10 ივნისი პორტუგალიაში ეროვნული დღესასწაულია: კამოინშის დღე. მიჩნეულია, რომ სწორედ ამ დღეს, 1580 წელს, გარდაიცვალა ლუიშ დი კამოინში, – საყოველთაო აღიარებით, ყველაზე დიდი პოეტი იმათ შორის, ვისაც როდისმე პორტუგალიურად უწერია. თუმცა თავისთავად ეს თარიღიც ისევე საეჭვო და დაუდგენელია, როგორც პოეტის დაბადების წელი და როგორც მრავალი სხვა ფაქტი პოეტის ბიოგრაფიიდან, რომლებიც, ამისდა მიუხედავად, მსუბუქად და უმტკივნეულოდ გადადის ერთი მიმოხილვიდან, ცნობარიდან, სახელმძღვანელოდან თუ ენციკლოპედიიდან მეორეში. საგულდაგულო დაკვირვებისას კი ეს მონაცემები უფრო მეტად რომანტიკულ-სიმბოლური ლეგენდის ფრაგმენტებს ჰგავს და სინამდვილეში, როგორც აკადემიური კვლევანი ასკვნის, მეტად იშვიათად დასტურდება დოკუმენტურად.
აქ უჩვეულო არაფერია, რაკი კლასიკოსებს, ძირითადად, ასეთი ბედი ხვდებათ წილად: საერთოსახალხო თუ ხალხური ცნობიერება დაჟინებით მოითხოვს ეროვნული პოეტის, – ისევე, როგორც, ზოგადად, ეროვნული მოღვაწის, – ასავალ-დასავლის არა მხოლოდ ხელმისაწვდომ წარმოდგენას, არამედ ამ ბიოგრაფიული მოდელის სიახლოვესაც პოეტის იმ იდეალურ სახე-პარადიგმასთან, რომელიც კონკრეტულ დროში თუ კონკრეტულ გარემოში ყალიბდება და რომელსაც უმთავრესად ისინი აყალიბებენ, ვისაც კლასიკური ტექსტი, – ბუნდოვანი ბიოგრაფიის ავტორის მიერ შექმნილი, – ან ხელთ სჭერია, ან ეს ტექსტი სადმე უსწავლია, ანდა მასზე ყურმოკვრით როდისმე რამე გაუგონია. ტექსტი ტექსტად, მაგრამ ეროვნული “პანთეონის” წევრობისათვის აუცილებელია ამ წევრის ვინაობის საკმაოდ მკაფიო მონახაზი, – თუნდაც არცთუ მცირედ დაშორებული რეალურ ისტორიულ სურათს. კლასიკოსთა ბიოგრაფიის შეთხზვის მით მეტი ასპარეზი ჩნდება მაშინ, როცა საბუთებრივი მონაცემები მეტად მწირია, – როგორც, ვთქვათ, კამოინშის, ჰომეროსის ან თუნდაც რუსთველის შემთხვევაში… ამავე დროს, გარდაუვალი ხდება მითოსურ-ფოლკლორული შევსება და გაჯერება იმ მცირედისა, რაც ლეგენდური პოეტის ცხოვრების შესახებ პირველწყაროებიდანაა ცნობილი. ასე იყო ყველგან, ასე იყო პორტუგალიაშიც და ასე მოხდა, როცა კამოინშის ცხოვრების ნამდვილი შემთხვევები თქმულებებს, გადმოცემებს, წარმოსახვას გადაეჯაჭვა…
სწორედ რომანტიკულ-სიმბოლური იერი დაჰკრავს ამ ბიოგრაფიას, საიდანაც მკრთალად გამოჭვივის ისტორიული სანდოობა: პოეტი ნიშანდებულია უკვე გამორჩეული წარმოშობითაც, რაკი იგი ყველაზე სახელმოხვეჭილი პორტუგალიელი მოღვაწის, მოგზაურ ვაშკუ და გამას, ნათესავია; დედისერთა ლუიშის ოჯახი დიდებულთა ფენას ეკუთვნის, ხოლო პირვანდელი განათლება, რომელსაც ყმაწვილი ეზიარება, დომინიკურ-იეზუიტურია; ცოდნის გასაღრმავებლად არჩეულია, რა თქმა უნდა, ქვეყნის უძველესი და საუკეთესო უმაღლესი სასწავლებელი – კოიმბრის უნივერსიტეტი, სადაც სწავლას დაწაფებულ მოწაფეს მოძღვრად დაუდგება ბიძამისი, მონასტრის წინამძღვარი და სასწავლებლის კანცლერი (თუმცა უნივერსიტეტის სტუდენტთა იმდროინდელ ნუსხაში კამოინშის გვარი ძნელად მოსაძებნი აღმოჩნდა); ღვივდება და წყდება მხურვალე მეგობრობა ადრეულად დაღუპულ ანტონიო დე ნორონიასთან, გრაფ დე ლინიარესის ვაჟთან (მის ხსოვნას უძღვნის პოეტი “ოქტავებს ქვეყნიერების უსამართლო წყობის გამო”); გულმოკლული კამოინში შემდგომ – უკვე ლისაბონში – ვნებიანი სიყვარულით აღენთება ვინმე დიდებული ქალის მიმართ, რომელიც თითქოს მეფესთან დაახლოებული ოჯახის წარმომადგენელია, ან, ეს შორეული სატრფო, შესაძლოა, მეფის ნახევარდა, ინფანტა მარიაც კი იყოს; ტრფიალს, – მით უმეტეს, ფარულ ტრფიალს, – ბუნებრივად უკავშირდება შემოქმედებითი აღმაფრენაც: დამწყები პოეტი თავის პირველ ლირიკულ და დრამატულ ნაწარმოებებს სამეფო კარზე წარადგენს; აკრძალულ სიყვარულს მეფის, იოანე მესამის, სასტიკი რისხვა მოჰყვება (რაც ისტორიულად ვერ დასტურდება); სიყვარულში ხელმოცარული ჭაბუკი პოეზიას თავს არ ანებებს (სიცოცხლის ბოლომდე!), მაგრამ ან ტრფობისაგან განსაკურნებლად, ან მხედრულ სიმამაცეთა გამოსაჩენად, ან, ზოგიერთი ვერსიით, სიღატაკიდან თავის დასაღწევად ტოვებს დედაქალაქს და ბრძოლის ველს მიაშურებს, – თითქოს მაროკოში, სადაც გააფთრებული შეტაკებისას ცალ თვალს დაკარგავს; ლისაბონში დაბრუნებულ პოეტს ახალი რისხვა დაატყდება თავს, მაგრამ ამჯერად არა მეფისა, არამედ კანონისა, – სასჯელის სახით: შუაღამით, ქუჩაში ატეხილი აყალმაყალისას, იგი სიკვდილის პირზე მიიყვანს მეფის მეუზანგეს, რის გამოც საპყრობილეში ამოყოფს თავს, მაგრამ მისი რამდენიმეთვიანი პატიმრობის შემდეგ ხელმწიფე დიდსულოვან მოწყალებას გამოიჩენს და დატუსაღებულ მეომარს თავისუფლებას მიანიჭებს, ოღონდ ნაცვალსაგებად ინდოეთში, პორტუგალიურ სამფლობელოში, გოაში, გააწესებს (ზოგიერთი წყაროს თანახმად, ეს თავად პოეტის სურვილის ნებაყოფლობითი აღსრულება იყო და არა სასჯელი); ბოლოს და ბოლოს, კამოინში, სხვადასხვა ლაშქრობებში მონაწილეობით გადაქანცული, არცთუ დასაბუთებული მოსაზრებით, თითქოს ჩინეთში, პორტუგალიურ სამფლობელოში, მაკაოში, ხელსაყრელ სამოხელეო თანამდებობასაც მიაღწევს – “გარდაცვლილთა და უგზო-უკვლოდ დაკარგულთა ქონების გამგებელი” გახდება; მალე გაფლანგვის ბრალდებით მას ისევ ციხეში უკრავენ თავს, ან, შესაძლოა, რამდენჯერაც კი, მაგრამ, პატიმრობიდან თავდახსნილს, აღმოსავლეთში ჩვიდმეტწლიანი – არცთუ წარმატებული – ყოფნის შემდეგ მას ისევ პორტუგალიისაკენ გაუწევს გული (თუმცა მანამდე, ერთი ძველი რომაელის სიტყვების დამოწმებით, შეჭირვებული პოეტი ასე დაიქადებს: “ო, უმადურო სამშობლოს მიწავ, არ გეღირსება შენ ჩემი ძვლები!”); ევროპისაკენ მომავალ (ან, სხვა ვერსიით, ჩინეთიდან ინდოეთს მიმავალ) ყოფილ მეომარს და ყოფილ მოხელეს მძვინვარე ქარიშხალი გემს დაულეწავს და მას მანამ მოუწევს ცურვა, სანამ ფეხქვეშ ხმელეთს იგრძნობს; პოეტის გადარჩენის შთამბეჭდავი სურათი პოეზიის გადარჩენის სიმბოლოდ იქცევა: ცურვისას ლუიშ დი კამოინშს შემართულ ხელში თავისი პოემა “ლუზიადები” უპყრია, – ისე უჭირავს, რომ წყალმა არ დაასველოს, ზღვამ არ შთანთქას, დრომ არ წარიტაცოს; იგი ჯერ აფრიკაში, კონტინენტურ მოზამბიკში თუ კუნძულ მოზამბიკზე აღმოჩნდება, შემდგომ კი, – სრულიად გაძარცული, – მშობლიური ლისაბონის სანაპიროზე მოიბრუნებს სულს; სამეფოს დედაქალაქში 1572 წელს პოემა წიგნად იბეჭდება, რაც ხილულად და უტყუარად დასტურდება, ისევე, როგორც ის, რომ პოეტი შრომის საზღაურად პორტუგალიის მეფისაგან, თვრამეტი წლის სებასტიანე პირველისაგან, – რომელსაც ეძღვნება ნაწარმოები, – სიცოცხლის ბოლომდე მწირ ყოველთვიურ პენსიას მოიპოვებს; ერთი ლეგენდის მიხედვით, მას მაინც იმ პატარა მოზამბიკელი მსახური ბიჭის მათხოვრობით უხდებოდა თავის რჩენა, რომელიც მან აფრიკიდან ჩამოიყოლა; მიწიერი ცხოვრების მიწურულს იგი თითქოს ჭაბუკი ხელმწიფის მხარდამხარ იბრძვის და საომარ ასპარეზზე, მეფესთან ერთად, გმირულად ეცემა, ანდა, სხვა გადმოცემით, ყველასაგან მიტოვებული კამოინში სიღარიბესა და მარტოობაში ემშვიდობება წუთისოფელს; ასე მოხდა თუ ისე, ქვეყნის ყველაზე დიდი მესიტყვის სიკვდილი, ამავე დროს, ისტორიულადაცაა შეფერილი: მომაკვდავი პოეტი – სიცოცხლის დასრულებამდე რამდენიმე თვით ადრე – ხედავს ესპანელთა გაბატონებას თავის სამშობლოში და პორტუგალიის სამეფოს დაცემას.
ბრძოლის ველზე გაუჩინარებულ მეფე სებასტიანეს კი, რომელსაც 25 წლამდე სიცოცხლე არ დასცალდა, კიდევ დიდხანს ელოდნენ პორტუგალიელები: სჯეროდათ, რომ ჭაბუკ ხელმწიფეს, – ალბათ, სადმე გამოქვაბულში, – ღრმა ძილით სძინავს, უეჭველად გამოიღვიძებს და ქვეყანას თავისუფლებას მოუტანს.
კამოინშის ხალხური ბიოგრაფია, – რომელიც სინამდვილეს ირეკლავს და არც ირეკლავს, – რა თქმა უნდა, გახალისებულია რამდენიმე სატრფიალო გატაცებითაც (როგორც მრავალგზის მომხდარა, ლეგენდათა საყრდენად გამოდგა სამიჯნურო ლირიკაც, თუმცა ეს ლექსები, სიმართლე რომ ითქვას, არა იმდენად რეალურ მოვლენებს, რამდენადაც ალეგორიულ-მისტიკური მიმართულების ლიტერატურულ ტრადიციებს ეფუძნება): ამ თქმულებათა შორისაა სიყვარული ჩინელი ქალის მიმართ, რომელიც თითქოს იმ დროს დაიხრჩო, როცა გემის ჩაძირვისას “ლუზიადების” შემქმნელი თავისი პოეზიის გადასარჩენად ზრუნავდა. პოეზიას ამჯერადაც მსხვერპლი დასჭირდა…
და კიდევ, პოეტის პორტრეტი: კამოინშის ყველა გავრცელებული გამოსახულება მას ცალთვალად წარმოსახავს. თითქოსდა მისი ეს ხინჯი საბრძოლო თავდადადებას უკავშირდება, მაგრამ ასეთი წვრილმანი ხომ კიდევ ერთ მეტყველ ნიშანს ჰმატებს იმ კანონიკურ სახეს, როგორითაც თაობათა წინაშე წარმოდგება კლასიკოსი პოეტი: საკუთარ თავში ჩაღრმავებული, გარინდებული, გარე მზერიდან შინაგანი მზერისაკენ მიპყრობილი, – ბრმა ან ნახევრადბრმა, ანდა ცალთვალა. ასეთია კამოინში, ასეთია ჰომეროსი, მილტონი, გურამიშვილი…
ლუიშ დი კამოინშის პოეზია მართლაც სიღრმისაკენ მსწრაფი ადამიანის მცდელობის ნაყოფია, – განაზრებისა და გამოხატვის მცდელობისა, და იმგვარი სიღრმისაკენ სწრაფვისა, რომელიც სამყაროს კანონზომიერების ამოცნობას ლამობს და რომელსაც სამყაროს წესრიგში ქვეყნისა თუ პიროვნების საკუთრივი ადგილის მიგნება გადაუწყვეტია. ასეთია მისი ლირიკაც და ასეთია მისი ეპოსიც, მაგრამ ერთიცა და მეორეც დიად წინამორბედებს ემყარება და მათს ნაფიქრსა და სათქმელს გარდათქვამს, აგრძელებს, ავსებს, ახლებურად – და ეროვნული კულტურისათვის განსაკუთრებულად – წარმოაჩენს. თუ კამოინშის ლირიკა, რომელიც გარეგნულად რენესანსული ნიმუშების კალაპოტს არ სცილდება, ტრფობისმიერი აღფრთოვანებისა და სევდისმიერი ტკივილის ჩვეულ მოტივებს ააჟღერებს, მისი ეპოსი გმირობისა და მოგზაურობის ასახვას ეძღვნება და, კიდევ, ზებუნებრივის ჩარევას ადამიანთა ცხოვრებაში, – თავისი პოემით “ლუზიადების” ავტორი იმ ეპიკურ მთხრობელთა გრძელ წყებას აგრძელებს, რომლის სათავეში ოდისევსის და ენეასის ზღვაოსნობათა აღმწერნი დგანან. მაგრამ ეს საზღვაო მოგზაურობანი – ჰომეროსის, ვერგილიუსის თუ კამოინშის მიერ დანახული და წარმოსახული – თვითშემეცნების, საკუთარი თავის გაგების ხერხი და საშუალებაა, ხოლო ის ვინც შეიმეცნებს, – თვითშემმეცნებელი, – შეიძლება ერთეული პიროვნებაც იყოს, ერთეული ეთნოსიც და მთლიანი ქვეყანაც.
კამოინშის შემოქმედების – და, საერთოდ, პორტუგალიური ლიტერატურის – აღიარებული მწვერვალი, ვრცელი ეპიკური პოემა “ლუზიადები”, ავტორის ჩანაფიქრით, მიზნად ისახავს მითოსური ლუზუსის მემკვიდრეთა, ანუ პორტუგალიელთა, ვინაობისა და ისტორიული ადგილის გაგებას, მათი გმირული ამბების – ბრძოლებისა და დაპყრობების – განგებისმიერი მნიშვნელობის გააზრებას, ამ მეომარი და მოგზაური ხალხის წარსულის შეფასებასა და მომავლის განჭვრეტას, ხოლო გარდასულის ხლართებსა და მომავლის მისანიშნებლებში გზის ამგვარი გაკვალვა, ძიებაც და ძიების შედეგიც, ლიტერატურულ სიტყვად ქცეული, პორტუგალიელთა (და რამდენადმე, აგრეთვე, ბრაზილიელთა) ეროვნული ცნობიერების საფუძველმდებ ქვად დაიდება.
პოემა აღწერს კამოინშის ლეგენდური წინაპრის, ვაშკუ და გამას, მოგზაურობას, ოკეანეათა გავლით, საზღვაო გზის გასაკვალავად პორტუგალიიდან ინდოეთისაკენ, მაგრამ გზადაგზა პოეტი ლუზუსის შვილთა მრავალსაუკუნოვან საგმირო ამბებს მოუთხრობს მკითხველს, – უფრო ზუსტად, მოგზაურნი მოუთხრობენ გზად შეხვედრილ ადგილობრივ მკვიდრთ (ღირსშესანიშნავია, რომ პაულო და გამა, ადმირალის ძმა, კალეკუტის მბრძანებელს უხსნის იმ ფიგურებისა და სიმბოლოთა რაობას, რაც პორტუგალიურ ალმებსა თუ ბაირაღებზეა გამოსახული, ¬ – მისი განმარტებანი არა მარტო წამოაჩენს იმ ისტორიულ შინაარსს, რაც ნიშანდებულია, ანუ რაც ნიშნების სახითაა მოწოდებული, არამედ, შეფარულად, ნიშანთა ენის წაკითხვის ოსტატობასაც გადმოგვცემს და გვასწავლის!). მაშინაც, როცა პოემის სტროფები ხალხის ჰეროიკულ-ლეგენდურ წარსულს აცოცხლებს და მაშინაც, როცა ნაწარმოების მსვლელობისას ზღვაოსანთა ცხოვრებაში ანტიკური ღმერთები მეტად ქმედითად ერევიან, – ხელს უშლიან, ამხნევენ თუ მხარს უჭერენ ხომალდზე მყოფ მოგზაურთ, – პოეტის თხრობა, რა თქმა უნდა, მითოსურ სივრცეში მიედინება. მაგრამ თავად მგზავრობის აღწერილობა, და ამ გზაზე თავსგადამხდარი ფათერაკები რეალურ, კონკრეტულ, ცხოვრებისეულ გამოცდილებას ემყარება, – პოეტის პირად გამოცდილებას: კამოინშიც სწორედ ამ საზღვაო გზით გაემგზავრა ინდოეთისაკენ, – იმ გზით, რომელიც მისმა წინაპარმა, დომ ვაშკუმ, პირველმა გაკვალა. ამდენად, პოემის ფურცლებზე რეალური განზომილება მითოსურ განზომილებას ერწყმის, ხელშესახები არ იმიჯნება ჭვრეტისმიერისაგან, საზოგადო მონაპოვარს საკუთრივი მონაპოვარი ავსებს, რასაც შედეგად ის მოსდევს, რომ “ლუზიადების” მხატვრულ სამყაროში მკაფიოდ ირეკლება ნამდვილი სამყაროს ერთიანობა, – ერთობლივი, განუყოფელი და გაუხლეჩელი მთლიანობა.
რაკი პოემის მანძილზე ანტიკური ღმერთები თვალმოუხუჭავად და დაუღალავად მონაწილეობენ გმირთა ცხოვრებაში, მაგრამ რაკი მთხრობელმაც თუ მკითხველმაც კარგად იციან, რომ არც ბაკქოსი არსებობს რეალურ ყოფაში, არც ვენუსი და არც იუპიტერი, – არ გაჭირდება იმის ამოცნობა, თუ რისი თქმა სურს იგავურად პოეტს: რომ ხილულ, მიწიერ ხდომილებებს უხილავი, მიღმიერი წყობა წარმართავს, ხოლო ჩვენს ცხოვრებას კი სწორედ ის განგებულება განაპირობებს, რომელიც არც თვალისათვისაა მისაწვდომი და არც ხელისათვისაა შესახებად მოსახელთებელი… ადამიანი თავად არ განაწესებს თავისი ცხოვრების სვლას, ან, უფრო სწორად, იგი არაა ის ერთადერთი, რომელიც თავად წყვეტს საკუთარ ხვედრს… სამყაროს წესრიგში ადამიანის ამგვარი – კამოინშისეული – ხედვა უჩვეულოცაა და გამორჩეულიც, რაკი პორტუგალიელი პოეტი, მეტ-ნაკლებად, მაინც რენესანსულ ფილოსოფიასა და ლიტერატურას ეფუძნება, ამ კულტურის კალაპოტშია ჩამოყალიბებული, ხოლო თავისი თვალსაზრისით კი იგი მკვეთრად ემიჯნება რენესანსულ მსოფლმხედველობას, რომელიც ქვეყნიერების ცენტრში ადამიანს წარმოსახავდა, – საკუთარი ბედისწერის, საკუთარი აწმყოსა და მომავლის განმსაზღვრელ პიროვნებას, და, კიდევ მეტი, საკუთარი თავის შემოქმედს. კამოინში კი, ახლობელ წინაპართა და უფროს თანამედროვეთაგან განსხვავებით, არათუ არ უგულებელყოფს, არამედ თვალს არ აცილებს სამყაროს ვერტიკალურ ღერძს, რომელთან მიმართებაშიც ეძებს იგი ადამიანის ადგილს, და მას ისიც საღად გაუცნობიერებია, იმასაც გონივრულად მიმხვდარა, რომ ეული ადამიანი არ განაგებს თავის ბედს, რომ იგი არ დგას სამყაროს შუაგულში, რომ იგი არაა სამყაროს შეუცილებელი ბატონ-პატრონი.
ამიტომ ბუნებრივად ჩანს, რომ კამოინშის შემოქმედებაში, განსაკუთრებით კი მის ლირიკაში, მტანჯველად და შეუფარავად გაცხადდა რენესანსული, ეგრეთ წოდებული “ტიტანური” ადამიანის ტრაგედია – მისი კოსმოსური გულდაჯერების მსხვრევა, ცხადად გამომჟღავნდა ადამიანური არსების მეტაფიზიკური სისუსტის აღიარება, ყოფითი გაწბილება და გულგატეხილობა თავს დამტყდარ თუ მოსალოდნელ განსაცდელთა გამო, იმის გამო, რომ ამ ქვეყნად დაუძლეველი ბოროტება ბატონობს და რომ მარტოხელა ადამიანი უძლურია მასთან გასამკლავებლად. პოეტის სტროფებს მოუშორებლად მსჭვალავს სევდა, – შედეგი მძაფრი განცდისა, თუ რამდენად გარდაუვალია ტკივილი, რომელსაც ატარებს დრო, წუთისოფელი, წარმავალობა, ადამიანის ხვედრი.
ამგვარი ზოგადი ხედვა კი არსებითად გადასინჯავს, გადაიაზრებს ადამიანის იმ ცენტრალურ და შეურყეველ ადგილს სამყაროში, რომელიც მას რენესანსმა მიანიჭა, აქედან გამომდინარე, რენესანსული – ხან გულუბრყვილო, ხან კი შეგნებული – ღმრთისმებრძოლური განაზრება-განზრახვანი ვერ პოვებს ვერანაირ გამოძახილს ვერც კამოინშის გონებასა და გულში, ვერც მის ლექსებსა და პოემაში. პოეტის ესოდენი ყურადღება სალმობისა და სიკვდილის, განგების ძალისა და ადამიანის შებოჭილობის მიმართ ბუნებრივად მეტყველებს, თუ როგორი გამოტანჯული დაეჭვებით აღიქვამს იგი ოდენ საკუთარ შეძლებას დაყრდნობილი პიროვნების – თითქოს დაუბრკოლებელ და თითქოს დაუსაზღვრავ – აღზევებას. კამოინში ამიტომაც უთუოდ სჯობნის თავის ლიტერატურულ და ფილოსოფიურ წინამორბედებსა თუ მასწავლებლებს საღი განსჯითაც, გონიერებითაც, შორსმჭვრეტელობითაც, სულიერი პატიოსნებითაც. არაა ძნელი ითქვას, რომ პოეტს ბევრი აღარაფერი აკავშირებს რენესანსულ კულტურასთან და რომ მისი ხედვაც, მისი პოზიციაც, მისი ესთეტიკაც მას ბაროკოს წინამორბედად ან, კიდევ მეტი, ერთ-ერთ მესაძირკვლედაც წარმოაჩენს, განსაკუთრებით პორტუგალიურ ლიტერატურაში. ბაროკოს კი, რენესანსისაგან განსხვავებით, უფრო მეტი სიღრმეც გამოარჩევს, უფრო მეტი მგზნებარებაც, რელიგიური განცდისა და აღქმის უეჭველად უფრო მეტი სიფაქიზეც.
ღირსშესანიშნავია, რომ კამოინშის პოეზიაში ასახული სატრფიალო გრძნობებიც განსხვავებულია რენესანსული სიყვარულისაგან, რომლის გზა ალეგორიულობიდან, ქარაგმულობიდან რეალიზმისაკენ მიემართება. ბაროკო კი თავის მხატვრულ სივრცეში სამყაროს გამოხატვის უმთავრეს იარაღად იყენებს სწორედ ალეგორიას, იგავს, ემბლემას, სიმბოლოს, რომელთაც სათქმელისათვის სახის მინიჭების განმსაზღვრელი დანიშნულება ენიჭება, – იმდენად და იმგვარად, როგორც მანამდე, ალბათ, არასოდეს სიტყვიერ თუ სახვით ხელოვნებაში. ის სატრფიალო ლირიკაც, რომელიც მრავლად შემონახულა ლუიშ დი კამოინშის სახელით (თუმცა მათი ავტორობის საკითხი – მნიშვნელოვანწილად – დღემდე დიდ კამათს იწვევს მკვლევართა შორის), შორსაა რეალური სიყვარულისა და რეალური სატრფოს აღწერისაგან, რაკიღა ის, უწინარეს ყოვლისა, მეტაფიზიკურ და მისტიკურ ფარულ შინაარსს ირეკლავს. ამიტომაც ეს გზა სხვაგვარ გეზს იღებს, – რენესანსულის საპირისპირო მიმართულებას მიჰყვება: რეალური მხოლოდ ბიძგად გამოდგება იდუმალის მისაწვდომად, რეალური მხოლოდ იმის გამოხატვას ემსახურება, რაც მის მიღმა შეფარულა…
გასაკვირი არაა, რომ პოეტმა – როგორც სულიერად, ისე პოეტიკურად – ნაყოფიერად ისაზრდოვა პლატონური თუ ახალპლატონური ფილოსოფიიდან ნასესხები მოტივებით: სწრაფვა სატრფოს სილამაზისაკენ სინამდვილეში იდეალური, უსხეულო სილამაზისაკენ სწრაფვაა; დაუოკებელი ვნება და მიდრეკილება იმის მიმართ, რაც სრულყოფილია, სულის აღზრდას ემსახურება; შეყვარებულს მოშორებული სამშვინველის წუხილი და ჭმუნვა არამიწიერი სამშობლოს მონატრების მინიშნებაა; ერთადერთი რჩეულის მოლოდინის, მასთან შეხვედრის, მასთან დაშორების სურათები – მისტიკისა და პოეზიის ენაზე – სულის მზადყოფნის, აღტაცებისა და დაცემის ასახვაა… ამ შემთხვევაში, შორეული სუფიურ-ბჰაკტიური პარალელების მოხმობის გარეშე (მიუხედავად იმისა, რომ ერთიცა და მეორეც, რომლებიც ისლამურ და ჰინდუისტურ ნიადაგზე ჩამოყალიბდა, იმავე პლატონურ-ახალპლატონურმა სულისკვეთებამ გააღვივა), უპრიანი იქნება ყურადღების მიპყრობა იმ შინაგანი ახლობლობისათვის, იმ ტრადიციისმიერი გადაძახილისათვის, რითაც პორტუგალიელი პოეტის თვალშისაცემი ნათესაობა მჟღავნდება ბერნარ კლერვოელთან, ხუან დე ლა კრუსთან, დავით გურამიშვილთან…
თავისთავად, კამოინშის პოეტური თუ პიროვნული გავლენა მოულოდნელად ფართო აღმოჩნდა, – მოულოდნელი პორტუგალიური ენის არცთუ ფართო გავრცელების გათვალისწინებით (თუმცა მცირე დრო დასჭირდა როგორც ლექსების, ისე “ლუზიადების” მრავალრიცხოვანი თარგმანების გაჩენას სხვადასხვა ევროპულ ენაზე). პოეტის, – ბედუკუღმართი მებრძოლისა და შთაგონებული მესიტყვის, – სახეში ერთმანეთს შეერწყა ლეგენდური ბიოგრაფია და დიადი პოეზია, მგზნებარე მგოსანი და დინჯი მთხრობელი, პორტუგალიური ეროვნული ცნობიერების მესაძირკვლე და ჰომეროსისა თუ ვერგილიუსის სადარი ევროპელი ეპიკოსი. ხოლო ეს სახე, – სიმბოლური ფიგურა ტანჯული და დევნილი პოეტისა, – კულტურულად შთამაგონებელი გახდა როგორც მის სამშობლოში, როგორც პორტუგალიურენოვან ბრაზილიაში, ისე იქიდან საკმაოდ შორსაც, თუნდაც მეცხრამეტე საუკუნის რუსეთში – ვასილი ჟუკოვსკისათვის (დრამატული პოემა “კამოინში”), თუნდაც მეოცე საუკუნის გერმანიაში – რაინჰოლდ შნაიდერისათვის (ესეისტური ტრაქტატი “კამოინშის სალმობანი, ანუ პორტუგალიური ძალმოსილების დაცემა და სისრულე”)…
კამოინში დარწმუნებული იყო, რომ მის სამშობლოს განსაკუთრებული მისია ეკისრებოდა მსოფლიოს მომავლისათვის, რომ სწორედ მის ქვეყანას უნდა უზრუნველეყო ქრისტიანული ცივილიზაციის გავრცელება დედამიწის შორეულ კუთხეებში: აზიაში, აფრიკაში, ამერიკაში… მაგრამ მომაკვდავი პოეტი თავად შეესწრო პორტუგალიის დიდების დაისს, მისი ისტორიული დანიშნულების მოლოდინთა სრულ გაცამტვერებას. მოახლოებული სიკვდილის პირისპირ, იგი ძნელად თუ წარმოიდგენდა, რომ ლუზუსის შვილთა საკაცობრიო როლი დროთა მსვლელობაში უკეთ გამოიკვეთებოდა და, ანაზდად და მოულოდნელად, სწორედ “ლუზიადების” შემქნელის პოეტური სტროფების წყალობით: პორტუგალიელთა ყველაზე ცოცხალი და ყველაზე ქმედითი გავლენა მსოფლიო კულტურაზე ლუიშ დი კამოინშის პოეზიის გავლენა აღმოჩნდა (ამ თვალსაზრისით, მეთექვსმეტე საუკუნის პოეტს შემდგომში, – მეოცე საუკუნეში, – რა თქმა უნდა, ფერნანდუ პესოაც ამოუდგა გვერდით). შეიძლება რიტორიკულად ითქვას, რომ კამოინში სხვადასხვა ქვეყნის მკითხველს უკვე მეხუთე საუკუნეა, – დღევანდლამდე, – პორტუგალიურად მიმართავს.
მაგრამ “ლუზიადების” ფურცელებიდან იგი გულწრფელად და მგზნებარედ იმდროინდელი მსოფლიოს მმართველებსაც მიმართავდა, ხოლო მისი ერთი ამგვარი მოწოდება ამჟამადაც (და ჩვენთვისაც) საგულისხმოა! მართალია, პოემის მოქმედების ასპარეზი მოიცავს აღმოსავლეთსაც და დასავლეთსაც, მაგრამ პოეტი არც მათ საზღვარს ივიწყებს, უფრო სწორად რომ ითქვას, მან კარგად იცის, სად გაატაროს მიჯნა აღმოსავლეთსა და დასავლეთს, ევროპასა და აზიას შორის: ეპოსის მეშვიდე სიმღერის მეცამეტე სტროფში პოეტი უსაყვედურებს ევროპელ ხელისუფალთ, რადგან ისინი ყურს არ ათხოვებენ დახმარებისათვის მხურვალედ მღაღადებელ, მეზობელ დამპყრობელთა ბატონობისაგან გატანჯულ ბერძნებს, თრაკიელებს, სომხებს, ქართველებს… პოეტი შეახსენებს ევროპის ძლიერი ქრისტიანული ქვეყნების მმართველთ, რომ მტარვალთა უღლისქვეშ მგმინავნიც, – თუნდაც მოშორებულნი, – ევროპელები არიან და ევროპელთა უთუო მზრუნველობას იმსახურებენ; ამავე დროს, იგი მიმართავს – და თანაც არცხვენს – იმათ, ვინც საკუთარ თავკერძა მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად მცირე ხალხთა მჩაგვრელებთან გარიგებულან, რის გამოც განსაცდელში მიუტოვებიათ, მტრისათვის შეუტოვებიათ ევროპისაგან დახმარების მომლოდინე ერები, – მათ შორის, ქართველები… დასტური არ სჭირდება, რომ კამოინშის პოეზია, ამ თვალსაზრისითაც, ისევ მწვავე და ცოცხალია!
* * *
ყოველთვის ძნელი განსასაზღვრია, რამდენად ასახავს პოეტის შემოქმედება თავად შემოქმედის ცხოვრებას ან გარემოს. კამოინშის შემთხვევაში ამგვარი დასკვნის გამოტანა კიდევ უფრო რთულდება იმიტომაც, რომ, ჯერ თავისთავად, კულტურის დიადი ტექსტები თავიანთი დროისა და გარემოს გარეშეც აგრძელებს სიცოცხლეს, ხოლო ყველაზე სახელგანთქმული პორტუგალიელი პოეტის ბიოგრაფია ისედაც საუკუნოვან ვარაუდებსა და წარმოსახვას ემყარება. ამიტომაც ადვილი არაა, ითქვას, რომელი რომელს განაპირობებს, რომელი რომელს ირეკლავს: “ლუზიადების” ავტორის პოეტური ფურცლების სევდიანმა ქარგამ წარმოშვა ლეგენდა მისი შემქმნელის ტრაგიკული ცხოვრების შესახებ თუ, მართლაც, დევნილობამ, ტანჯვამ და გაუხარელმა ყოფამ მიანიჭა პოეტის სტრიქონებს ეგზომ ტრაგიკული ჟღერადობა.
ისიც არავინ უწყის, რამდენად შეესაბამება ცხოვრებისეულ სინამდვილეს ლეგენდური გადმოცემა, რომლის მიხედვითაც, “ლუზიადების” წერას კამოინში გემბანზე, ინდოეთის გზაზე, ზღვის შუაგულში ყოფნისას შესდგომია: პოემა, რომელიც ზღვაოსანთა საგმირო ამბებს აღწერს, ამ თქმულების თანახმად, ზღვაში დაბადებულა. თუნდაც ყოფითი სიმართლე განსხვავებული იყოს, საქმის არსი ამ შემთხვევაში სწორადაა მოხელთებული: პოემა სუნთქავს ზღვით, პოემა გაჟღენთილია ზღვის სურნელებით, მაგრამ მისი სათქმელი, ზღვაზე და ზღვიდან წარმოშობილი, სიტყვაში პოვებს უკვდავებას. კამოინშის ცხოვრების კიდევ ერთი ლეგენდა მოგვითხრობს პოეტის მიერ პოემის ხელნაწერის, – ზღვის უწყების პოეტური ძეგლის, – ზღვისთვის გამოტაცების შესახებ… წიგნი, ზღვიდან და ზღვის გამოცდილებიდან გამოტანილი, პოეტის მშობლიურ ზღვისპირა მიწაზე ურყევ სამკვიდროთაკენ მოხმობის მოციმციმე შუქურად აღიმართა, – მეზღვაურთათვის, მოგზაურთათვის, გზის მაძიებელთათვის…
პორტუგალიელთა ეროვნული ეპოსი “ლუზიადები” – ამბავი იმისა, თუ ვინ არიან ლუზუსის შთამომავალნი, პორტუგალიელები, თუ რა უქნიათ და რა შეუქმნიათ მათ – პორტუგალიის მსგავსად, ზღვას გაჰყურებს, მაგრამ ნიადაგზეც მყარად დგას და მარადისობაშიც მოუცვლელად უდგას ფეხი.
2009
პირველად გამოქვეყნდა წიგნში: მერაბ ღაღანიძე, მწერლის ცხოვრება დროში და სიტყვაში: 99 მცირე და ვრცელი ჩანაწერი უცხოელ მწერალთა შესახებ, თბ.: მემკვიდრეობა, 2011, გვ. 367-379.
