ქართული ალფაბეტი – მითხრა ერთმა უცხოელმა ქართულის მცოდნე ორიენტალისტმა – ,,ჩემთვის ჯერაც გამოუცნობი სფინქსია”.
,,მარტო ესთეტიური თვალსაზრისით რომ ავიღოთ, ვერც გოთიური, ვერც ლათინური და ვერც სანსკრიტული ენების ანბანი შეედრება თქვენს სადასა და ლამაზს, კოხტა ასოებს. ქართველები ალბათ, ვერც კი ამჩნევთ ამას. არც ერთი თქვენი ისტორიული მეზობლის, არც სხვა, თქვენგან მოშორებით მცხოვრებ რასსათა ალფაბეტის გავლენა არ ატყვია მას. იგი სრულიად თავისებურია და საოცარი”.
რაც ზემოთ ნახსენებ მეცნიერმა მითხრა ჩვენს ალფაბეტზე, იგივე შეიძლება ზოგადად ჩვენს კულტურაზეც ითქვას.
ქართული კულტურის სახეც ჩვენთვის ჯერაც ამოცანაა.
კარგი მანძილი გაგვივლია.
დღევანდელმა ქართველმა რომ უკან მოიხედოს, ვგონებ თვალსაც ვერ მიაწვდენს ჩვენი ისტორიული ცხოვრების პირველ საფეხურებს. ერთი თვალის გადავლებით ვერც კი გაარჩევს წარსულის ნისლში ჩვენი ისტორიული ცხოვრების კონტურებს.
ცხადია, დიდი ერის ნატეხი ვართ. თუმცა წარსულშიაც არ ყოფილა ჩვენი ქვეყანა ისეთი ბაზისი ახალ იდეათა და მიმდინარეობათა, როგორიც ძველი ინდოეთი, სპარსეთი, ახალი საფრანგეთი, გერმანია და ინგლისი.
არ ვყოფილვართ ახალ იდეათა ჯვაროსანნი, – არც თუ რეფორმატორული მისსია დაუკისრებია ჩვენთვის ისტორიას.
ჩვენი ეროვნული ცხოვრების დუღილი ჩვენივე ქვეყნის ზღუდეებს არ გასცილებია…
თუ კერძო ადამიანის უდიდესი იდეალია სოკრატესსებური თვითშეცნობა, მით უმეტეს მთელ ერს, ამ გაცილებით უფრო ღრმასა და რთულ ფსიქოლოგიურ ერთეულს – მართებს თავისი მძლითი ძალის სიგრძე-სიგანის შეგნება, თავის შემოქმედების ფარგლების ცნობა.
იტყვიან: ამის მიზეზი ქართული ეროვნული ოჯახის ქართველთა ნათესავის სიმცირეაო.
მართალია, ერთ სისხლის თანამოზიარეთა სიმრავლეს დიდი წილი უძევს ერის კულტურულ-ცივილიზაციურ მუშაობის განაყოფიერებაში, მაგრამ აქ უბრალო პროპორციის კანონების მობოდიშებით ვერას დავამტკიცებთ. განა ძველი ელადა ყველა თავის მეზობელ ერზე უფრო მცირე რიცხოვანი არ იყო?
მაგრამ ილიონის ბჭეებთან აქაველების გამჭრიახობამ ტროელთა მრავალრიცხოვნობასა სძლია.
რელიგია უმიროსის, მოსეს, ქრისტესი მცირერიცხოვანმა ერებმა არ წარმოშვეს.
მრავალრიცხოვანი და პოლიტიკურად ძლიერი იყო რომაელთა საკეისრო. მისი გზატკეცილები დღევანდელ რუმინიამდე უწევდა, მაგრამ უძლიერეს და თავის დროზე ყველა ერებზე მრავალრიცხოვან ერის უდიდესი მგოსანი ვირგილიუსი მხოლოდ საცოდავი ეპიგონი იყო, შედარებით სუსტისა და მცირერიცხოვანი ელლენთა ბრმა ნათელმხილველისა (ვგულისხმობ უმიროსს) აგრეთვე კულტურის სხვა დარგებში: ხუროთ-მოძღვრებაში, სათეატრო-სასცენო ხელოვნებაში, მწერლობასა და ფილოსოფიაში რომაელები უბადრუკი მიმბაძველები და პლაგიატორები იყვნენ.
ისტორიის იდეალიზაცია ისტორიის ფალსიფიკაციას უდრის. ძნელია ქართულ სპეციფიურ ფსიქიკაზე დაბეჯითებით, კატეგორიულად რისიმე თქმა.
ჩვენ კულტურულ ზრდას დიდი ხნის ისტორია აქვს, მაგრამ ჩვენი ისტორიული გზა, ნათელსა და სწორ გზატკეცილს როდი ჰგავს, იგი უფრო უღრან ტყეებში და კლდე-ღრეებში მავალ შარას მოგაგონებთ, უფსკრულებით რომაა გაწყვეტილი აქა-იქ.
სხვა, ჩვენზე უფრო დაწინაურებულ ქვეყნებში თაობა თაობას მისდევდა, თაობა თაობას გადასძახებდა ხოლმე თავის ანდერძს, თაობა თაობის მხრებზე იდგამდა ფეხს. ერთ საუკუნეში დაწყებულ სოციალურს, პოლიტიკურს, რელიგიურს და არტისტულ ზრახვათ მომდევნო საუკუნეში გამოუჩნდებოდნენ ხოლმე მემკვიდრენი. ერთი თაობის, ერთი გენერაციის მიერ ჩაყრილ დუღაბსა და კირს მახლობელი გენერაცია აწყობდა აგურს. ამ მხრივ ძველი საბერძნეთის, საფრანგეთის ისტორიული ცხოვრება სათეატრო დრამასა ჰგავს, მოქმედება მოქმედებას რომ მისდევს თანდათანობით და ერთი მეორის შევსებით, გაძლიერებით, სადაც ფინალი დრამისა ლირიკული დასკვნაა ყველა აქტების.
ჩვენი ისტორიული ყოფა კი კინემატოგრაფიის სეანსებს მოგაგონებთ, თვალის დახამხამებაზე რომ სწყდება ერთი სურათი და მას სულ სხვა შინაარსი მოსდევს. აბა რა აქვს საერთო XII და XIV საუკუნის ან XII და XVII-XVIII საუკუნის ქართველების კულტურულ ყოფას? ვარდბულბულიანსა და ვეფხისტყაოსანს, ქაცვია მწყემსს და ჩახრუხაძის ოდებს? იშვიათად თუ არსებულა სხვა რომელიმე კულტურულ ერის ისტორიაში ასეთი უფსკრული ორ დიად ისტორიულ ეპოქათა შორის, როგორც იყო მე-12 და მე-17 საუკუნე ჩვენს წარსულში. ხუროთმოძღვრებას, კაზმულ ხელოვნებასა და საეკლესიო მხატვრობას რომ თავი ვანებოთ, თვით ქართული ენის განვითარებაშიაც საშინელ რეგრესს ვხედავთ.
თუნდ გრიგოლ ხანძთელის დროის ენა, მკვეთრი და მოქნილი, მე-17 და მე-18 საუკუნეში ბრგვნილ, ბარბარიზმებით და უმგვანო ნეოლოგიზმებით აჭრელებულ ლიტერატურულ ჟარგონად ქცეულა.
***
ჩვენი ტერიტორია ,,ხალხთა ხიდი” იყო. ჩვენი ისტორიული მისსიაა: ორ შეურიგებელ უკიდურესობათა და კონტრასტთა შერიგება-შეგუება, ორი დიდი სამყაროს ევროპის და აზიის სულის, ექსპრის შეხამება. მთელი ჩვენი კულტურა ამ ორ დიდ სამყაროსგან გადმოსროლილ ჩრდილისა და სინათლის ნიუანსების ნათელყოფაა.
ვეფხისტყაოსანი ერთადერთი ქმნილებაა, რომელშიაც ქართული სული სავსებით განსახიერდა – აქილევსის ფარი, რომელზედაც მთელი მისი თანამედროვე კულტურის სახე მინიატურულადაა ჰეფესტოს ოსტატურ ხელით გადმოცემული. ეს დიადი სარკეც ქართული კულტურის ისეთივე სინთეზია ზემოთ ნახსენებ სამყაროთა, როგორიც გოეთეს ფაუსტი ელლინიზმისა და ქრისტიანიზმის; – ვეფხისტყაოსანში იპოვით როგორც წმინდა უპანიშადების, ვედანტას ფილოსოფიისა, საკუნტალას, მაჰაბ-ჰარათას, სპარსული პოეზიის, ისე ნეოპლატონიკოსების, უმიროსის და ღვთაებრივ პლატოს სუნთქვას, განა მარტო ,,ვეფხისტყაოსანი”, ყველაფერი, რასაც ქართული კულტურა ეწოდება არითმეტიკულ საშუალებას წარმოადგენს ელენურ-ბიზანტიურსა და სპარსულ, აღმოსავლურ ექსტრემებს შორის, ვიდრე მუსულმანური სპარსეთი და ქრისტიანული ბიზანტია დაემხობოდნენ, ჩვენ უმაშვალოდ ვღებულობდით ამ კულტურულ გოლფშტრომებს.
როცა სამხრეთითა და დასავლეთით ბჭეები დაგვემხო და მხოლოდღა დარიალით მომქროლავ სუსხს შევაჩერდით, ჩვენი სულიერი კულტურაც თვალსაჩინოდ ჩამოქვეითდა.
როგორც ზევით ვთქვით, ჩვენ ქართველებს ნოვატორების სახელებს ვერავინ მოგვაკუთვნებს, მაგრამ ადამიანობის, კაცობრიობის ისტორია მითაა საინტერესო რომ ერთა ოჯახში სხვა და სხვა ნიჭის ერები შედიან. წარმოიდგინეთ ქარხანა, სადაც მრავალ სხვა და სხვა უნარის ოსტატებს თავი მოუყრიათ; ერთს საქმის დაწყება აბარია – მეორე მესაშვალის როლს ასრულებს. ერთი ინიციატორია – მეორე კომბინატორი. ერთი ანალიზს აკეთებს, მეორე სინთეზს. ჩვენი ისტორიული როლი შემაერთებლისას ჰგავს: სპარსულ, მცირე აზიურ კულტურას ელლინურ-ბიზანტიურთან დაკავშირებით და ჩვენს ეროვნულს, სპეციფიურ ქართულ სახესა და ხატს ვძლევდით ხოლმე.
ორ ძუძუთა ვსწოვდით. ჩვენი სამშობლო ორ კულტურულ ნაკადის შემრთველ აუზს წარმოადგენდა.
რელიგია და მისი გაგება ერთგვარი გამოცდაა კულტურული ერისა.
ყოველი კულტურული ერი რელიგიური იყო. ყოველ მაღალხარისხოვან კულტურას რელიგიურ ფუძეზე ჰქონია საძირკველი.
თუმცა ქრისტიანული რელიგია, ჩვენთვის სრულიად არა ნათესავ და უცხო რასის შექმნილი იყო, მაგრამ ქართველი ერის შემოქმედებითი ძალის თავისებურება და სიძლიერე აქაც გამოიხატა. არც ერთ ერს ქრისტიანიზმი ისე არ გაუგია, როგორც ჩვენ. ჩვენთვის ქრისტიანიზმი პოეზია იყო. წაიკითხეთ ბატონ ინგოროყვას გამოცემული „ქართული საეკლესიო პოეზია“. რომელი იოჰანესს ლიუტერის, ან ფრანცისკო ასისსელის საგალობელნი შეედაროს მას.
თამამად შეიძლება ითქვას: არც ერთ ევროპიელ ქრისტიან ერს არ უცდია და არ შესძლებია ჩვენებრ – რელიგიის გაშუქება პოეზიის ოპტიკით.
არც ესპანური ფანატიზმი, არც რომაულ-კათოლიკური ასკეტიზმი და დოგმატიზმი ჩვენ სარწმუნოებრივ ცხოვრებას არ ჰხლებია. ჩვენ არ გვახსოვს არც ბართლომეს ღამის საშინელებანი, არც ჰუგენოტები, არც აუტოდაფე.
ჩვენი ბერები – მონასტრის კედლებშიც ერის კაცებად რჩებოდნენ, ერისათვის, „სოფლისათვის“ ზრუნავდნენ. მოიგონეთ გრიგოლ ხანძთელი და მისი მოწაფენი, კლარჯეთის მაშენებელნი.
როგორც ზევით ვამბობდით, ჩვენს წარსულ ცხოვრებაში ამა თუ იმ პერიოდს, ამა თუ იმ საუკუნეს მეორესთან არ ჰქონია მჭიდრო კავშირი, რადგან ჩვენი ისტორიული ყოფა ერთ სწორ კალაპოტის დენას არ გაჰყოლია, შინაგან დუღილში დაგროვებული ძალა-ენერგია როდი ეწეოდა წინ ჩვენი ცხოვრების მიმდინარეობას, არამედ შემთხვევითი სრულიად მოულოდნელი გარეგანი ფაქტორები ამოძრავებდნენ ქართული აზროვნებისა და გრძნობის მექანიზმს. ავიღოთ თუნდაც ჩვენთან უახლოესი საუკუნე. საფრანგეთის, გერმანიის, ინგლისის მეცხრამეტე საუკუნის ყოფას თვით ერის შინაგან ცხოვრების დუღილმა ჩაუყარა საფუძველი, ამ საუკუნის ცხოვრებას წინა საუკუნეში ჰქონდა ფესვი მოკიდებული, ეროვნული სხეულიც ამა თუ იმ ზემოხსენებულ ერისა, მისი ფსიქიური ,,მე” მისი კულტურული შინაარსი, სიმეტრიული ზრდისა და განვითარების ერთგვარი სუმმა სუმმარუმ გახლდათ. წინა საუკუნეში მცხოვრებ თაობათა ნაჭირნახულევის ტრაპებზე იკვებებოდა ამ საუკუნის თაობა.
მეთვრამეტე საუკუნის მიწურულში ქართულ ცხოვრებას ისეთი მოულოდნელი დამბლა დაეცა, რომ მთელი სამერმისოდ მოკრეფილი შემოქმედებითი ენერგია დასწვა და გაანადგურა ამ გარედგან შემოჭრილმა ფაქტორმა. მეცხრამეტე საუკუნის ბჭეებში შემავალ თაობათ ხიდი ჩატეხილი დახვდათ.
ქართველობამ ხელმეორედ დაიწყო ,,ან ბანი”.
ამ საუკუნის პირველი ნახევრის მწერლები ენას ძლივს აბრუნებენ, განა ამაზე უფრო ძლიერი დეკადანსი წარმოსადგენია ერის ცხოვრების, როცა ეროვნული კულტურის ყოველ ძარღვში ჩერდება ცხოველმყოფელ სისხლის ჩქეფა, მხოლოდ სიტყვაწყობილი მწერლობაღა დარჩა ერთადერთ ორგანოდ ისეთ ერს, რომელსაც წინა საუკუნეებში მდიდარ რელიგიურ კულტურასთან ერთად უკიდურესად განვითარებული ხუროთმოძღვრება და საეკლესიო მხატვრობა გააჩნდა. ერთის დაკვრით მოჩლუნგდა სხვა ორგანონი ჩვენი კულტურული მეტყველებისა. სიტყვაწყობილი ლიტერატურა ამერიკელ წითელ კანიანებსა და აფრიკელ ზულუს და ცუცუტუს ხალხებსაც აქვთ, მაგრამ ეს ხომ არ კმარა კულტურულობის არგუმენტაციად.
რამდენადაც დაბლა დგას საზოგადოება, იმდენად მარტივი და სადაა მისი ფსიქიური ლაბირინთი. აქ ღრმა ძიებით თავს არავინ იტკიებს, აქ გამომგონებლებს და ნოვატორებს ადგილი არა აქვთ. მიმბაძველები შეადგენენ ცხოვრების ღერძს.
აქ არ იტანჯებიან. წვალობენ. კი არ ლოცულობენ, იღრიჭებიან, მსხვერპლს როდი სწირავენ. მსხვერპლად ეწირებიან უცხოთა კვარცხლბეკზე ამართულ კერპებს.
ან ვით გაგვიკვირდეს ამ საუკუნის ქართველობის სულიერი წყაროს ამღვრევა, თუკი მისი სათავე ტალახიანი იყო.
ერი, რომელიც ორ კულტურულ სამყაროთა, ორ დიდ მიმდინარეობათა ქროლვას განიცდიდა თავის სხეულზე, რომელიც ორ ძუძუსა სწოვდა, იძულებული შეიქმნა ერთს უკულტურო კულტურტრეგერს შესჩერებოდა ცარიელა კალოებზე. „მეცხრამეტე საუკუნეში დაიწყო ქართველი ერის ევროპეიზაცია“, ამბობს ერთი ქართველი მწერალი. ევროპეიზაციის რა მოგახსენოთ და ქართული სულის რუსიფიკაციას კი ამ საუკუნეში ჩაეყარა საფუძველი. თითქმის მთელი სიტყვაკაზმული და სიტყვაწყობილი ლიტერატურა, ჟურნალისტიკა და პუბლიცისტიკა პისარევი, ჩერნიშევსკი, მიხაილოვსკისა და ლერმონტოვ-ბელინსკების ზეგავლენით წარმოიშვა.
რუსულ სახელმწიფოებრივ იერიშს ჩვენს ეროვნულ ცხოვრებაზე მიტანილს, რუსის მწერლებისა და მოაზრეთა მოძახილი უმაგრებდა ზურგს.
ამ საუკუნის ქართველობისთვის ქვეყნად არც კი მოსულან არც კანტი, არც ნიცშე, არც შტირნერი, არც სვედენბორგი, არც ვოტერი, არც მონტენი, არც რუსსო, არც შოპენჰაუერი.
მეცხრამეტე საუკუნეში კაცი არ გამოჩენილა, რომელიც ჩვენში უკვე თვალსაჩინოდ ფეხმოკიდებულ რუსულ უკულტურო ნიღილიზმს შებრძოლებოდა. თვით უძლიერესმა წარმომადგენლებმა ამ საუკუნის ქართული შემოქმედებისა ილია ჭავჭავაძემ ვერ იკისრა ლესსინგობა. პისარევისებური მეჩექმეების ესთეტიკა სარწმუნოების სიმბოლოდ გაიხადეს დასელებმა და ,,ევროპეიზმის” ნიღაბით შემოგვეპარა სლავიანურ-მონგოლური გონებისა და გრძნობის სიჩლუნგე…
მიუხედავად მრავალი საუკუნის არსებობისა, თანამედროვე ქართველობას თავისი კულტურული შინაარსი ვერ გამოუმჟღავნებია სავსებით. ჯერ თანამედროვე ქართველობას ვერ გაგვითვალისწინებია, სადაა ,,ჩვენისა” და ,,უცხოს” საზღვარი. ჯერაც არ ვიცნობთ ქართულ აზრს, ქართულ გრძნობას.
ჩვენ ცხოვრებაში ქართული ფსიხიური ტიპიც არ ჩასახულა და კვლავ უცხოთაგან ამართულ კერპებზე ვლოცულობთ…
