით შუადღისათვის სვამდა. ასეთი ოდენიც მახსოვს – ერთ ხელში მარტინი, მეორეში სიგარეტი. ლანჩის შემდეგ იძინებდა. თუ არ მეშლება, სადღაც სამ საათზე იღვიძებდა.
– მიუხედავად ამისა, ოდენი ძალიან ნაყოფიერი იყო: ლექსები, კრიტიკული პროზა, პიესები…
– ვფიქრობ, რომ ოდენმა ბევრად ნაკლები დრო დაკარგა, ვიდრე ნებისმიერმა სხვა პოეტმა. ამასთან, როგორღაც ახერხებდა, ძალიან ბევრი ეკითხა. ანუ ოდენის მთელი ცხოვრება თხზვას, კითხვასა და – შუალედებში – მარტინის მოხმარდა. მასთან საუბარი მუდამ ერთი თემით იწყებოდა: რა წავიკითხე მე, რა წაიკითხა მან.
– თქვენთვის თუ წარმოადგენდა პრობლემას ოდენის ჰომოსექსუალიზმი?
– თავიდან (მიუხედავად ყველაფერისა, რაც მის შესახებ წამეკითხა) მე ეს არ ვიცოდი. როცა გავიგე, ამას ჩემზე არანაირი გავლენა არ მოუხდენია. პირიქით, მე ეს აღვიქვი, როგორ სასოწარკვეთის კიდევ ერთი, დამატებითი საბაბი. საქმე იმაშია, რომ პოეტი ამათუიმ ფორმით მუდამ მარტოობისთვისაა განწირული. ეს ისეთი საქმეა, რომელიც დამხმარეებს არ საჭიროებს. და რაც უფრო დიდხანს წერ, მით უფრო შორდები ყველას და ყველაფერს. იმ დროისათვის მე საკმაოდ კარგად ვიცნობდი ნატიფი სიტყვიერების ისტორიას, რათა მივმხვდარიყავი, რომ პოეტის ცხოვრება განსაკუთრებული კეთილდღეობით ვერ გამოირჩევა. განსაკუთრებით პირადი ცხოვრების თვალსაზრისით. თუმცა იყვნენ გამონაკლისებიც. ოდენი ჩემზე ძალიან მარტოსული კაცის შთაბეჭდილებას ტოვებდა. ვფიქრობ, რაც უფრო ძლიერია პოეტი, მით უფრო საშინელია მისი სიმარტოვე, მით უფრო უიმედო…
– თვითონ ოდენს არასოდეს უსაუბრია თქვენთან ამის შესახებ?
– არა, არა. ჯერ ერთი, რომც ეთქვა რამე, ჩემი მაშინდელი ინგლისური საშუალებას არ მოგვცემდა, ამ საკითხზე მეტ-ნაკლებად სერიოზული საუბარი გამოგვსლოდა. მეორეც, თავისი ასაკიდან გამომდინარე, ოდენი სულ სხვა სკოლას მიეკუთვნებოდა. ეს იყო ვიქტორიანულობით ნიშანდებული ჰომოსექსუალიზმი. სრულიად სხვა სორტი.
– იმ დასკვნამდე მივდივართ, რომ ოდენის ცხოვრება და თავად ოდენი ერთგვარ ესთეტიკურ ფასეულობას წარმოადგენენ? ოდენმა შექმნა “მითი ოდენზე”, რომელშიც თვითონ ძველბერძენი ცინიკოსია ღრმა ნაოჭებით, ალკოჰოლიზმით, ჭუჭყიანი ფრჩხილებით…
– იცით, ეს უკანასკნელი “ღირსება” მისთვის არასოდეს შემინიშნავს.
– და სწორედ ეს არის მითი! თუ შეგიძლიათ, აღწეროთ ოდენის სახე?
– მას ხშირად ადარებდნენ გეოგრაფიულ რუკას. მართლაც ჰგავდა რუკას, ცენტრში ჩასმული ორი პატარა თვალით, იმდენად იყო მისი სახე დაღარული ნაოჭებით. მისი სახე ხვლიკის ან კუს ტყავს მაგონებდა.
– სტრავინსკი ამბობდა, თუ ოდენის სახის დანახვა გვინდა, ჯერ მისი გაუთოება მოგვიწევსო. ჰენრი მური, პირიქით, აღტაცებით საუბრობდა “ღრმა ნაოჭებზე, რომლებიც გუთნით ახალმოხნულ ველს ჰგვანან”. თავად ოდენი საკუთარ სახეს ადარებდა საქორწინო ტორტს წვიმის შემდეგ.
– გამაოგნებელი სახე ჰქონდა. საკუთარი ფიზიონომიის არჩევა რომ შემეძლოს, ან ოდენის სახეს ავირჩევდი, ან ბეკეტისას. უფრო ოდენის.
© ”არილი”
