ლია ბიბილეიშვილი – “ტრაგიკული პარალელები კ. გამსახურდიასა და გრ. რობაქიძის პროზაში”
კონსტანტინე გამსახურდიასა და გრიგოლ რობაქიძის მსოფლმხედველობა გასული საუკუნის 10-20-იან წლებში ჩამოყალიბდა. ამ წლების საოცარ მრავალფეროვნებაში მკვეთრად გამოინაკვთა მათი ორიგინალური პიროვნებები თავიანთი მსოფლხედვითა და პერსონაჟთა მსგავსად “ზეკაცთა” ნიშნით აღბეჭდილნი იმთავითვე. /ბოლოდროინდელი სახე კონსტანტინე გამსახურდიასი – დორიან გრეის პორტრეტივით მისი ლიტერატურულ-ესთეტიკური და ფი;ლოსოფიურ-პოლიტიკური მრწამსისა და პოზიციის ამსახველი/, პირველმა მსოფლიო ომმა და მის კვალდაკვალ მსოფლიოში მიმდინარე მძაფრმა ქარტეხილებმა მძლავრი იმპულსი მისცეს და საბოლოოდ განსაზღვრეს კიდეც ამ ორი ქართველი მწერლის მწერლური და მოქალაქეობრივი სახე. მართალია, გრიგოლ რობაქიძე “ცისფერყანწელთა” იდეური ხელმძღვანელი იყო, ხოლო კონსტანტინე გამსახურდია კი _ აკადემიურ მწერალთა ჯგუფის თავკაცი. ამ ორი ლიტერატურული დაჯგუფების იდეურ_ლიტერატურული მრწამსის სხვადასხვაობის მიუხედავად მათ _ ამ დაჯგუფებების ცალკეულ წევრებს _ ბევრი რამ ჰქონდათ საერთო გრ. რობაქიძესთან და სხვა `ცისფერყანწელებთან~ _ ნიკო ლორთქიფანიძესთან, `ყვარყვარე თუთაბერის~ ავტორთან, ლეო ქიაჩელთან და სხვა.
გრიგოლ რობაქიძემ ამ საუკუნის დასაწყისში მიმდინარე მოვლენები ილიას მკვლელობიდან მოყოლებული ახალი ქართული რენესანსის დასაწყისად იგულვა და მიიჩნია: “ქართველმა მოკლა საქრთველოს მძლავრი მხედარი, ხოლო სისხლით შეფერილ ხელს რომ დახედა, მკვლელმა საქართველოს სახე დაინახა… ქართველმა იგზნო საქართველო და ამ გზნებიდან ისახება ქართული რენესანსი”. (გრ. რობაქიძე, “ქართული რენესანსი”; გაზ.: “ლიტერატურული საქართველო”).
გრიგოლ რობაქიძის ამ სიტყვებს საოცრად ეხმიანება კონსტანტინე გამსახურდია: _ “ყოველ ერს მხოლოდ დიდი საფრთხისა და განსაცდელის პირისპირ შეუქმნია დიდი ღირებულებები… ყოველი პიროვნება და ყოველი ერი მხოლოდ დიდი გასაჭირის გენიაში ქმნიდა. დიდი უბედობა დიდი ცეცხლია”. _ სხვაგან იგი წერდა: _ “მოდიან სასტიკი და ულმობელი წლები! რევოლუციის დროს ხალხს ყველაფერი ავიწყდება. ახლა ყველაფრის მოგონების დროა. განახლება უნდაო ქართულ შემოქმედებას!”…
ჩვენი ქვეყნისათვის მეტად მძიმე და ტრაგიკულმა წლებმა განაპირობეს პოლიტიკური იდეალებისა და ვნებათა ღელვის უკიდურესად მძაფრი გადატანა კულტურის სფეროში. ქართული კულტურის ევროპეიზაციაც მაშინ შესაბამისი შემოქმედებითი ავანგარდიზმითა და მსოფლგანცდით აღინიშნა.. ორივე ქართველმა შემოქმედმა _ კონსტანტინე გამსახურდიამ და გრიგოლ რობაქიძემ _ ღრმად გაითავისეს ნიცშეს ფილოსოფია, რომელმაც ჩამოაყალიბა და განსაზღვრა ექსპრესიონიზმის ესთეტიკა. მათ ქართულ ნიადაგზე გადმოიტანეს, დაამკვიდრეს, გააქართულეს იგი. არა და მართლაც საოცრად მოირგო და მოიხდინა მათ შემოქმედებით ქურაში გამომწვარი, ქართული სულით მონათლული ეს ფილოსოფიური შემოქმედება ქართულმა მწერლობამ. რომ არა 30-იანი წლებიდან დაწყებული გამყინვარება, ვინ იცის, რა სიმაღლეებს მიაღწევდა ქართველი ერის სულიერი შესაძლებლობები!
“შენ გვაგრძნობინე, სინამდვილე რომ სიზმარია,
რომ ახლოვდება ძველ ღმერთების შემობინდება!” _
მიმართავდა 1921 წელს თავის დიდ მასწავლებელს _ ფრიდრიჰ ნიცშეს კონსტანტინე გამსახურდია. გრიგოლ რობაქიძემ კი ჯერ კიდევ 1911 წელს ლექციების ციკლი უძღვნა ნიცშეს ფილოსოფიას.
თუმცა უკრიტიკოდ და გარკვეული კორექტურის გარეშე არცერთს არ მიუღია ნიცშეს, შტაინერისა და თუ სხვათა ნააზრევი. კერძოდ, ქართველ სიმბოლისტთა _ “ცისფერყანწელთა” იდეური ხელმძღვანელი გრიგოლ რობაქიძე, ლუიჯი მაგაროტოს სიტყვებით რომ ვთქვათ, “ესწრაფვოდა ისეთი ხელოვნების თეორიისა და პოეტური ტექნიკის მიღწევას, რომელიც ქართული ავანგარდის შიგნით აზროვნების ალტერნატიული მიმართულება უნდა ყოფილიყო~”. თავისი მწერლური მიმართულებაც ნიცშეს ფილოსოფიის გავლენით რომ ჩამოყალიბდა, ასე განსაზღვრა თავად რობაქიძემ: _ “მითიური რეალიზმი _ აი, ფორმულა, მხვედრი ჩემი შემოქმედებისა”.
ორივე ქართველ მწერალს ერთნაირი ძალით იზიდავდა ნიცშეს ფილოსოფია. კერძოდ, მისი “ტრაგედიის დაბადება მუსიკის სულიდან”. საქართველოს ბედისწერა და განსაკუთრებით 1924 წლის ტრაგედია, უფრო მოგვიანებით _ 37 წლის რეპრესიები მკვიდრ ნოყირ ნიადაგად დახვდა ამ ორი უმწვავესი პატრიოტის სულში ნიცშეს ნააზრევს და რამდენიმე დიდი პოლიტიკური ჟღერადობის ტილოს შექმნას ესაფუძვლა: კ. გამსახურდიას რომანს “დიონისოს ღიმილი”, მისსავე ნოველებს _ “ზარები გრიგალში”, “ტაბუ”, “ხოგაის მინდი” და სხვა. “დიონისოს ღიმილის” იდეურ გაგრძელებად იქცა `მთვარის მოტაცება” და “დიდოსტატის მარჯვენა” (ეს უკანასკნელი, გრ. რობაქიძის აზრით, “დიონისოს ღიმილს” “უიშკლოდ” ამარცხებს). გრ. რობაქიძის “გველის პერანგი”, “გრაალის მცველნი”, ალბათ, “ლამარაც” და ჩვენი ისტორიის ცინიზმის წყალობით, მათი ლოგიკური გაგრძელება თუ დასასრული “ჩაკლული სული”.
კონსტანტინე გამსახურდია მიჩნეულია ერთთემიან მწერლად. ესაა სამშობლოს თემა. რამდენადაც ვიცნობთ, იგივე ითქმის ძირითადად გრიგოლ რობაქიძეზეც. ეს არათუ ამცირებს, პირიქით _ ამაღლებს, აძლიერებს ამ ხელოვანთა ბრწყინვალებას, რამეთუ კ. გამსახურდიას სიტყვებით რომ ვთქვათ, “არ არსებობს არაფერი უნივერსალური, ეროვნული ნიშნით რომ არ იყოს აღბეჭდილი”. ე.ი. რაც უფრო ეროვნულია, მით უფრო უნივერსალურია. რაც უფრო ეროვნულ ტკივილებზე წერს მწერალი, მისი ნააზრევი მეტად იძენს ზოგადსაკაცობრიო აზრსა და ჟღერადობას.
რა არის ძირითადი ნიცშეს ფილოსოფიაში და როგორ აისახა იგი ქართველ ხელოვანთა დასახელებულ ქმნილებებში?
გურამ კანკავა ასე განსაზღვრას ამას: ხელოვნების, ე.ი. სამყაროსთან ადამიანის ესთეტიკური მიმართების ორ ურთიერთდაპირისპირებულ საწყისად ნიცშე მიიჩნევს აპოლონურსა და დიონისურ ძალებს. აპოლონი ანსახიერებს გამოკვეთილ ფორმას, წესრიგს, ჰარმონიას, არქიტექტურას, მუსიკას, სინათლეს; დიონისე – პირიქით – მარადიულ ნგრევა-შენებას, ზომასა და ფორმას მოკლებულ სწრაფვას, თავაწყვეტილ როკვას, ველურ ლტოლვას, საზღვრებისა და დაუსრულებლობის დამანგრეველ ძალას. ჩვენს მწერლებთან ქართული ეთნოსი, ქართული კულტურა (გრ. რობაქიძისთვის _ “კარდუ” _ მითიური და ძალზე შორეული. ლ. ბ.) დიონისურ სამყაროსთან ასოცირდება, ხოლო ევროპა _ აპოლონურის ხატი და სიმბოლოა. ეს არის მშვენიერი ზმანების ოცნების ქვეყანა, რომელშიც სამყარო ხსნას ეძებს. ესაა ნირვანა _ უმაღლესი ტკბობისა და ნეტარების საუფლო, სამყაროს ჭვრეტით შემეცნების, ინიციაციის გზა, გაქვავებული სტატიკა (ფაუსტის _ “წამო, შეჩერდი, შენ ასეთი მშვენიერი ხარ!” ლ.ბ.).
სამყაროს ნამდვილი ძირი კი დიონისურია. იგი თავად სიცოცხლეა.
აპოლონურის ანალოგიაა სიზმარი, დიონისურისა _ თრობა. და რადგან დიონისოს კულტს საბერძნეთში (სხვათაშორის, ძველი ბერძნების წარმოდგენით, დიონისო მოსული _ ბარბაროსული ღვთაება იყო და არა ბერძნული, და არა ავთენტური) მუდამ თან ახლდა თეატრალური წარმოდგენები _ მისტერიები, ე. წ. “ვაკხანალიები”. დიონისური სამყარო თავის თავში მოიაზრებს ყოფის თეატრალიზებას, რაც დაკავშირებულია სიმბოლოსთან და ნიღბის ფილოსოფიასთან. ეს უკანასკნელი მეტად ახლობელი იყო სწორედ ქართველი სიმბოლისტებისათვის _ “ცისფერყანწელებისათვის”, ხოლო დიონისოს ცხოვრება, თავგადასავალი (არაერთგზის კვდომა და ახალ-ახალი სახით აღორძინება) _ მისი სახეცვლილებები ხარად, გველად თუ მსხმოიარე ვაზად, სიმბოლოთა კასკადს, მათი მრავალსახეობის განუსაზღვრელობას განაპირობებს.
დიონისოს სახესთან დაკავშირებულ სახე-სიმბოლოთა უმრავლესობა უძველეს, ჯერ კიდევ წარმართული ხანის ქართულ მითოსთან და ეროვნულ- რელიგიურ კულტებთან ასოცირდება. ეს განაპირობებს დიონისურ სამყაროსთან ქართული კულტურის და ეთნოსის (“კარდუს”) ადაპტაციას თუ იგივეობას. როგორც გრ. რობაქიძე წერს თავის გამოკვლევაში “უცნობი საქართველო”, _ `ქართულმა ქრისტიანობამ წარმართობა კი არ მოსპო, არამედ შინაგანად შეიზარდა იგი, კიდევ უფრო სწორედ _ მისგან ამოიზარდა. ამიტომ ბუნებრივია დიონისოს ქრისტესთან გაიგივება ორივე მწერლის შემოქმედებაში.
დიონისური ძალა თავს იჩენს, როგორც მარადიული სიკვდილი და განახლება და ორივე მწერალთან ქრისტე-დიონისოს კრებითი სახე, სახე-იდეა მათ “ზე-კაცებთან” _ერის სულთან ერთბაშიც ხომ ამ ფორმულის შესატყვისია: _ “ქართველი ერის გზა ქრისტეს გზაა _ ცოდვით დაცემისა და გარდაუვალი აღდგომისა”. აქ არსებობა მარადიულ ქმნადობაშია. ამდენად დიონისოს ენიჭება ქმნადობის ძალა. სამყაროც დიონისეს ქმედებას წარმოადგენს. აპოლონური საწყისიც სწორედ დიონისესთან ურთიერთობაში იძენს სასიცოცხლო ენერგიას და ტრაგიკული მსოფლგანცდით აფართოებს საკუთარ შესაძლებლობებს, ცნობიერებისაგან გადამალულ ჭეშმარიტებას მითის სახეს აძლევს.
“წმინდა ფრიდრიხი და ჯვარცმული ხარ დიონისე” _ ასე ესახებოდა კ. გამსახურდიას თავისი დიდი მასწავლებლის სულიერი პორტრეტი.
“დიონისოს ღიმილსა” და “გველის პერანგში” აპოლონურ და დიონისურ სამყაროთა ასეთი მითიური ურთიერთმიმართებაა წარმოდგენილი. თუმცა, რა თქმა უნდა, განსხვავებული თვალსაზრისით, /რაკურსით/.
გრ. რობაქიძის გმირი აპოლონური საწყისიდან _ ევროპიდან _ დიონისურში, სამშობლოში ბრუნდება, საკუთარ ძირებს უბრუნდება. ეს დაბრუნება გმირის სულიერ აღორძინებად გვესახება სიმბოლურად. გველი პერანგს იცვლის _ თავისთავად რჩება განახლებულ დიონისედ (გველი დიონისეს სიმბოლოა). არჩიბალდ მეკეში იქცევა არჩილ მაყაშვილ-ირუბაქიძედ. საგულისხმოა, რომ იგი არ ანადგურებს თავის ევროპულ წარსულს. ტაბა-ტაბაი (სპარსი, თუ ინდო, თუ ეგვიპტელი) გველის პერანგს კისერზე შემოადებს მეგობარს და შემდეგ არჩილ მაყაშვილს განუყრელად თან დააქვს იგი. მე ეს ჟესტი თუ მომენტი ასე მესახება: სამშობლოში არჩილის დაბრუნების გზა ჯვრის მოდელთან ასოცირდება. გმირი ჯვრის ტრაექტორიას გაივლის და ვაზის ჯვარი უწინამძღვრებს სამშობლოში დაბრუნებულს. სამშობლოში დაბრუნება ერთგვარად გოლგოთას მძიმე გზაცაა ინიციაციისა, თავისი ხვედრი ჯვრის ტვრთვაც მამულიშვილისაგან. ეს გადასვლა და ამ ორი საწყისის გამომხატველი მოტივები ქმნიან მითო-პოეტურ სიმბოლოთა მთელ სისტემას რობაქიძისა და გამსახურდიას აღნიშნულ რომანებში და ამ სიმბოლოთა მრავალსახეობაში თავისუფალი ვარირების საშუალებასაც იძლევიან. რობაქიძესთან დიონისურ ცეცხლს, ჟინს, “გზნებას” აპოლონურის ძლიერი გავლენა ანელებს, გამსახურდიას გმირების მკვეთრი რადიკალიზმი და დიონისური სიმძლავრე შედარებით შედარებით გვიან მშვიდდება (თარაში და სხვა).
რობაქიძის გმირის დრამატული, მაგრამ მაინც ჰარმონიული ტრანსფორმაცია ავტორის მსოფლმხედველობის მნიშვნელოვან მომენტს – მის რწმენას უკავშირდება. მისი აზრით, ეს ჰარმონიულობა დამახასიათებელია ერთადერთი უნიკალური კულტურისათვის _ ქართველი ერის, ქართული ეთნოსის კულტურისათვის, რომლის უკვდავი ძირი და სახეა “კარდუ” _ მარად ცოცხალი. ამის დამამტკიცებელი საქართველოს ტრაგიკული ბედის განუშორებელი სახე-იდეა არის “ჯვარი ვაზისა” _ სიმბოლო, რომელშიც ექპრესიულადაა შერწყმული წარმართულიც და ქრისტიანულიც, აპოლონურიც და დიონისურიც. ამიტომ “ჯვარი ვაზისა” და წმინდა ნინოს მისტერია ერთ-ერთი ძირითადი იდეა _ სიმბოლოა რომანისა “გველის პერანგი” და მისი მთავარი იდეის გასაღებადაც გვევლინება. ჯვრის სიმბოლოთი, ამავე დროს, წარმართული დიონისე და ახალი ქრისტე ერთმანეთს უკავშირდება, ერთმანეთს ერწყმის. ასეა კონსტანტინე გამსახურდიასთანაც, როცა ბიანკა _ დიონისოს ერთ-ერთი მხლებელი ბაკხი-ქურუმი ქალი მას თავის დახატულ სურათს აჩვენებს _ ჯვარზე გაკრულ ქრისტეში სავარსამიძე საკუთარ თავს იცნობს.
რობაქიძის გმირისაგან განსხვავებით კ. გამსახურდიას კონსტანტინე სავარსამიძე_დიონისეს დაპირისპირება აპოლონურთან ახალი ღმერთის ძიებას ისახავს მიზნად. საკუთარი თავის შეცნობის რთულ გზას გაივლის პირუკუ _ სამშობლოდან _ დიონისურიდან ევროპაში _ აპოლონურში მიდის და ეს გზა, დასაწყისშივე განწირული, ტრაგიკულად მთავრდება. და ეს ტრაგედია პერსპექტივაში ოპტიმისტურია, რადგან მარად განახლებადი დიონისოს ღიმილიდან ღმერთები იბადებიან.
ბავშვობიდან _ ტაია შელიას გაცოცხლებული მითების სამყაროდან დაწყებული ევროპის დიდ ქალაქებში ხეტიალით დაღლილ-დაქანცული, სისხლ-დაშრეტილი დიონისე-ქრისტე-სავარსამიძე დიონისეს ცხოვრების გზას გაივლის – არაერთგზის კვდება, იფლითება საკუთარ თავთან ბრძოლაში და ისევ იბადება, იშვება. დიონისოს ღიმილის არსიც ამ მარადიულ განახლებაშია.
ასევე ევროპაში ხეტიალით ეძებს თავის სულიერ სამშობლოს _ “ახალ ღმერთს” თეთრ გიორგიდ გარდაქმნილი დიონისე თარაშ ემხვარი თავის სულთამბრძოლავ წითური ეშმასაგან იავარქმნილ მამულში დაბრუნება მისი აღსასრულის საფუძველიც ხდება. თამარში იგი იმ ძველი დაკარგული მამულის სახეს ჭვრეტდა. თამარის სულიერი დეგრადაცია და სიკვდილი თარაშის ლოგიკური დასასრულია _ ენგურმა ჩაყლაპა მთვარე – თეთრი გიორგი – თარაში /ლეო ქიაჩელთანაც მსგავსი ინტერპრეტაციაა “თავადის ქალ მაიასა” და “ალმასგირ კიბულანში”. ძველი საქართველოც მასთან ერთად მოკვდა.
გმირის ბედში (ორივე შემთხვევაში) მათი მამულის ბედი ასოცირდება. ამავე დროს არც ის უნდა დავივიწყოთ, რომ თუ ანტიკური ტრაგედიის მოდელი მითია, მითის მოდელს მუსიკა წარმოადგენს. სწორედ ვაგნერის მუსიკა იყო ნიცშესთვის ყველაზე მახლობელი, ამათთანაც, და ეს “გზნება” (რობაქიძე) იმდენად ძლიერია, რომ ორივე მწერლის თხრობის მანერაში ბუნებრივად ჟღერს ვაგნერის აპოკალიპსური ძალის მუსიკა. ორივე მწერლის ფრაზა აფეთქებამდე მისული ძალითაა დაწნეხილი, დამუხტული და ყოვლის დამანგრეველი, გამაოგნებელი პათოსით ჟღერს, გრგვინავს. პროფ. დოდონა კიზირიას აზრით, “რობაქიძეს აკლია მუსიკალური წვდომა და განსაკუთრებული აღფრთოვანება მისით”. მე კი ვფიქრობ: _ ალადინის ჯინივითაა რობაქიძის სიტყვაში ეს ქარიშხალი ჩამწყვდეული, შეკავებული და ეს ენერგია მის მოსხლეტილ და უჩვეულო ფრაზაშია. ტრაგიზმსაც ამ შეკავებით ანელებს. მაშინ, როცა კ. გამსახურდიას გმირი და მისი სულიც ნოველის “ზარები გრიგალში” მნათესა და სამრეკლოსავით იმსხვრევა და იღუპება. რობაქიძისათვის არც შტაინერისეული `სფეროთა მუსიკაა~ უჩვეულო _ უდაბნოში განმარტოებული არჩილბადი უსმენს ამ “სფეროთა მუსიკას” _ უშორეს სამყაროდან მოსულ ბგერებს…
… და, აქედან გამომდინარე, დროსაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება!
კონსტანტინე გამსახურდიასთან იგი პოტენციურად მომავალია იმიტომ, რომ გატანჯული, მაგრამ მარად აღორძინებადი დიონისოს ღიმილი საქართველოს მომავალს ეკუთვნის. “ახალი ღმერთის ძიებაც” კ.სავარსამიძის მიერ სამშობლოს ძიებაა. ეს არის შეუნელებელი ფიქრი სამშობლოს გამოხსნისა რუსეთის მონობიდან. ჩერქეზ ხალილ ბეის, გერმანელი მხატვრის ჰერბერტისა და კონსტანტინე სავარსამიძის _ აპოკალიპსური მხედრების მსგავსად _ ბრძოლა ყვითელ მონღოლ სლანსკისთან ამ ოცნების სიზმარეულ ჩვენებად წარმოგვიდგება რომანში. კონსტანტინე სავარსამიძის ჯოჯოხეთში ჩასვლა გველის სახით და არჩილბად-არჩილის კაკლის ხის ფესვის ქვეშ გაძრომა შეიძლება თვითგანწმენდის _ კათარზისის სახე-სიმბოლოდ წარმოვიდგინოთ, რაც ამაღლების საფუძველია და საკუთარ თავთან (ერთ შემთხვევაში) და მამულთან (მეორე შემთხვევაში) დაბრუნების სიმბოლოა, რაც პრინციპში ერთი და იგივეა. ეს დაბრუნება-განახლება-განწმენდა-ამაღლება სხვადასხვაგვარად ხდება და მიზანიც, კონკრეტული აზრით, განსხვავებულია. გველის სახიანი დიონისე, ჯოჯოხეთში სიზმრად ჩასული, ამარცხებს სლანსკის და ისევ ცოცხლდება. ე.ი. დიონისე _ ქართველი ერის სულის ხსნის გზას ევროპაში ხედავს, ევროპა ეხმარება საუკუნოვანი ოცნების განხორციელებაში. მარად აღორძინებადი დიონისეს ქვესკნელში მოხვედრა ემთხვევა მის მესამედ დაბადებას, მის დიდებულ მესამედ მოვლინებას, რასაც ერის ცხოვრების აღორძინება მოჰყვება. მესამე დიონისო ხომ უმაღლესი სულიერი ნაყოფიერების განსახიერებაა. კ. სავარსამიძე მძვინვარე დიონისოს ეროვნული ცნობიერებით აღჭურვილი სახიერებაა და თავისი სამშობლოს ფენიქსისებრი განახლების ეროვნულ-კულტურული შესაძლებლობა.
სავარსამიძე ცხოვრებას ასრულებს ბრძოლაში, ე.ი. დიონისური ღირსების ეროვნულ შემართებაში. სავარსამიძემ მიიღო სიკვდილი, როგორც უმაღლესი ფასეულობა, ჰეროიკული აქტი, ხელახალი აღორძინების დასაბამი _ ნიცშესეული “ზეკაცი” _ გაღმრთობილი ადამიანი _ კონსტანტინე სავარსამიძე _ დიონისე _ ქრისტე საკუთარ თავში მსხვერპლს რომ ატარებს, კვდება, თავის თავს სცილდება, რათა ახალი სახით აღორძინებულმა ახალ ღმერთში განაგრძოს არსებობა…
გრიგოლ რობაქიძესთან ეს ტრაგიზმი, როგორც თავად ამბობს: “მსხმოიარე ვაზის ჯვრის მტევნებითაა განელებული”. სიკვდილის, განადგურების წილ, სანაცვლოდ აქ გმირი სახეს იცვლის, განახლდება დიონისოს მსგავსად, ამ განახლებაშია მისი სასიცოცხლო ძალა, თუმცა ნიცშეს “ზეკაცის” მსგავსად გრ. რობაქიძის `ზეკაცი~ _ თავადი _ არა სოციალური გაგებით, არამედ თანდაყოლილი კეთილშობილებითა და სულიერი არისტოკრატიზმით აღბეჭდილ-აღერილი საკუთარ თავში მაინც ატარებს მსხვერპლს. მამულში დაბრუნებული, მამისა და მამულის მძებნელი არჩილ მაყაშვილი მამას კლავს. ეს ეპიზოდი შვილის (უძღები შვილის?!) მამასთან დაბრუნების, მამასთან შერწყმის სახე-სიმბოლოა. რუსთაველთანაც ხომ ასეა _ “მამა ყოველი ძისაგან ითავსებოდა~. პეტრიწს ტყუილად როდი ახსენებს რობაქიძე თავისი რომანის დასაწყისში. მამაშვილობის ქართული ფილოსოფიური ტრადიციის გათვალისწინებით უთუოდ ასეთ გააზრებაზეცაა ერთის მხრივ მინიშნებული.
… თუმცა ქ-ნი დოდონა კიზირია აქ ოიდიპოსის მითს კითხულობს და ამდენად მამა-შვილობის ტრაგედიას მოჯადოებულ შეკრულ წრედ აღიქვამს პესიმისტური ასპექტით. და თუ ეს მითი მისტიკური და მარადიული მოდელია ქართველი ერის ცხოვრებისა (იმდროინდელი და დღევანდელი საქართველოს რეალობაც ხომ იმაზე მიგვანიშნებს), მაშინ საშველი და გამოსავალი აღარ ყოფილა!
“გველის პერანგის” სიმბოლო-სახეც ამაზე მიგვანიშნებს _ გველი პერანგს იცვლის და აღორძინდება _ იტვირთება ახალი ენრგიით, მაგრამ არ ხდება მისი არსებითი გარდაქმნა. ამდენად დროის შეგრძნება რჩება აბსოლტური, მითიური, თუნდაც არქაული. ამ ასპექტით რობაქიძე სრულად ეთანხმება ნიცშეს, რომლის აზრითაც ისტორიაში არის არა პროგრესი, არამედ ქმნადობა.. ასევე წარმოუდგენია რობაქიძეს ქართველი ერის ისტორია, საქართველოს ბედი. (ეს ტრაგედია, სხვაგვარად ტრანსფორმირებული, ასახულია მისსავე “გრაალის მცველნ”-ში, ხოლო კ. გამსახურდიას “ტაბუ” კიდევ უფრო მკვეთრი სიცხადით წარმოაჩენს ერის ტრაგედიას). “იქნებ ამ მითის შეტანა რომანში შთაგონებული იყოს ერის ისტორიაში არაერთგზის გამეორებული ტრაგიზმით!” _ წერს გურამ კანკავა. რობაქიძეთა გვარის ისტორიაში არაერთგზის დაღუპული მხედარი და ენგურში დანთქმული თარაში _ კონსტანტინე სავარსამიძისა და “გრაალის მცველთა” სულიერი ძმა _ ქართველი ერის ბედის ასე ტრაგიკული გააზრება _ მსგავსად გვესახება ამ კონტექსტში ორივე მწერალთან. არზაყან ზვამბაიას მიერ მამამის კაც ზვამბაიას მოკვლას უძველესი სვანური (ქართული) მისტერიების საუფლოში ოიდიპოსის კომპლექსით თუ ავხსნით, ორი მწერლის იდეური შეხვედრა სადავო არ იქნება. (თუმცა თენგიზ ჩხეიძის განსხვავებული აზრი 90-91 წლებში ეროვნული ცნობიერების გამოღვიძების ფონზე გასაგებად ოპტიმისტურია) და აქ უნებურად ტიციამის სიტყვებიც ხმიანდება ხსოვნაში:
“ჩემი სამშობლო _ საქართველო _ სხვა თეატრია _
/ბევრი მინახავს ხეტიალში მე თეატრები/
გახუნებული მისი სული ბევრმა ათრია…
არ მეშინია ძვირფას ძმებთან სულის წაგება
და ძველ პიესას მე ვთამაშობ განმეორებით!”
/`ბალაგანის მეფე~/
დიონისოს კულტთან ორგანულად დაკავშირებული მისტერიები, ნიღაბი და სიმბოლოც ასე ახლობელი იყო რობაქიძისათვის, გამსახურდიასთვისაც (ქიაჩელსაც აქვს), როგორც ნიცშეს ერთგული მიმდევრებისთვის. ნიღაბი, სიმბოლო მითის გასაღებიცაა. წმინდა ნინოს გასცენიურება და მატასის წმინდა ნინოს სცენიურ სახედ წარმოდგენაც კვლავ ოიდიპოსის მითთან გვაბრუნებს და მის მიზანდასახულებასაც ხსნის.
“გველის პერანგის” სიმბოლო ვაჟას “გველის მჭამელთანაც” ალუზიურ კავშირშია. ისე, როგორც კ. გამსახურდიას “ხოგაის მინდის” ეროვნული და ზოგად-კავკასიური ბედის ტრაგიკული გააზრება ამ პრობლემას უკავშირდება და მის სიბრტყეზე განიხილება.
იქაც და აქაც ვაჟას “კაი ყმის” ანუ ნიცშეს “ზეკაცის” (რობაქიძისეული გააზრება) ტრაგედიაა. თუ ნიცშეს “ზეკაცი” მორალის უარმყოფელია, ვაჟას “კაი ყმა” და ჩვენი მწერლების გმირები სწორედ ქართული ეროვნული თვითშეგნებიდან გამოდიან, რომელსაც უმაღლესი ზნეობრივი კატეგორიები, უპირველესად მორალი უდევს საფუძვლად.
ამ თვალსაზრისს ამძაფრებს რობაქიძის დამოკიდებულება მითოსთან, მითოსის განმწმენდ ძალასთან. 1932 წელს “კავკასიური ნოველების” წინასიტყვაობაში იგი წერდა: “მითოლოგიური რეალობა არის უთუოდ მეტი და უფრო აზროვანი, ვიდრე ისტორიული”. მითოლოგიური რეალობისადმი ამგვარმა მიდგომამ განსაზღვრა სამი პლანის თანაარსებობა, როგორც “გველის პერანგში”, ისე “დიონისოს ღიმილში”. მათში შეიძლება ერთდროულად ამოვიკითხოთ გმირის, ერისა და სულის ევოლუციის ისტორია (რობაქიძესთან შტაინერის ანტროფოსოფიის ძირითადი იდეაც იკვეთება – სულთა გარდასახვის _ რეინკარნაციისა).
არჩილბადი იგონებს თავის ფესვებს, ძმასთან შეხვედრით იწყებს თავისი წარსულის გახსენებას _ საკუთარ თავთან დაბრუნებას. რამდენჯერმე ბრუნდება და უხსოვარი დროის ამბებს იგონებს (როგორც გალაკტიონი იტყოდა: “მე რუსთაველი მახსოვს სულ ბავშვი” ან “შენი სიბერე _ სიახლე ორბის”). გმირის სული, გონი უამრავ დროში (დროსა და სივრცეში) მოგზაურობს, როგორც ფაუსტი. ამ რომანსაც უბრალოდ როდი უძღვნის გოეთეს!
წერილში “ქართული გენია _ როკვით განფენილი~ გრ. რობაქიძე წერდა: “თავადად რომ გახდეს, მან (პიროვნებამ) მეორედ დაბადება უნდა განვლოს გონის მხრივ”. … გველმა პერანგი გაიძრო და როგორღაც იქედნური, დამცინავი ღიმილით მოუხედა თავის თავს, საკუთარ წარსულს. ასევე არჩილბადმა _ ნიგვზის ფესვის ქვეშ გაძრომისას. როგორც მწერალი აღნიშნავს, ირუბაქ ქალდეური ძირისაა და ხის ცეცხლს ნიშნავს.
კონსტანტინე სავასამიძის ყრმა ფარვიზთან საუბრისას საოცარი სიცხადით ცნაურდება ეროვნული გრძნობა რასიული სიამაყისა, რაც სისხლის უძველეს საიდუმლოს უკავშირდება. იგი ამბობს: “ადამიანი იმით განსხვავდება მგლისაგან, რომ მგელს კისერი აქვს გაშეშებული, ადამიანს კი შეუძლია არა მარტო თავის უკან და თავის გარშემო მდებარე საგნების დანახვა, არამედ ბნელ საუკუნეებში გადახედვა და წარსულში თავისი სისხლის ნაკვალევის მოძებნა”. შენი პიროვნების ღირსების საფუძველთა საფუძველი წინაპართა ვინაობის ცხოველმყოფელი გრძნობაა შენში! თუმცა სხვაგან _ 26 მაისის მნიშვნელობაზე საუბრისას _ იგი ამბობს: დაღუპულია ის ერი, რომელიც მხოლოდ თავისი წმინდა საფლავების მოგონებითა და სიამაყით ცხოვრობსო.
მითოსური სინამდვილე ხელოვანს მუდამ უკან მოახედებს, რობაქიძის აზრით, მითი იდუმალმყოფელია, თითქოს ოდესმე, სადღაც ზმანებულ სინამდვილეში კიდეც მომხდარიყოს მითიურ განცდილი და ახლა მხოლოდ ვიგონებდეთ მას განცვიფრებულნი. მითი ეს ის მსოფლიო წყვდიადით გამოხმობილი მელოდიაა, რომელსაც პირველად ვისმენთ, მაგრამ გრძნობის იდუმალ კუნჭულში ვგრძნობთ, რომ იგი მელოდია ჩვენ ოდესღაც უკვე მოგვისმენია” (გრ. რობაქიძე, “ერის სული და სემოქმედება”; 1913 წელი).
ისევ ლუიჯი მაგაროტოს დავესესხოთ _ ნიცშესაგან განსხვავებით გრიგოლ რობაქიძე სიცოცხლის ბოლომდე იბრძოდა იმ იდეისათვის, რომ არ არსებობს განსხვავება თანამედროვე და უძველეს ადამიანს შორის. ეგაა კლებულობს ჭეშმარიტი მითიური ელემენტი და აზროვნების ჭეშმარიტი გზა, ეს ცოდნის დიონისურ უნივერსალობაზე მიუთითებს.
ერთ-ერთ თავის ესსეში “ზეინაბ” რობაქიძე წერდა: “რამდენად უფრო ახორციელებს რომელიმე შვილი ერის კოლექტიურ სახეს, იმდენად იგი თავის სახეს სცილდება, ჰკარგავს მას. ან უკეთ რომ ვთქვათ: ისხამს ახალ სახეს, იდუმალს, სიმბოლურს”.
ერის სახე ცნაურდება “ზეკაცის” ფენომენში, რომელიც საკუთარ თავში მსხვერპლს ატარებს, რაც მას ღმერთთან ათანაბრებს. თვით ღმერთი სიყვარულით უერთდება თავის მიერ შექმნილ სამყაროს _ მასში განიბნევა. ასეა “ზეადამიანი” _ სიყვარულის ძალით მუდმივი მსხვერპლის მწირველი”. თავისი თავის უარმყოფელი და სხვად გარდაქმნილი თავისი და ერის სულის ხსნისათვის. ეროვნულამდე ამაღლებული და ერის სულის განმწმენდ_ამამაღლებელი მათი სახე-იდეები ერის მარად განმეორებადი ტრაგედიის მარადიული თანამდევი სულებია ეს ტრაგედია ამავე დროს ერის სულიერი განმწმენდ-ამამაღლებელია.
ლია ბიბილეიშვილი
1993 წელი
