ლევ ტოლსტოი – მებრძოლი გიგანტი, დადუდგრომელი მეამბოხე სული! იგი ორი ასწლეულის მიჯნაზე მსოფლმხედველობრივი კატაკლიზმებისა და სოციალური ძვრების ფონზე კაცობრიობის სულიერი მოწამეობის საოცარი პერსონიფიკაციაა. მის ტიტანურ აზროვნებაში ევროპა და რუსეთი ხარისხობრივი თვალსაზრისით ახალ ამალგამად იქცა. კაცობრიობის ინტელექტუალური ძიებები, ყველა აღმასვლა თუ დაცემა ბეჭდად აზის მის შემოქმედებას. ამასთან, როგორც თავისი ცხოვრების ნირით, ისე შემოქმედებით, იგი უპირისპირდება როგორც ევროპას, ისე ტრადიციულ რუსეთს. თუმც, იმავდროულად, ამ სიტყვის სრული გაგებით, იგი გახლდათ როგორც ევროპელი, ისე რუსი.
ტოლსტოი ომს უცხადებს ფილოსოფიის, რელიგიისა და ეთიკის ტრადიციულ გაგებას და ქმნის ახალ, ზეეროვნულ, ზოგადსაკაცობრიო კრიტერიუმებს. იგი ახალი დროის დიდი ერეტიკოსია, ერეტიკოსი სულისა. მისი მძლავრი ინდივიდუალურობა ვერ ჰგუობს ვერანაირ კალაპოტსა და ჩარჩოებს. ტოლსტოის ბრძოლა შექსპირთან, გოეთესთან, ბეთჰოვენთან-ეს გახლავთ ტიტანის ღმერთებთან შერკინება. ამ გენიოსთან ჭეშმარიტი შეცნობისა და შეფასებისათვის ამგვარ ბრძოლას ბევრად უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე მონურ თაყვანისცემას ასობით ერთგული კრიტიკოსის, ლიტერატურის მცოდნის, ფილოლოგის, აკადემიკოსისა, რომელნიც მათი ავტორიტეტის წინაშე ოთხად მოკეცილნი მათი მისამართით მარტოოდენ უსასრულო დითირამბებს აფრქვევენ. მართლაც სასაცილო იქნებოდა, სისტემატური შრომების ავტორი რომელიმე შრომისმოყვარე ფილოლოგიური მატლი, აბჯარში გამოწყობილი, შექსპირს ან გოეთეს რომ შებმოდა. ტოლსტოი კი თავის სწორს იწვევს ორთაბრძოლაში, ეს არის თანაბარ ძალთა ტურნირი, სასტიკი, დაუნდობელი შერკინება. ამ ბრძოლასა და უარყოფაში ბევრად უფრო დიდი აღიარებაა, ვიდრე მთელი თაობების მიერ მათი მისამართით გამოთქმულ ტრაფარეტულ ქება-დიდებაში. აქ არნახული სიცხადით ისახება არა მარტო საკუთრივ ტოლსტოის, არამედ ამ ავტორთა ინდივიდუალობა. ტოლსტოის შეურიგებელი მრისხანების ცეცხლი ანათებს მათ და საკუთრივ ტოლსტოის. ეს ჰგავს აგრეთვე იმ მითიური გველეშაპის კბილებიდან ამოზრდილ რაინდთა ბრძოლას, რომელიც არგონავტთა მბრძანებელმა იასონმა იხილა კოლხეთში.
ბეთჰოვენსა და ტოლსტოის ისიც აახლოვებს, რომ ვერცერთი ვერ ფასდება ადამიანური ხელონების კრიტერიუმებით. ბეთჰოვენი ამბობდა: “არ არსებობს ჰარმონიისა და კონტრაპუნქტის არც ერთი კანონი, რომელიც არ შეიძლება დაირღვეს უფრო სრულქმნილის, ამაღლებულის და მშვენიერის ძიებისას”. იგი შეიზლება იქცეს ტოლსტოის მთელი შემოქმედების დევიზად. ბეთჰოვენსა და ტოლსტოისაც ერთი ტრაგედია აქვთ: ამ გიგანტური სულებისატვის მეტად ვიწროა ადამიანური წარმავალი ყოფიერების დილეგი. მეტად ბორკავს მათ ადამიანური ხორციელება. მატერიის მარწუხებში ტანჯვა-ზეადამიანთა საერთო ტრაგედია.
”შენ მიშველე რა ტყვე-ქმნილსა, ჯაჭვნი მაბიან, რკინანი”-ასე ევედრებოდა ღმერთს ავთანდილი, გამოხატავდა რა ამით საკუთრივ რუსთაველის ტრაგედიას.
ბეთჰოვენი ცდილობს ადამიანური, სმენადი მუსიკიდან კოსმიურ მუსიკაში, უნივერსალურ ჰარმონიაში ნავარდს, რომლის ანარეკლი-მიწიერი სმენადი მუსიკა-ზღუდავს და ბორკავს მას. მისი მუსიკის სმენისას ლენინსაც კი, რომელიც უარჰყოფდა ყოველივე ზემიწიერს, ზეადამიანურს, ასეთი რამ წამოსცდა: “არაადამიანური მუსიკა!”. ბეთჰოვენი ებრძვის საგნობრივ, მატერიალურ ბორკილებს და მისი მეცხრე სიმფონია ამ ბორკილების მსხვრევის მეხისებური გამოძახილია, მისი “აპასიონატა” და 32-ე სონატა მატერიალური ხუნდებით შებორკილ-მიჯაჭვული პრომეტეს ტიტანური ბორგვაა. ტოლსტოის კი ბორკავს ადამიანური მორალისა და ეთიკის, სხვა და სხვა ეთიკურ მიმდინარეობათა პირობითობა. ტიტანის სული ეძებს ახალ, უნივერსალურ ზნეობრიობას. თუმც, ქრისტიანული ზნეობის საფუძველზე. იგი გააფთრებით ებრძვის ტრადიციული მორალისა და რელიგიის დოგმებს, მაგრამ ამაოდ. ამ ზღურბლის გადალახვა მოკვდავს არ ძალუძს ამპარტავნობის, ღვთისმგმობელობის ცოდვის გარეშე, რამეთუ “ვერ სცნობენ, ვაგლახ, მოკვდავნი განგებას ციურს!” (ნ. ბარათაშვილი), ხოლო ღმერთი, წმინდა მამათა სწავლების თანახმად, “ზომიერად გვიწილადებს თავის უსაზღვრობას და იმდენად გამჟღავნდება ჩვენს წინაშე, რამდენის დატევაც გვძალუძს”. მაგრამ ამასთან შეგუება უაღრესად რთულია ისეთ სულთატვის, რომელნიც ლამობენ ზვარის გადაბიჯებას. აქედან იწყება დოგმების, ადამიანური პირობითობის მსხვრევა, მაგრამ იმავდროულად ჩნდება საფრთხე დემონური ანარქიოზმისა. ამას აუცილებლად მოჰყვება ზეციური შურისგება: ბეთჰოვენი კარგავს მუსიკის სმენადი აღქმის უნარს, ტოლსტოი კი-რელიგიის, ეკლესიის შეცნობის უნარს, რამეთუ უარჰყოფს უკვე არსებულ კონვენციურ, მისთვის დრომორჭმულ რელიგიურობას, ეთიკას და ახლის ძიებაში იღუპება ღვთის მიერ დასჯილი იკაროსის დარად. იგი, როგორც თავად ამბობს საკუთარ თავზე, არწივია ნაჭრილობევი ფრთებით, რომელიც ამაოდ ელოდება ცაში კვლავ ნავარდისათვის იარის შეხორცებას. ბეთჰოვენს ახალი, მანამდე გაუგონარი არნახული მუსიკა სწყურია, როგორც ტოლსტოის-ახალი, არნახული ზნეობა, რელიგია და რელიგიისმცოდნეობა.
ტოლსტოისა და ბეთჰოვენს შორის კონფლიქტს აქვს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი-ეს არის კონფლიქტი ზნეობასა და მუსიკას შორის. ტოლსტოი, ზნეობრიობის გენიოსი, აღშფოთებულია მუსიკის ზნეობრივი სიმწირით, რაც მას განსაკუთრებით აშკარად მოხვდა თვალში ბეთჰოვენის “კროიცერის სონატის” სმენისას. აქ თვით ზნეობის სულმა გამოუცხადა ომი მუსიკის დიონისოს სულს. ურთიერთს ორი გენიოსი შეეჯახა: ზნეობრივი და მუსიკალური. თუმცა, როგორც ჩანს, ტოლსტოი შესანიშნავად აფასებდა მუსიკის როლს ადამიანური სულის კათარზისში. ამიტომ იგი აუგად როდი იხსენიებდა, პირიქით: ქება-დიდებას ასხამდა ბახს და მის სავიოლინო არიას.
ტოლსტოის მუსიკაში პირველყოვსლისა აშინებს დიონისური საწყისი, ვნებათა ანარქიის მძლავრი აფეთქება. რომენ როლანმა მოხერხებულად შენიშნა, რომ ამით იყო განპირობებული ბეთჰოვენის წინააღმდეგ გოეთეს ამბოხიც (გოეთე აპოლონური, ჭვრეტითი ბუნების მხატვარი, შეაცბუნა ბეთჰოვენის მუსიკის დიონისურმა ქარბორბალამ, მისმა მომნუსხველმა, დამმონებელმა ძალამ). ტოლსტოის, როგორც შემოქმედს, ასევე ახასიათებს აპოლონური ბუნება; ამიტომ არის მისთვის ესოდენ უცხო შექსპირისა და ბეთჰოვენის დიონისოსეული ტრაგიზმის ბნელით მოცული სიღრმეები.
ტოლსტოის მხრივ ახალი ევროპული კულტურის უარყოფაში, ისევე, როგორც დოსტოევსკის შემთხვევაში, თავს იჩენს სლავიანოფილური კულტუროფობია. თუმცა, როგორც ინტელექტუალური, ისე ეროვნულ-პოლიტიკური თვალსაზრისით. ტოლსტოი უგულებელყოფდა სლავიანოფილობას. “უნდა ვიხსნათ არა რუსეთი,-ეპაექრება იგი სლავიანოფილებს-არამედ, ჩვენი საკუთარი სულები”. ამას უპირისპირდებოდა სლავიანოფილთა დევიზი: “ვიხსნათ რუსეთიც და საკუთარი სულებიც, ვინაიდან რუსეთი ჩვენი სულია”. ტოლსტოისატვის იმდენად უცხო იყო სლავიანოფილურ მესიანიზმთან მართლმადიდებლობის იდენტიფიცირება, რომ მავანნი მის შემოქმედებას ანტიპატრიოტიზმად აღიქვამდნენ.
თუმცა, ქვეშეცნეულად, ტოლსტოი მაინც რჩება კულტუროფობად, რითაც ენათესავება მაქს ნორდაუს ევროპულ მიმდინარეობას. ამასთან მასში, ისევე როგორცდოსტოევსკის არსებაში, უაღრესად ძლიერია ლტოლვა სალოსობისადმი, უბრალო ხალხის ტრადიციული რუსული რელიგიურობისადმი (“მამა სერგი”), რამაც მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ტოლსტოის ოჯახიდან წასვლაში. შალოსი გრიშა მისთვის ქრისტიანული სულის იდეალური გამოვლინებაა. აქედანვე მომდინარეობს მისი სიმპათია დუხობორებისადმი. დოსტოევსკის ალიოშა “ძმები კარამაზოვები”-დან , აგრეთვე მისი სხვა გმირები სალოსობის ნიშნის მატარებელნი არიან. სალოსობა-ეს არის გულის გზა მისტიკისაკენ, რომელიც მკვეთრად განირჩევა ინტელექტუალური მისტიციზმისაგან, რომელიც განვითარებულია ისეთ მოაზროვნეთა თხზულებებში, როგორნიც იყვნენ სოლოვიოვი, ბერდიაევი, ილინი და სხვანი.
ტოლსტოი მოგზაურობს ევროპაში, მაგრამ ისევე, როგორც დოსტოევსკი,-მარტოოდენ გეოგრაფიულად. გოეთეს “სპირიტუალური მოგზაურობა იტალიაში” უცხოა მისთვის. საფრანგეთში მას მარტოოდენ სკოლები აინტერესებს. მისი ინტერესების თვალსაწიერში არ შედის ლუვრი ან ახალი იმპრესიონიზმი. ახალ პოეზიაში მას არავინ იზიდავს ჰიუგოს გარდა (სტენდალი და ფლობერი მისთვის ახალი საფრანგეთის განსახიერებაა. თუმც, მის რომენებში საგრძნობია მატი ზეგავლენა). მას არ უყვარს მიქელანჯელო იმავე მიზეზით, რა მიზეზითაც არ სწყალობს ბეთჰოვენს. იგი მისთვის ისეთივე მოწინააღმდეგეა ქვის სტიქიაში, როგორც შექსპირი სიტყვის, ან ბეთჰოვენი მუსიკის სტიქიაში. საყოველთაოდ ცნობილია გენიოსებს შორის ქიშპი და დაპირისპირება.
ტოლსტოის მსოფლმხედველობრივი კატასტროფა განაპირობა იმ ასწლეულის რელიგიური შემეცნების სიმწირემ. ეს გახლდათ ჟამი, როდესაც თეოლოგიაში საბოლოო გამარჯვება ჰპოვა კანტისეულმა რაციონალიზმმა და აგნოსტიციზმმა, რამაც გამოიწვია დომინირება პროტესტანტული თეოლოგიური სკოლისა, რომელმაც ქრისტიანობას მოსტაცა სულიერი დედაარსი და ხელი მიჰყო ქრისტიანულ დოგმათა რაციონალიზებას. პროტესტანტობა უარჰყოფდა ქრისტეს აღდგომას, ვითარცა კოსმიურ ფაქტს. უარჰყოფდა თვით ღმერთის ადამიანად ქმნის იდეას, იდეას ღმერთკაცის არსებობისა; მან დაასრულა ქრისტე ჯვარზე, ვითარცა ჩვეულებრივი მოკვდავი. იგი უგულებელყოფდა სულიერი ირარქიის რსებობას და მის როლს გოლგოთის მისტერიაში; აღდგომასა და ევქარისტიას მარტოოდენ სიმბოლურ მნიშვნელობას ანიჭებდა. სავსებით ცხადია საღვთისმეტყველო შეხედულებებზე გერმანული პროტესტანტული კონცეფციების ზეგავლენა. ეს აისახა ტოლსტოის რომანში “აღდგომა”, რომელშიც ნეხლუდოვი ბიბლიაში მხოლოდ ზნეობრივ მოძღვრებას ხედავს, გაოცებას გამოთქვამს “ანგელოზთა რაღაც გამოცხადების” გამო, ხოლო ქრისტეს მხოლოდ და მხოლოდ ზნეობრივ ადამიანად მიიჩნევს და არა ღმერთკაცად. ქრისტიანობისადმი ასეთმა მიდგომამ ტოლსტოის ეკლესიისაგან მოკვეთა გამოიწვია.
ისტორიოგრაფიაში ტოლსტოი შოპენჰაუერის ფატალიზმის ანტიქრისტიანული იდეის გავლენის ქვეშ მოექცა, რაც სრული სიცხადიტ მის გრანდიოზულ ეპოპეაში “ომსა და მშვიდობა”-ში გამოვლინდა, სადაც მასონი პიერ ბეზუხოვი წინ აღუდგა პლატონ კარატაევის სახით წარმოდგენილ რუსულ ხალხურ ქრისტიანობას.
ქრისტიანობისადმი კანტისეული და რენანისეული მიდგომა ინტელექტუალური თვალსაზრისით ტოლსტოისათვის ბევრად უფრო ახლოს აღმოჩნდა, ვიდრე მაისტერ ეკჰარტის, ჰეგელის, შელინგის ან ლაფატერის მიდგომა. ინდურ და ჩინურ სიბრძნეში ისევე, როგორც სოკრატესეულ სიბრძნეში, იგი ეთიკურ მოძღვრებებს ეძებს და არა მისტიკურ იდეებს. მეორის მხრივ, როგორც ავღნიშნეთ, მას იზიდავს რუსული ხალხური რელიგიურობა, სალოსობა.
ამასთან, მსოფლმხედველობრივმა რაციონალიზმმა ვერ შეძლო გენიალური შემოქმედის ინტუიციის ბოლომდე მოდუნება. ქვეშეცნეული მისტიციზმი აისახა რომანში “ომი და მშვიდობა”. იგი წამოჩენილია აგრეთვე ვრონსკის საოცარ სიზმარში ანა კარენინას სიკვდილის წინ, რომელიც აღწერილია იმქვეყნიური სამყაროს ღრმადშემცნობი, მაგრამ თეორიულად მისი ჭეშმარიტად ვერ აღმქმელი ადამიანის მიერ.
რაც შეეხება დოსტოევსკის, მას უსიტყვოდ სწამდა მართლმადიდებლობისა, მას, როგორც უფრო ღრმა მისტიკოსსა და მოაზროვნეს, რომელმაც ტანჯვის დიდი გზა განვლო, მისი “ძმები კარამაზოვები” არის მხატვრული განსახიერება “სიკეტისმოყვარეობისა”, წმიდა მამათა მოძღვრებისა, რომელშიც მწერალმა განაჩენი გამოუტანა ივანე კარამაზოვის სახით წარმოდგენილ რაციონალიზმს, ვითარცა სატანისტურ მოძღვრებას და სმერდიაკოვის სახით წარმოდგენილ მის პირმშოს-სოციალიზმს. ალიოშას და ივანეს ურთიერთდაპირისპირება-ეს არის მართლმადიდებლობისა და ევროპული კანტიანური რაციონალიზმის თეზა და ანტითეზა, რომელშიც მწერალი აშკარად იხრება პირველისაკენ, კიცხავს რა მეორეს. ეს ორი საწყისი ტოლსტოის არსებაშიც ებრძოდა ურთიერთს. თუმც, საბოლოო გამარჯვების მოპოვება ვერცერთმა მათგანმა ვერ შესძლო. მაგრამ საბოლოოდ, მწერლის დიდი ინტუიციის, მისი ბუნებრივი ქრისტიანობის, აგრეთვე მონასტერში მყოფი მისი დის-მაშას წერილებისა და ლოცვების წყალობით მოხდა მოულოდნელი რამ: ეკლესიის უარმყოფელმა ტოლსტოიმ ოპტინას უდაბნოს მიაშურა. თუმც, შუაგზაში აღესრულა.
რომენ როლანი ცდება, როდესაც მიუთითებს, რომ ტოლსტოის მსოფლმხედველობის მისი გადაულახავი ცხოვრებისეული გარემოცვისადმი შეუთავსებლობა მისი სისუსტით იყო განპირობებული და, რომ შუასაუკუნეთა ნებისმიერი ბერი, რომელიც ტოვებდა ოჯახს, მიწიერ ამაოებას და მონასტერს შეაფარებდა თავს, ტოლსტოიზე უფრო ძლიერი იყო. გაოცებას იწვევს ამგვარი აზრი იმ ადამიანისაგან, რომელიც ზედმიწვდენით იცნობდა როგორც ტოლსტოის პიროვნებას, ისე იმ ეპოქასა და გარემოცვას, რომელიშიც უხდებოდა ცხოვრება. რომენ როლანმა ვერ გაითვალისწინა მთავარი: თუ ის ეპოქა და საზოგადოება, რომელშიც ცხოვრობდა ტოლსტოი, რაოდენ განსხვავდებოდა შუასაუკუნეთა ყოფისა და ფსიქოლოგიისაგან. ის, რაც იოლი იყო შუასაუკუნეების ადამიანისათვის, მეტად რთული გახლდათ XX ასწლეულის ცივილიზებული პიროვნებისათვის. შუასაუკუნეეში გაბატონებული მორალი, მსოფლმხედველობა და აზრი თავად უბიძგებდნენ ადამიანს მსოფლიოსაგან განმარტოებისაკენ. მიუხედავად იმისა, რომ ტოლსტოის ეპოქის რუსეთში არსებობას განაგრძობდნენ მონასტრები და სამონასტრო ცხოვრება, განმარტოების გზაზე დადგომა ბევრ სირთულესთან და წინააღმდეგობასთან იყო დაკავშირებული. მეტადრე გრაფისათვის, ინტელიგენციისა და არისტოკრატიის უმაღლესი წრის წარმომადგენლისათვის. იმხანად, ეს ნიშნავდა საზოგადოებრივი მდინარების წინააღმდეგ წასვლას. შემთხვევით როდი მიუთითებს ტოლსტოი თავის დღიურში: “ბერად რომ შვედგე, იტყვიან ჭკუიდან გადადგა ბერიკაციო”. შუასაუკუნეთა ცხოვრებაში კი ეს ცხოვრებისეული ნორმა, ცხოვრების მდინარებისადმი მიყოლა გახლდათ. არჩევანის გაკეთებას ადამიანს თავად გაბატონებული ეკლესია და საზოგადოება უწყობდნენ ხელს. თქმა იმისა, რომ მცურავი, რომელიც დინების მიმართულებით ცურავს, უფრო ძლიერია, ვიდრე დინების საწინააღმდეგოდ ცურვის მოსურნე, უდიდესი შეცდომაა. პირიქით, ტოლსტოის საოცარ ძალისხმევად დაუჯდა ამ მდინარებაში ერთ ადგილზე თავის შეკავება. დინების საწინააღმდეგოდ ცურვისათვის მისი ზეადამიანური ძალაც კი უძლური აღმოჩნდა. აი, რაშია ტოლსტოის ტრაგედიის არსი.
ცხოვრების პირობების და ე.წ. “უმაღლესი წრის” საზოგადოებრივი აზრის გარდა უნდა გავითვალისწინოთ შემდეგი მომენტი. შუასაუკუნეებში არ იყო გაბატონებული მატერიალისტური მსოფლმხედველობა, სკეპტიციზმი, ნიჰილიზმი, რაციონალიზმი, რომელთაც შეეძლოთ წინ აღსდგომოდნენ ადამიანს მონასტრისაკენ მიმავალ გზაზე. ხოლო მეოცე საუკუეში ისეთი მოაზროვნეებისათვისაც კი, როგორიც ტოლსტოი გახლდათ, უაღრესად რთული აღმოჩნდა საკუთარ არსებაში სკეპტიციზმის მატლის წინააღმდეგ ბრძოლა. ასეთ დროს ინტელიგენციის უმარლესი წრის წარმომადგენელნი იშვიათად მიმართავდნენ სულიერ გზას. ხალხის წიაღიდან გამოსული, ეპოქის ინტელექტუალური შხამისაგან შორს მდგომი ადამიანები ყოვლად უმტკივნეულოდ მიაშურებენ ხოლმე ოპტინას უდაბნოს, რომელზეც ოცნებობდა ტოლსტოი. ტოლსტოის დისთვის, მაშასთვის ძნელი არ იყო მონაზვნად აღკვეცა, ვინაიდან შორს იდგა შემეცნებითი ცხოვრებისაგან. ნუთუ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მაშა უფრო ძლიერი პიროვნება იყო, ვიდრე ლევ ნიკოლოზის ძე? თოლსტოის დღიურები, მისი სტატია “რაშია ჩემი რწმენა?” წარმოადგენს მატიანეს ამ ტრაგიკული და ტიტანური ბრძოლისა.
ტოლსტოის მიმდევარმა რუსეთის ბევრმა უბრალო ადამიანმა გაცილებით იოლად მოახერხა ცხოვრებაში იმ იდეალის ხორცშესხმა, რომელსაც ქადაგებდა, მაგრამ რომლის აღსრულებაც ვერ შესძლო ტოლსტოიმ. ნუთუ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ისინი ბევრად უფრო ძლიერები იყვნენ, ვიდრე თვით ტოლტსოი? უნდა გვახსოვდეს, რომ მათ განგება არ ბორკავდა ისეთი ხუნდებით, როგორიცაა გრაფობა, მამულები, მსოფლიო სახელი, მრავალრიცხოვან მკითხველთა და თაყვანისმცემელთა წინაშე მოვალეობა, ლიტერატურული გეგმები და ა. შ. და ბოლოს, თავის როლს ასრულებდა მბრძანებლობის მოყვარე “ქსანტიპა”, ტოლსტოის მეუღლე სოფიო ანდრიას ასული, საოცრად ძლიერი ხასიათის პიროვნება, რომელიც ტოლსტოის სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში იქცა მისი დილეგის ასთვალა დარაჯად, მის უსაშინელეს იდეურ მოწინააღმდეგედ. ყოველივე ამის წინააღმდეგ ბრძოლა უხდებოდა მოხუც, ფიზიკურად დავრდომილ ადამიანს და, რაოდენ დიდი იყო მისი სულიერი ძალა, რომ მან მოახერხა სასწორის თავისკენ გადაზიდვა და მიატოვა ოჯახი. ამით მან საბოლოოდ გადალახა პოლარობა ორ უდაბნოს შორის-“უმაღლესი” საზოგადოების უდაბნოსა და ოპტინას უდაბნოს შორის. თუმც, გზის შუაგულში დაეცა. დიდი ადამიანები იმითაც გამოირჩევიან, რომ მათში ეპოქის ტრაგედია ცხოვრებისუელ, პირად ტრაგედიად გარდაისახება ხოლმე. ხშირად, მათშივე ისახება მთელი სიდიადე და ბიწიერება დროისა, რომელშიც ისინი ცხოვრობენ.
ასე რომ, ტოლსტოიმ ოპტინას უდაბნოში გაქცევით, საბოლოოდ გაიმარჯვა თავის ბრძოლაში. მან სძლია ასთავიან ჰიდრას-საზოგადოებას, ოჯახს, სკეპტიციზმს, მეშჩანურ “კეთილგონიერებას” და ტიტანური ნებისყოფის წყალობით სულიერი სიყვარული პირად ცხოვრებისეულ კეთილდღეობაზე მაღლა დააყენა. ამით, მან უფრო ძლიერ შეიყვარა თავისი მოკეთენი და ის საზოგადოება, რომელსაც ადრე ესოდენ ვერ იტანდა, ვინაიდანმათ დაუმტკიცა სიმცდარე და დამღუპველობა მათ მიერ არჩეული გზისა.
ტოლსტოიმ მოწამეობრივად დაასრულა თავისი სიცოცხლე. მან იდეას შესწირა თავი და მით გმირობა ჩაიდინა, სადარი ბუდას გმირობისა: ბუდა და ფრანცისკ ასიზელი-აი, მისი უსაყვარლესი იდეალები. საკუთარი სულის წიაღში მათ აუგო ფარული ტაძრები. იგი იყო მათი მიმდევარი მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნის რუსეთის აბსოლუტისტურ წყვდიადში, ინტელექტუალურ ცხოვრებაში პოზიტივიზმის, რაციონალიზმისა და სკეპტიციზმის სრული ტრიუმფის ეპოქაში, ზნეობისა და რელიგიის დაცემის ხანაში, იგი იყო მათი მიმდევარი სიტყვით, აზრით, შემოქმედებით, ქველმოქმედებით და სიცოცხლის დაისის ჟამს გადადგმული პრაქტიკული ნაბიჯით გულგრილ საზოგადოებას დაუმტკიცა თავისი ქადაგების გულწრფელობა და სისწორე, რითაც გაამართლა თავისი არსებობა.
1977-1978 წლები
მოსკოვი, სუკ-ის ლეფორტოვის ციხე
