ვერაფერს გავუგებთ დოსტოევსკის, თუ შინაგანად, მთელი არსებით არ განვიცადეთ იგი. ჯერ საკუთარი ძალები უნდა მოვსინჯოთ და გამოვწვრთნათ, შევიტყოთ, თუ რამდენად ძალგვიძს სხვისი დარდის გაზიარება, სხვისი თანაგრძნობის და ახლის ზეაღმატებული აღქმა: ფარული, ღრმა ფესვები უნდა გამოვჩხრიკოთ, ეგებ ამ გზით გავიგოთ მისი, ერთი შეხედვით ფანტასტიკური, სინამდვილეში კი საოცრად ალალი, საოცრად ჭეშმარიტი კაცთმოყვარეობა.“
„უძველესი დროის ლანდშაფტებს, მისტიკურ სამყაროს ეზიარება კაცი დოსტოევსკისთან, ეზიარება უძველეს და ამავე დროს ქალწულებრივად ხელუხლებელ ქვეყანას, და როგორც ყოველგვარ სიტიქიის სიახლოვეს, მასთან სიახლოვეც გულის ტკბილ, მაგრამ შიშნარევ თრთოლვას იწვევს.“
„თუ დოსტოევსკის შემოქმედების მთავარ ძარღვს მივწვდებით, თუკი გავიგებთ ამ დედააზრს, მხოლოდ მაშინ შეგვეცვლება შიშნარევი მოწიწება მისი მხურვალე სიყვარულით.“
„როგორც პიროვნება, როგორც მწერალი, როგორც რუსი ადამიანი, როგორც პოლიტიკოსი, როგორც წინასწარმეტყველი: ყოველთვის და ყველაფერში მარადიულ ცეცხლის შუქს ასხივებს დოსტოევსკი. არც ერთი გზა არ გაგიყვანს ბოლოში, არ დაგახედებს მის გულის ფსკერზე. მხოლოდ ქედმოხრა თუ შეიძლება მის წინაშე, თანაც მეტისმეტად დამორცხვებული, რადგან საოცრად აღმერთებს იგი ადამიანის არსებას, საოცრად, მეტისმეტად თაყვანს სცემს მას.“
„თვითონ დოსტოევსკის თითიც არ გაუნძრევია იმისათვის, რომ თავისკენ მივეზიდეთ. სხვა წარმომადგენლები ჩვენი ეპოქის დიდი ხელოვნებისა კი ასე როდი მალავდნენ თავიანთ ნებას. ვაგნერმა თავის შემოქმედებას თან დაურთო თავისი პროგრამული განმარტებანი, საპოლემიკო თავისმართლება; ტოლსტოიმ ფართოდ გააღო თავისი საყოველდღიურო ცხოვრების კარი, ასე რომ, ყველა ცნობისმოყვარეს შეუძლია გული იჯეროს, ყველა შეკითხვაზე მზადაა აშკარა პასუხი.“
„ადამიანებისადმი ჩემს დიდ სიყვარულს რაღაც დააკლდება, თუ ერთ-ერთ მათგანს გამორჩევით შევიყვარებ.“
„რაც უფრო ღრმად ჩასწვდები დოსტოევსკის სულს, მით უფრო ღრმად ჩაიძირები საკუთარ თავში, და მაშინ მიუახლოვდები მას, როდესაც ჩასწვდები შენს საკუთარ ზოგადსაკაცობრიო არსს. ვინც ბევრი იცის საკუთარ თავზე, ასევე კარგად შეიცნობს მას, ვინც ადამიანურობის უმაღლეს და უბადლო საზომად იქცა. გაჰყევი მის სიტყვაკაზმულობის ბილიკებს და ეს გზა მოგატარებს ვნებათაღელვის სალხინებელს, ბიწიერების ჯოჯოხეთს, ამქვეყნიური ტანჯვა-წამების ყოველ კუნჭულში შეგახედებს. დაგანახვებს წამებას ადამიანისას, წამებას მთელი კაცობრიობისას, წამებას ხელოვანისას და ყველაზე შეუბრალებელს – რელიგიურ წამებას.“
„დოსტოევსკის უკანასკნელი სიღრმე მისი უკანასკნელი სიდიადეცაა: და არასოდეს ყოფილა მისი სახე ისე მეტყველი, როგორც სიკვდილის სარეცელზე.“
„პირველი, რასაც დოსტოევსკი განგაცდევინებს, ძრწოლაა, შემდეგ კი – სიდიადე.“
„გულცივი ადამიანების ეპოქამ განგებ ამოირჩია დოსტოევსკი, რათა მის მაგალითზე ეჩვენებინა, რომ დღესაც შეიძლება სიხარულისა და ტანჯვის ტიტანური განცდა.“
„მისტიურად მოაზროვნე დოსტოევსკი ქვეშეცნეულად გრძნობს ამ მსახვრალი ხელის ღვთიურ ძალას, გრძნობს სკუთარი ბედისწერის საოცარ ტრაგიზმს. მისი ტანჯვის შემყურე კაცს ტანჯვა შეუყვარდება. თავისი წამების მცხუნვარე ცეცხლით იგი მთელ ეპოქას, მთელ თავის სამყაროს აგიზგიზებს.“
„უკვდავება, მთელი ქვეყნიერების სანაცვლოდ წამება. აღმაფრენა და დათრგუნვილობა, სიამაყე და ქედის მოხრა ერთმანეთს ენაცლებიან დოსტოევსკის მშფოთვარე სულში და მან არ იცის, რომელი ირწმუნოს, რომელ შინაგან ხმას დაუჯეროს. მთვრალივით ბარბაცებს ქუჩებში და იცრემლება. სიხარულისაა ეს ცრემლები, თან ტკივილის.“
„ადამიანისათვის არრა არის იმაზე უნეტარესი, ვიდრე საკუთარი კერპის წინაშე ქედის მოხრის, მისი თაყვანისცემის სურვილის დაკმაყოფილება.“
„სახარების დაწერის დღიდან მოყოლებული ასე დიდოსტატურად სხვამ ვერავინ შესძლო ღირებულებათა გადაფასება, როგორც დოსტოევსკიმ.“
„ყოველი ტანჯვა-წამება ამ გულისადაგ ადამიანში წამებისადმი ახალ სიყვარულს ჰბადებს, ჰბადებს გაუმაძღარ, დაუოკებელ, მწველ, თვითმგვემავ წყურვილს წამებულის ახალი ეკლესიის გვირგვინი დაიდგას თავზე. რამდენჯერაც ლახვარს ჩასცემს ბედისწერა, იმდენჯერ ფეხზე წამოდგება და ჯერაც გასისხლიანებული, ახალ წამებაზე ოცნებობს. მის მოსასპობად წარმოგზავნილ მეხს ხელით წაეპოტინება, სულში ჩაიხუტებს ხოლმე და სულიერ ლამპარად, შემოქმედებით ექსტაზად გადააქცევს.“
„ის, რაც სხვისთვის სასჯელი და განსაცდელია, ბრძენ კაცს შემწეობას უწევს ის, რაც მუხლზე დააჩოქებს კაცს, პოეტს აღამაღლებს; ის რაც მიწასთან გაასწორებს ადამიანს, დოსტოევსკის ექსტაზს ძალას მატებს.“
„დოსტოევსკის შეუძლია გადაასხვაფეროს თავისი განსაცდელი, გადაასხვაფეროს უდიდესი დამცირება, ამიტომ, ყველაზე მძიმე ხვედრია მისთვის შესაფერისი, რადგან ყოველდღიური ცხოვრების ტანჯვა-წამება უდიდეს შინაგან რწმენას უნერგავს მას. ტანჯვა მის სიმდიდრედ იქცევა, მანკიერება – ფასეულობად, ცხოვრების გზაზე შეხვედრილი დაბრკოლებანი – აღმავლობად. ციმბირი, კატორღა, ეპილეფსია, სიღატაკე, აზარტული თამაში, მრუშობა – მისი ცხოვრების ყველა ეს მანკი, გადაფასების სასწაული ძალით გადასხვაფერებული ნაყოფიერებას მატებს მის შემოქმედებას.“
„მხატვრული თვალსაზრისით დოსტოევსკის ცხოვრება ტრაგედიაა, მორალული თვალსაზრისით კი – უმაგალითო მიღწევვა, რადგან უმაგალითო ნიმუშია ადამიანის გამარჯვებისა საკუთარ ბედისწერაზე, ჩვეულებრივი არსებობის გადაფასებისა შინაგანი მისნობის შემწეობით.“
„ნუ დაგვავიწყდება, რომ დოსტოევსკი სნეული კაცი იყო და რომ ეს უკვდავი შემოქმედება დაუძლურებული სხეულისა და აგზნებული, დაძაბული და აცახცახებული ნერვების მქონე ადამიანმა შექმნა. მის სხეულში საშინელი, ავბედითი, მომაკვდინებელი სნეულება იყო დაბუდებული და ამ სენს ყოველ შეტევაზე სიკვდილის პირას მიჰყავდა კაცი.“
„მრავალჯერ სიკვდილგამოვლილ პოეტს დემონური ძალღონე გაუჯდება ხოლმე ტანში და მკვდრეთით ამდგარი ისეთი მარწუხებით შემოეჭდობა სცოცხლეს, რომ ვნებასაც გამოსძალავს და ძლევამოსილებასაც გამოსტაცებს.“
„როგორც მრავალჭირგამოვლილმა ოდისევსმა მოიტანა ჰადესის ამბები, ისე დოსტოევსკიმ – ლანდებისა და აგიზგიზებული კოცონების ქვეყნად მობრუნებულმა პირველად აღწერა ესოდენ სიზუსტით იქაური ამბები: საკუთარი სისხლით დაამოწმა, შიშით ათრთოლებული ბაგეებით გვიამბო, სიკვდილსა და სიცოცხლეს შორის კიდევ არსებობსო რაღაც, კაცი რომ ცნობაზე აღარაა და აჩრდილს ჰგავს, სწორედ ეგააო სხეულის ეს მესამე მდგომარეობა.“
„დოსტოევსკისთვის ბედნიერება და ტანჯვა გრძნობის კიდური წერტილებია, რომელსაც ის უმაგალითო ინტენსივობით განიცდის ხოლმე. ყოველდღიური ცხოვრების ჩვეულებრივ საზომს როდი ხმარობს იგი. თავისი სულიერი სატკივარის აგიზგიზებული კოცონის სიმხურვალეს იყენებს ამ მიზნით. ზოგიერთისთვის ბედნიერების მაქსიმუმი ბუნებით დატკბობაა, ან ქალთა ჟინის მოკვლა, ან კიდევ სრული ჰარმონიის განცდა, ყველაფერი ეს მიწიერის სურვილით აღძრული გრძნობების დაოკებაა. დოსტოევსკისთან განცდათა დუღილის წერტილი წრეგადასული ტანჯვაა, სიკვდილის ჭაშნკია. მისი განცხრომა სპაზმი და პირზე დუჟმორეული კრუნჩხვაა, სატანჯველი კი დამუსვრა, კოლაფსი, ძალთა სრული განადგურება. მაგრამ ყველა ეს მდგომარეობა ელვაზე უსწრაფესი, შეკუმშული და არსებითად მნიშვნელოვანია, მიწიერ ცხოვრებაში ასეთ განცდებს ხანგრძლივი არსებობა არ უწერიათ, რადგან დუღილის ისე მაღალ ზღვარს აღწევენ, წამსაც კი უჭირს გაძლება და მაშინვე ხელს შეუშვებს ხოლმე ტკივილისგან შეწუხებული.“
„ადამიანს, რომელიც წამდაუწუმ თვალებში უყურებს სიკვდილს, ბევრად უფრო ძლიერი შიში აქვს მისი, ვიდრე სხვას. ვისაც განუცდია უსხეულო ლივლივი უსასრულობაში, მხოლოდ მას შეუძლია განიცადოს ამით გამოწვეული სიხარული და აღტაცება, რასაც ვერ მისწვდება სხვა, მიწაზე მიჯაჭვული ადამიანი.“
„დოსტოევსკიმდე ასე მწვავედ არავის გაუშიშვლებია გრძნობათა შინაგანი წინააღმდეგობა, არასდროს ყოფილა სამყარო ესოდენ მტკივნეულად დაძაბული, როგორც აღტკინებისა და იავარქმნის ამ ახალ პოლუსებს შორის, რომლებიც აღმართა მან წესად დადებული საზომების – ტანჯვისა და ბედნიერების მიღმა.“
„დოსტოევსკი, რგორც მწერალი, წინააღმდეგობათა უაღრესად სრულყოფილი პროდუქტია, ხელოვნების, და შეიძლება აგრეთვე კაცობრიობის, უდიდესი დუალისტია.“
„მთელი ჩემი სიცოცხლის განმავლობაში ყველგან და ყველაფერში საზღვარს გადავდიოდი.“
„სწორედ ცხოვრება, მისი აზრით, ესაა ცხოვრება მთელი გაქანებით, ისე, რომ განიცადო ყველაფერი – კარგიცა და ცუდიც, თანაც უფრო გამაბრუებლად დამათრობელ ფორმით. ამიტომ ეძებდა დოსტოევსკი ყოველთვის არა ფორმას, არამედ სისავსეს. მის გვერდით ტოლსტოი მუშაობას წყვეტს, ხელოვნებას თავს ანებებს და მთელი სიცოცხლის განმავლობაში იმაზე იტეხს თავს, ავი და კარგი განასხვაოს ერთმანეთისგან, ამოიცნოს, აზრიანად თუ ცხოვრობს თვითონ ან ეგებ უაზროდ გაჰყავს დრო. ამიტომ, ტოლსტოის ცხოვრება დიდაქტიკურია, ესაა სასწავლო წიგნი, ჰამლეტი, დოსტოევსკის ცხოვრება კი მხატვრული ნაწარმოებია, ტრაგედიაა, გარდაუვალი ბედისწერაა. მიზანსწრაფულად, შეგნებულად როდი მოქმედებს, გამოცდას როდი უტარებს თავის თავს, მხოლოდ ენერგიას იორკეცებს, ძალ-ღონეს იმატებს. ტოლსტოი საქვეყნოდ აღიარებს თავის მომაკვდინებელ ცოდვებს. დოსტოევსკი სდუმს, მაგრამ მისი დუმილი ბევრად უფრო მეტს ღაღადებს სოდომზე, ვიდრე ტოლსტოის აღიარებანი. დოსტოევსკი თავს არ იმართლებს, გამოსწორებას არ ცდილობს, გარდაქმნა არ სურს. მხოლოდ ერთი რამ სწადია მუდამ: გაძლიერება. თავისი ბუნების სახიფათო საწყისს არ უძალიანდება. პირიქით, მას უყვარს განსაცდელი, როგორც სტიმული, მონანიების ეშხით, თავის ეშხით თავის ცოდვებს ეთაყვანება და ქედისმომხრის ეშხით კი თავის სიამაყეს.“
„ვულკანურ ამოფრქვევას ჰგავს დოსტოევსკი, ვულკანური არიან მისი გმირებიც, რადგან მხოლოდ უკიდურეს მდგომარეობაში ჩავადნილი ადამიანი იმოწმებს ხოლმე ღმერთს, რომელმაც შექმნა იგი.“
„გადაფურცლეთ ორმოცდაათი ათასი წიგნი, რომლებიც ყოველწლიურად იბეჭდება ევროპაში, რაზე მოგვითხრობენ ისინი? ბედნიერებაზე. ვიღაც ქალს გათხოვება სწადია, ვიღაცას კიდევ გამდიდრება სურს, სახელის და დიდების მოპოვება. დიკენსთან ყველაზე დიდი ოცნებაა მწვანე მდელოზე წამოჭიმული ლამაზი კოტეჯი და ბავშვების ჟივილხივილი, ბალზაკთან – პერის გერბით დამშვენებული ციხე-კოშკი და მილიონები. აბა ირგვლივ მიმოვიხედოთ, ქუჩას გავაყოლოთ თვალი, შევიხედოთ ფარდულში, დაბალჭერიან ღარიბულ ბინებში, გაჩახჩახებულ მდიდრულ დარბაზებში. რას ნატრობენ აქ ადამიანები? მხოლოდ და მხოლოდ ბედნიერებას, კმაყოფილებას, სიმდიდრეს, ძლევამოსილებას. დოტოევსკის პერსონაჟთაგან თუ რომელიმე ნატრობს ამას? არც ერთი. არსად არ უნდათ მათ დაბანაკება, თვით ბედნიერების სავანეშიც კი არა. ისინი მუდამ წინ მიისწრაფვიან, მათ მკერდში ის „მგზნებარე გული“ სცემს, რომელიც მუდამ ოხრავს და იტანჯება. ბედნიერებას არად დაგიდევენ, კმაყოფილებაც ფუჭი რამაა მათთვის, სიმდიდრე არ ხიბლავთ, ეზიზღებათ კიდეც. საერთოდ არაფერი არ სურთ იმ ახირებულ, ძნელადმოსაპოვებელ სიკეთეთაგან, რომელთაც მთელი კაცობრიობა ნატრობს. მათ საღი გონების უარყოფა სჭირთ. ამა სოფლისგან არაფერს ითხოვენ.“
