ფსიქოანალიზისა და განწყობის თეორიის შედარებითი ანალიზი

საკითხი განწყობის და ფსიქოანალიზის თეორიათა ურთიერთმიმართების შესახებ პრინციპულია პირველ ყოვლისა იმიტომ, რომ ორივე არაცნობიერის კონცეფციას წარმოადგენს, ფსიქოლოგია კი სულაც არ არის განებივრებული არაცნობიერზე თეორიული შეხედულებებით. უზნაძისათვის არაცნობიერის პრობლემა იმთავითვე ფუნდამენტური იყო. ამიტომ გასაგებია, რომ ფროიდის თეორიას მან თავიდანვე მიაქცია განსაკუთრებული ყურადღება. ეს ინტერესი ქართული ფსიქოლოგიისათვის ბოლომდე დარჩა დამახასიათებელი. ფსიქოანალიზის პირველ მოხსენიებას უზნაძის 1925 წლის მონოგრაფიაში «ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის საფუძველები» ვხვდებით. აქ იგი განხილულია არაცნობიერი ფსიქიკურის იმჟამად არსებული დასაბუთებების კონტექსტში. ფსიქოანალიზის მიერ მოპოვებული ფაქტები მოიხსენიება იმ ფაქტებს შორის, რომლებიც ცნობიერებიდან განდევნილ მოვლენებს შეეხება. ვინაიდან ამ პერიოდში უზნაძე არ სცნობდა არაცნობიერი ფსიქიკურის არსებობას, იგი, ცხადია, ამ ფენომენების ფსიქიკურობასაც უარყოფს. აქ ჯერ კიდევ არ არის მოცემული ფსიქოანალიზის საგანგებო შეფასება; იგი უნდა მოვიაზროთ უზნაძის იმ ზოგად შეხედულებათა კონტექსტში, რომელთა თანახმად, «არაცნობიერი ფსიქიკური განცდა არ არსებობს, მაგრამ ამავე დროს არც თვით ფსიქიკური განცდანი არიან საკმარისნი იმისათვის, რომ მათი მიმდინარეობა ჩვენთვის გასაგები გავხადოთ» [14; 160]. ეს არც ფიზიოლოგიურ ფაქტებს შეუძლია. ფსიქიკურის დეტერმინაცია ე. წ. ბიოსფერულ რეალობაში ხდება, რომელსაც შემდგომში ავტორი განწყობას დაარქმევს.

  მოგვიანებით 1936 წელს ტრაქტატში «ძილი და სიზმარი» უზნაძე უკვე საფუძვლიანად იხილავს ფროიდის კონცეფციას და გამოთქვამს პრინციპულ მოსაზრებას მის შესახებ, რომელიც შემდგომ გამოკვლევებშიც ძალაში რჩება. ფროიდის მიხედვით, ამბობს უზნაძე, არაცნობიერი ფსიქიკის არე თავისი შინაარსით არ განსხვავდება ცნობიერისაგან. იგი ისეთსავე განცდებს შეიცავს, როგორც ცნობიერი, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ ინდივიდმა მათ შესახებ არაფერი იცის. მაგრამ მაშინ არაცნობიერის ცნება ახალს არაფერს გვაძლევს, რამდენადაც, მიუხედავად იმისა, შენიღბულია თუ არა მისი შინაარსი, როგორც ეს მაგალითად სიზმარში ხდება, იგი არსებითად იმავე მნიშვნელობათა მატარებელია, რაც ცნობიერება. ეს ფსიქიკური მოვლენები «უკვე მანამ არსებობენ დამთავრებული სახით, სანამ სიზმარში თავის რეალიზაციას მოახერხებდნენ. მაგრამ მაშინ რაღა აზრი ექნებოდა მათს სიზმრის ცნობიერებაში აქტივაციას? არა, იგინი როგორც განცდები კი არ განაგრძობენ არსებობას, როგორც წარმოდგენები, აზრები, სურვილები ან აფექტები, არამედ როგორც მათი ფუნქციონალური ტენდენციის აქტივაციის მზაობა, როგორც სუბიექტის განწყობა მათი მიმართულებით განცდების წარმოშობისა» [12; 58].

  აქ ფაქტიურად ერთად არის მოცემული ნეგატიური და პოზიტიური შეხედულება, რაც საერთოდ დამახასიათებელია ფსიქოანალიზის უზნაძისეული შეფასებისათვის. უზნაძეს მიაჩნია, რომ ფროიდის ცნება არ გამოდგება ცნობიერი შინაარსების აღმოცენებისა და მიმდინარეობის გასაგებად, რადგან იგი შემდგარია განცდადობას მოკლებული ჩვეულებრივი ფსიქიკური (ცნობიერი) ფენომენებისაგან (აზრები, სურვილები, აფექტები), ხოლო განცდით (თუნდაც არაცნობიერით) განცდის ახსნა არ შეიძლება. ამისათვის უნდა მოინახოს სულ სხვა კატეგორიის და ხასიათის ცნება და რეალობა.

  თავის გვიანდელ შრომებში უზნაძე კვლავ უბრუნდება ფროიდის კონცეფციის განხილვას, ოღონდ, უკვე არა სიზმრის ფენომენთან დაკავშირებით, არამედ ზოგადფსიქოლოგიური თვალსაზრისით. ამ დროისათვის უზნაძემ შეცვალა თავისი პოზიცია განწყობის ფსიქიკურობის მიმართ. ახლა იგი (განწყობა) არაცნობიერ ფსიქიკურ რეალობად იქნა ჩათვლილი და ცალსახად მიეწერა ფროიდის მიერ ნაგულისხმევი არაცნობიერის ჩამნაცვლებლის როლი. ავტორის აზრით, არაცნობიერი ფსიქიკურის ცნება საზოგადოდ ზედმეტია და უნდა შეიცვალოს განწყობით. «განწყობა შეუძლებელია წარმოადგენდეს სუბიექტის ცნობიერების ცალკე აქტს, იგი მხოლოდ მოდუსია მისი, როგორც მთელის მდგომარეობისა. ამიტომ სავსებით ბუნებრივია ჩავთვალოთ, რომ თუ ჩვენში მართლაც მიმდინარეობს რაიმე არაცნობიერად, ეს, პირველ რიგში, რა თქმა უნდა ჩვენი განწყობა უნდა იყოს» [18; 285].

  უზნაძის მიხედვით ფროიდის მოძღვრების ყველაზე სუსტი ადგილი ის არის, რომ მასში არაცნობიერი დახასიათებულია მხოლოდ ნეგატიურად – როგორც ცნობიერების უარყოფა. ფროიდის არაცნობიერი იგივე ცნობიერი განცდებია, რომლებიც განიდევნენ ცნობიერებიდან და ახლა ცნობიერებას მოკლებული განცდის ფორმაში იმყოფებიან. ასეთი არაცნობიერი ისეთივე ცნობიერი ფსიქიკაა, მინუს განცდა. მათი შინაგანი ბუნება და სტრუქტურა იგივეობრივია. ფროიდის თეორიის ძირითად ნაკლს უზნაძე ასე ახასიათებს: «რომ მოხერხდებოდეს, არაცნობიერის ცნების განთავისუფლება ცნობიერი ცხოვრებისათვის ჩვეული ფსიქიკური შინაარსისაგან, რომ მოხერხდებოდეს მათთვის სხვა უფრო შესაფერისი შინაარსის მოძებნა, მაშინ ხელთ გვექნებოდა იარაღი, რომელიც მოგვცემდა საშუალებას უფრო ღრმად ჩავწვდომოდით საქმის ნამდვილ ვითარებას» [17; 45]. განწყობა სწორედ ასეთ ცნებად არის მიჩნეული. იგი საფუძვლად ედება ყოველ ცნობიერ შინაარსს, რჩება რა ამასთან ყოველთვის არაცნობიერი. განწყობა ფსიქიკის განვითარების ადრეული საფეხურია, რომელიც ლოგიკურად და ფაქტობრივად წინ უსწრებს ცნობიერებას. არაცნობიერის ფსიქოანალიტიკური გაგება მეცნიერებას პოზიტიურს არაფერს აძლევს. იგი ცნობიერებიდან განდევნილი ფსიქიკაა, ე. ი. ცნობიერება მისი წარმოქმნის პირობაა, ამიტომ ცნობიერების განვითარებას იგი ვერ აგვიხსნის.

  მიუხედავად ამ თეორიული წუნისა, ფსიქოანალიზს უეჭველი პრაქტიკული მიღწევები აქვს. უზნაძის აზრით, წარმატებული მკურნალობისას ფროიდი მართლაც ახერხებდა შეხებოდა იმას, რაც განსაზღვრავს ნევროტული სიმპტომების წარმოქმნას. მაგრამ დაავადების ჭეშმარიტ მექანიზმს ის ვერ ხედავდა და ახასიათებდა მას მხოლოდ უარყოფითად, როგორც განდევნილ არაცნობიერ განცდებს.

  სინამდვილეში ფსიქოანალიზურ თერაპიას საქმე აქვს განწყობასთან, ვინაიდან სწორედ ის არის რეალური არაცნობიერი ფსიქიკური ფაქტი.

  ასეთია ფსიქოანალიზის უზნაძისეული შეფასება. მას, როგორც ითქვა, აქვს როგორც კრიტიკული, ისე პოზიტიური ნაწილი. ერთი მხრივ ნაჩვენებია არაცნობიერის ფროიდისეული გაგების უმართებულობა; მეორე მხრივ მითითებულია ცნებაზე, რომელიც მას უნდა ჩაენაცვლოს. ამდენად, აქ ორი მომენტი უნდა გაირჩეს: ერთი, რამდენად ზუსტი და სამართლიანია ფროიდის უზნაძისეული კრიტიკა, და მეორე, რამდენად მიზანშეწონილია და ნაყოფიერი განწყობის მოაზრება ფსიქოანალიტიკური არაცნობიერის ალტერნატივად.

  უნდა ითქვას, რომ უზნაძისეული ეს შეფასება ქართულ ფსიქოლოგიაში ყველამ არ გაიზიარა. მაგალითად, ვ. კაკაბაძე ფსიქონალიზისადმი მიძღვნილ მრავალ ნაშრომში იმ აზრს იცავს, რომ ფროიდი, მართალია, ადასტურებს არაცნობიერი ფსიქიკის ცნობიერებისაგან დამოუკიდებელ არსებობას, მაგრამ მისი ყოფიერების ფორმის თაობაზე, მისი ონტოლოგიური სახის შესახებ არაფერი იცის. ფროიდის მიხედვით არაცნობიერი პროცესების შინაგანი ბუნებისა და მდგომარეობის შესახებ საერთოდ შეუძლებელია გარკვეული და სანდო ცნობის მიღება. ფროიდი მართლაც არაერთგან მიუთითებს, რომ «წარმოდგენა, რომელიც მოცემულ მომენტში ცნობიერია, მომდევნო წამს აღარ არის ასეთი, მაგრამ შეუძლია ისევ გახდეს ცნობიერი გარკვეულ, ადვილად მისაღწევ პირობებში. როგორი იყო იგი შუალედურ პერიოდში, ჩვენ არ ვიცით; შეიძლება ითქვას, რომ იგი იყო დაფარული» [30; 185]. ან «არაცნობიერს ჩვენ ვუწოდებთ ფსიქიკურ პროცესს, რომლის არსებობის თაობაზე ჩვენ უნდა დავუშვათ, რადგანაც მის შესახებ ვასკვნით შედეგებიდან გამომდინარე ისე, რომ არაფერი ვიცით მის შესახებ» [31; 343]. თუ ეს ასეა, თვლის კაკაბაძე, მაშინ არ უნდა იყოს მართებული ფროიდის არაცნობიერის ცნების უზნაძისეული ინტერპრეტაცია. რა შინაარსი და სტრუქტურა აქვს არაცნობიერს და საზოგადოდ არის თუ არა ის ფსიქიკური, უცნობია. ფროიდი მხოლოდ იმას ამტკიცებდა, რომ არაცნობიერი ჩვენთვის გაუგებარი რეალობაა, რომ მისი არსებობის ფორმის წარმოდგენა შეუძლებელია, ხოლო ფსიქოანალიზის ავტორის მიერ ხშირად ხმარებული გამონათქვამები, როგორიცაა: «არაცნობიერი წარმოდგენა»,

  «არაცნობიერი აფექტი», «არაცნობიერი სურვილი» და სხვა, ფროიდისავე თქმით, მხოლოდ «გამონათქვამის უწყინარი დაუდევრობაა».

  კაკაბაძე თავის მტკიცებებში ძალიან შორს მიდის. არაცნობიერი ფსიქიკური რეალობის დაშვება ფსიქოანალიზის ამოსავალი წერტილია. სხვა ამბავია, რომ ფროიდი ხშირად ერიდება ამ რეალობის პოზიტიურ, შინაარსობრივ დახასიათებას. მოყვანილი ამონაწერები სწორედ ამაზე მეტყველებს. მაგრამ ისინი, ამავე დროს, ფროიდის მეცნიერულ კეთილსინდისიერებასაც ადასტურებენ, რადგანაც არაცნობიერი, მისივე რწმენით, მაინც ჰიპოთეტური ცნებაა; როგორც თეორეტიკოსი, კაკაბაძე უარყოფს არაცნობიერი ფსიქიკური სინამდვილის არსებობის შესაძლებლობას. ამიტომ, როგორც ფსიქოლოგიის ისტორიკოსი, იგი განსაკუთრებით სენზიტიურია ფროიდის ყოველგვარი გამონათქვამის მიმართ, რომელიც არაცნობიერი ფსიქიკურის ბუნების შეუცნობადობას ეხება. საქმეს ისიც ართულებს, რომ ფროიდის ტექსტები ხშირად იძლევა განსხვავებული წაკითხვის საშუალებას, და, საზოგადოდაც, მის მიერ არაცნობიერის ბუნების გააზრება სიცხადითა და თანამიმდევრულობით არ გამოირჩევა.

  მართლაც, ერთი მხრივ, ფროიდი აღნიშნავს არაცნობიერი პროცესის მიუწვდომლობას. ცნობიერებიდან გასული შინაარსები ხდება ლატენტური, ცნობიერებისთვის უცნობი და უცხო. მათ შესახებ მარტო იმის თქმა შეიძლება, რომ «ისინი გახდნენ არაცნობიერნი, თუკი საერთოდ ვიქნებოდით დარწმუნებულნი, რომ ლატენტურ მდგომარეობაში ისინი აგრეთვე ფსიქიკურნი არიან» [31; 343]. ფროიდი აქ არაჩვეულებრივად ფრთხილობს და იმასაც კი ვერ ამბობს დარწმუნებით, არის თუ არა არაცნობიერი ფსიქიკური; მას ეჭვი შეაქვს თავისი თეორიის ფუძემდებლურ თეზისში, რომელიც არაერთგზის დაბეჯითებით გამოუთქვამს. მეორე მხრივ, ფროიდთან მოცემულია დადებითი მსჯელობების რიგი არაცნობიერის ფორმებისა და თვისებების შესახებ. იგი გამოყოფს ორი სახის არაცნობიერს: ე. წ. «წინაცნობიერი», რომელიც მჭიდრო კავშირშია ცნობიერებასთან, ადვილად გადის და შემოდის მასში, და «საკუთრივ არაცნობიერი», რომლის ამგვარი ტრანსფორმაცია ან შედარებით გაძნელებულია, ან სულაც შეუძლებელი. ბოლო პერიოდში ფროიდმა უფრო დააკონკრეტა თვალსაზრისი და ცნობიერებასთან მიმართებაში ოთხი სახის არაცნობიერზე მიუთითა. ესენია: წინაცნობიერი, განდევნილი, არქაული და საკუთრივ არაცნობიერი. უკანასკნელი აუცილებლად და ყოველთვის არაცნობიერია. დანარჩენები ამა თუ იმ კავშირში იმყოფებიან ცნობიერებასთან. მათი გენეზისის თავისებურება იმაშია, რომ ისინი ოდესღაც ცნობიერების შინაარსები იყვნენ და უკანვე დაბრუნების უნარი აქვთ. აქვე აღვნიშნოთ, რომ არაცნობიერის სწორედ ამ სახეობათა მიმართ არის მართებული უზნაძის კრიტიკული დებულება, რომლის თანახმად ფროიდის არაცნობიერის ცნება უვარგისია ცნობიერების გენეზისის საკითხის გადასაწყვეტად. არაცნობიერი, რომლის წარმოქმნა ცნობიერებაზეა დამოკიდებული, მართლა არ გამოდგება ცნობიერების აღმოცენების წინაპირობად. სამაგიეროდ ე. წ. «საკუთრივ არაცნობიერის» მიმართ ეს შენიშვნა ვერ გავრცელდება.

  ამ უკანასკნელის მიმართ იმის თქმაც ძნელია, თითქოს ის შედგება ჩვეულებრივი ცნობიერი პროცესებისაგან, რომელთაც მხოლოდ განცდობა აკლია. არის რა «იდ»-ის არსებობის ფორმა, არაცნობიერის ეს სახე პრინციპულად უპირისპირდება ცნობიერებას, რომელიც მე-შია მოთავსებული. განსხვავება ეხება როგორც გენეზისს (იგი წინ უსწრებს და განსაზღვრავს ცნობიერებას), ისე მათ ბუნებას (შინაარსს და მოქმედების პრინციპებს). სამაგიეროდ, ცნობიერებიდან წარმოებული არაცნობიერი სულ სხვაგვარად ხასიათდება. ყოველ შემთხვევაში ცნობიერებასთან მისი დაპირისპირება გაცილებით ნაკლებ კატეგორიულია და, შესაძლებელია, სულაც არ არსებობდეს. სწორედ ასეთ არაცნობიერს ახასიათებს ფროიდი, როდესაც ამბობს, რომ «ზოგიერთ ლატენტურ მდგომარეობათა მიმართ ჩვენ შეგვიძლია ისიც კი ვამტკიცოთ, რომ ისინი მხოლოდ იმით განსხვავდებიან ცნობიერებისაგან, რომ მოკლებულნი არიან ცნობიერებას» [28; 127].

  აზრი სრულიად ნათელია. არაცნობიერის გარკვეული სახეობა მხოლოდ იმით განსხვავდება ცნობიერებისაგან, რომ არ განიცდება, ცნობიერების მიერ არ აღიქმება. მაშასადამე, ფროიდი მართლაც ლაპარაკობს ისეთ არაცნობიერზე, რომელიც თვისებრივად არ განსხვავდება ცნობიერი ფსიქიკური შინაარსებისაგან. უზნაძე არაცნობიერის სწორედ ასეთი გაგების წინააღმდეგია. აქედან გამომდინარე, უზნაძეს ფსიქოანალიზის შეფასება ფაქტობრივად მხოლოდ ე. წ. «რეპრესირებულ არაცნობიერს» ეხება და არა მთლიანად არაცნობიერის სფეროს, რომელიც არ დაიყვანება ამ უკანასკნელზე.

  ეს ვითარება შეამჩნია ი. ბჟალავამაც. მან დაადასტურა, რომ ფროიდის მოძღვრებაში ისეთი არაცნობიერის არსებობაც არის დაშვებული, რომელიც არ ყოფილა განდევნილი. მაგრამ მას მიაჩნია, რომ ამ დაშვებამ არ ჰპოვა განვითარება ფროიდის ნააზრევში და ამიტომაც სავსებით ეთანხმება არაცნობიერის ფსიქოანალიზური კონცეფციის უზნაძისეულ შეფასებას [2].

  ამასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ თავის გვიანდელ შრომებში ფროიდმა განსაკუთრებული ყურადღება არაცნობიერის სწორედ ამ სფეროს მიაპყრო, ცდილობდა რა საკუთრივ არაცნობიერი განეხილა, მისი სიტყვებით, არა იმდენად როგორც «ფსიქიკის თვისება», არამედ როგორც «სულის არე». ეს არე, რომელსაც «იდი» ან «იგი» ეწოდა, განსხვავდება ორი დანარჩენი არესაგან («ეგო» და «სუპერეგო») მოქმედების პრინციპებითაც და არაცნობიერთან მიმართებითაც. «იდი» მთლიანად და აუცილებლად არაცნობიერია.

  «იგი»-ში გაბატონებული თვისება არაცნობიერია. «იგი» და არაცნობიერი შინაგანად ისევე ეკუთვნის ერთმანეთს, როგორადაც «მე» და «წინაცნობიერი» [20; 501]. «იდი» არაცნობიერი ფსიქიკის გენეტიკურად პირველადი ფორმაა პერსონის და მისი ფსიქიკური აპარატის განვითარების თვალსაზრისით. «მე» იდიდან შეიქმნა. ევოლუციის პროცესში გარემოსთან შეგუების ზეგავლენით გარკვეული შინაარსები გარდაიქმნა წინაცნობიერად და მოთავსდა «მე»-ში, რომელიც მათ საჭიროებისამებრ აცნობიერებდა. «იდი»-ს სახით მოცემული გენეტიკურად პირველადი ფორმა არაცნობიერისა არის ფსიქიკური ენერგეტიკა, პირველადი ლტოლვები, რომლებიც ფილოგენეზის, ონტოგენეზის თუ აქტუალგენეზის თვალსაზრისით ყოველგვარ ფსიქიკურ სტრუქტურასა და აქტს განაპირობებენ. ამ არაცნობიერი ფსიქიკური სამყაროს არსებობისა და მოქმედების წესზე დარწმუნებით ბევრი არაფრის თქმაა შესაძლებელი, მაგრამ დაშვებები შესაძლებელიცაა და აუცილებელიც. ფსიქიკური ენერგეტიკა ისეთი ფუნდამენტური დაშვებაა, რომელიც ფსიქოლოგიის ბუნებისმეტყველური დაფუძნების ფროიდისეულ მცდელობას გამოხატავს. ფსიქიკურ ენერგეტიკას თავისი ფესვები ფსიქოფიზიკურ პროცესებში აქვს გადგმული. ამიტომ «იდი»-ს სფერო დაკავშირებულია სომატურ პროცესებთან, საიდანაც იძენს აღძვრით მუხტს და მათ ფსიქიკურ ფორმას აძლევს. «იდი»-ს არაცნობიერი პროცესები აკავშირებენ სომატურ და ფსიქიკურ პროცესებს, მაგრამ თუ რა სუბსტრატში ხორციელდება მათი დაკავშირება ან როგორია პირველადი არაცნობიერი პროცესის ონტოლოგიური სტატუსი, ამის გარკვევისაგან ფროიდი თავს იკავებს. მიუხედავად ამისა, ერთი რამ ცხადია – ეს არაცნობიერი სფერო თავისი ბუნებით არსებითად განსხვავდება როგორც ცნობიერი, ისე არაცნობიერი ფსიქიკის იმ სახეობათაგან, რომლებიც ცნობილია ტრადიციული ფსიქოლოგიისათვის[42].

  ფროიდი არა მხოლოდ უშვებს არაცნობიერი ფსიქიკის ასეთი სფეროს არსებობას, არამედ ვარაუდების სისტემასაც აყალიბებს, ქმნის მიკროთეორიას მისი მოქმედების თავისებურებათა შესახებ. განსხვავებით წინაცნობიერისაგან ან განდევნილი არაცნობიერისაგან, რომლებიც სპონტანურად ან სათანადო პირობებში შედარებით ადვილად გადაინაცვლებენ ცნობიერებაში, «იდ»-ის მუდმივი ფენა ნაკლებ მოძრავია და შებოჭილია არაცნობიერის ფარგლებით. ამ საზღვრებში მოთავსებული ფსიქიკური სამყარო რადიკალურად განსხვავდება ყოველივე იმისაგან, რაც ჩვეულებრივ «მე»-ს ფსიქიკას მიეწერება. აქ სხვა კანონზომიერება და ლოგიკა მოქმედებს. ეს არის ირაციონალური ენერგეტიკული წარმონაქმნების უსისტემო მოძრაობის სფერო, სადაც მხოლოდ სიამოვნების პრინციპია გაბატონებული. მისთვის უცხოა ყოველგვარი შეფასება, სიკეთე, ბოროტება, მორალი; ასევე არ მოქმედებს აქ აზროვნების და ლოგიკის კანონები, იგი უგრძნობია შეუსაბამობათა და წინააღმდეგობათა მიმართ. საწინააღმდეგო ძალები თავისუფლად თანაარსებობენ და სრულიად წარმოუდგენელ კომბინაციებს ქმნიან. აქ არ არსებობს დროულობა; «იდ»-ის არაცნობიერი შინაარსები ვირტუალურად უკვდავნია. ისინი ყოველთვის ისე მოქმედებენ, თითქოს ახლა წარმოიქმნენ. მათ არ იციან წარსული და მომავალი. დრო გაჩერებულია, ხოლო აქტუალურად მოცემული სურათი სრული განუკითხაობისა და ქაოსის მდგომარეობად გვევლინება. ერთი სიტყვით, ფსიქიკური ცხოვრების ცნობილი კანონზომიერებანი «იდ»-ში არ მოქმედებს. უფრო მეტიც, აქ მოცემული ვითარება მათ ანტიპოდად გამოდგება. მართლაც, ფსიქიკა ხომ იმისათვის და ისეა ორგანიზებული, რომ გათვალისწინებულ იქნეს სიცოცხლის შენარჩუნებისათვის საჭირო ყველა მოთხოვნა და ფაქტორი და ინდივიდმა მისი მეშვეობით მიზანშეწონილად იმოქმედოს. იდისმიერი ლტოლვების სახით მოცემული არაცნობიერი ფსიქიკა შეგუებაზე კი არა, მხოლოდ საკუთარ სიამოვნებაზე ზრუნავს. თუკი ასეთი ფსიქიკა მართლაც არსებობს, იგი ფსიქიკის ყველა სხვა სახისაგან პრინციპულად განსხვავდება. ჩვენი ანალიზისათვის კი მთავარი ისაა, რომ ფროიდს ამგვარი არაცნობიერი დაშვებული აქვს და იგი მართლაც ვერ აღიწერება, როგორც ცნობიერების ნიშანს მოკლებული ჩვეულებრივი ფსიქიკური პროცესი.

  ამრიგად, ერთგვარი, თუმცა, არცთუ ყოველთვის ნათელი და ცალსახა თვალსაზრისი არაცნობიერი ფსიქიკური ფორმებისა და მათი თავისებურებების შესახებ ფსიქოანალიზს, რა თქმა უნდა, მოეპოვება. ამიტომ იმის მტკიცება, რომ ფსიქოანალიზში სულ არაა მოცემული რაიმე შეხედულება არაცნობიერის ბუნების არსებობის ფორმის შესახებ, უმართებულოა. ამგვარი შეფასების საფუძველს შეადგენს თეორიულ-მეთოდოლოგიური პოზიცია, რომლის თანახმად არაცნობიერი ფსიქიკურის არსებობის დადასტურება საერთოდ შეუძლებელია მისი უშუალოდ დაუკვირვებადობის გამო [6][25]. ვერავინ, ცხადია, და ვერც ფროიდი ვერ იტყვის რაიმეს არაცნობიერის არსებობის ფორმაზე, იმაზე, თუ როგორია იგი თავისთავად, ცნობიერებისგან დამოუკიდებლად. ფროიდს მართლაც არაერთგზის აქვს აღნიშნული არაცნობიერის არადაკვირვებადობა. არაცნობიერი ფსიქიკურის ონტოლოგიური ბუნების წვდომასთან დაკავშირებული სირთულეები, რომლებიც მას კარგად ჰქონდა გაცნობიერებული, ამ გარემოებიდან მომდინარეობს. ფროიდს ისიც ნათლად ესმოდა, რომ მისი წარმოდგენები სინამდვილის ამ სფეროს შესახებ არსებითად ჰიპოთეტური ხასიათისაა. მაგრამ ასეთი წარმოდგენები მას ჰქონდა და ისინი სულაც არ იყო მიღებული თავისუფალი გონებაჭვრეტის შედეგად; ისინი სავსებით გარკვეულ ემპირიულ საფუძველს ემყარებოდნენ. კლინიკური პრაქტიკა ფროიდს აძლევდა იმის რწმენას, რომ თუნდაც არაპირდაპირი გზით იგი არაცნობიერს სწვდებოდა. ფროიდი ამტკიცებდა, რომ არსებობს ფაქტები, რომლებიც უშუალოდ მიგვანიშნებენ არაცნობიერის არსებობაზე; არაცნობიერი ფსიქიკურის კატეგორია მეცნიერებაში პირველ რიგში გარკვეული ემპირიის ახსნისა და გააზრების მოთხოვნითაა შემოტანილი.

  ამრიგად, ანალიზი გვაჩვენებს, რომ ფროიდის კონცეფციაში, მიუხედავად ერთგვარი ბუნდოვანებისა, გათვალისწინებულია არაცნობიერის ისეთი სახე, რომელიც აღიწერება იმავე კატეგორიებით, რაც ცნობიერი ფსიქიკური აქტები. ასეთი «არაცნობიერის ubw სისტემას აქვს იგივე თავისებურება, რაც ცნობიერის bw სისტემას» [28; 132]. უზნაძის შეფასება ამგვარ არაცნობიერს ეხება. მაგრამ ფროიდის მოძღვრებაში მნიშვნელოვანი ადგილი აგრეთვე სხვაგვარ არაცნობიერს უკავია. ეს არის ე. წ. საკუთრივ არაცნობიერი, რომლის ავტორისეული დახასიათება გამორიცხავს რაიმე პარალელს მას და ცნობიერებას შორის. ეს ჰიპოთეტური არაცნობიერი სფერო, რომელიც არსებითად პირველადი ლტოლვების სამყაროს წარმოადგენს, გააზრებულია როგორც ფსიქიკა, რომელსაც ფენომენალური ფსიქიკისაგან სრულიად განსხვავებული თავისებურებანი აქვს. და თუმცა ამის შესახებ ფროიდი ბევრს არაფერს გვეუბნება, ფსიქოანალიზში არაცნობიერი ფსიქიკის ასეთი სახის არსებობის უგულვებელყოფა დაუშვებელია. ფსიქოანალიზის უზნაძისეული შეფასება ამდაგვარ არაცნობიერზე ვერ გავრცელდება.

  როგორც ითქვა, უზნაძე არ შემოიფარგლა ფროიდთან არაცნობიერის «უარყოფითი ცნების» კრიტიკით, არამედ გამოთქვა მოსაზრება, რომ იგი «დადებითი შინაარსის ცნებით», ანუ განწყობით უნდა შეიცვალოს. ის, რასაც ფსიქოანალიზი არაცნობიერი ფსიქიკურის სფეროს უწოდებს, განწყობის სფეროა; არაცნობიერად მხოლოდ განწყობები არსებობს. ამიტომ უფრო ფართო კონტექსტში უზნაძე იმასაც კი ამბობს, რომ არაცნობიერი საერთოდ ზედმეტი ცნებაა და იგი განწყობით უნდა შეიცვალოს. თუ რამეა მოცემული არაცნობიერად, ეს განწყობაა. როგორც ჩანს, აქ მეტი სიფრთხილეა საჭირო. ყოველ შემთხვევაში ერთი რამ აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ, სახელდობრ ის, რომ რეფლექსიური ცნობიერების გარეშე არსებული მოვლენების წრე მხოლოდ განწყობებით არ შემოიფარგლება. შეუძლებელია იმის უარყოფა, რომ არსებობს ფსიქიკური შინაარსები და აქტები ცნობიერების მიღმა, რომლებიც არ წარმოადგენენ განწყობას. არსებობს განცდა მინუს ცნობიერება. ასეთია ცხოველის ფსიქიკა; ცხოველებს აქვთ შეგრძნებები, მოთხოვნილებები, წარმოდგენები, ერთი სიტყვით სხვადასხვა განცდები, მაგრამ მათ არა აქვთ ცნობიერება. ასეთი ცნობიერების გარეშე მოცემული ფსიქიკა ადამიანსაც აქვს და იგი თვით უზნაძის თეორიულ სისტემაშიც არის გათვალისწინებული. ჩვენ მხედველობაში გვაქვს ე. წ. ფსიქიკის მუშაობის პირველი დონე; ქცევის რეგულაცია ამ შემთხვევაში მიმდინარეობს იმ განცდებზე დაყრდნობით, რომელთა ობიექტივირება (გაცნობიერება) არ ხდება. აშკარაა, რომ ასეთი ფსიქიკა არ არის ცნობიერი, მაგრამ იგი არც განწყობაა, ვინაიდან, თეორიის თანახმად, თავად აღმოცენდება სათანადო განწყობის საფუძველზე. მაშასადამე, განწყობის ცნების შინაარსი არ ფარავს არაცნობიერი მოვლენების სფეროს; არაცნობიერი, როგორც ჩანს, ზედმეტი ცნება არ უნდა იყოს. სხვა საკითხია, რა მიმართებაშია ეს არაგანწყობისეული არაცნობიერი ფროიდის სისტემაში ნაგულისხმევი არაცნობიერის სახეობებთან. იქნებ შესაძლებელია აქ ე. წ. «წინაცნობიერთან» ერთგვარი პარალელის გავლება. ეს საკითხი სპეციალურ შესწავლას საჭიროებს.

  ქართველი ფსიქოლოგების უმრავლესობამ გაიზიარა ასეთი მიდგომა. თავისებური პოზიცია დაიკავა შეროზიამ [36]. იგი ცდილობს შეარიგოს ერთმანეთთან ფროიდისა და უზნაძის თვალსაზრისები და ასეთი გზით «არაცნობიერის სრული თეორია მოგვცეს». ამ ამოცანას ავტორი ერთობ მარტივად სწყვეტს. იგი უბრალოდ არაცნობიერის სფეროში ორ ქვესტრუქტურას გამოყოფს. ერთი უზნაძისეული არაცნობიერი ანუ პირველადი განწყობაა. განწყობა იმთავითვე და აუცილებლად არაცნობიერია და ამასთან ყოველგვარი ფსიქიკური აქტივობის საფუძველია. მეორე ფროიდისეული არაცნობიერია, რომელსაც შეადგენენ ცნობიერების მიერ «გადამუშავებული», «ჩვეულებრივი არაცნობიერი განცდები»: სურვილები, მოტივები, წარმოდგენები, აზრები და ყოველგვარი ფიქსირებული განწყობები. ისინი არ არიან არც პრინციპულად არაცნობიერნი და არც რაიმე ფსიქიკურის საფუძველი, არამედ თვითონ ეყრდნობიან აქტუალურ განწყობას. ამავე დროს, როგორც ინდივიდის გამოცდილების გამოხატულება, ეს არაცნობიერი მოვლენები განწყობის რეალიზაციის ხელშემწყობ ან ხელშემშლელ ფაქტორებად გვევლინება. ამრიგად, არსებობს განწყობის სახით «ცნობიერებამდელი არაცნობიერი». იგი წარმოადგენს პიროვნების მთლიან მოდიფიკაციას და ამდენად, ყოველთვის და აუცილებლად არაცნობიერია. როგორც ფსიქიკის სახეობა, იგი გენეტიკურად და ფუნქციონალურად წინ უსწრებს და აპირობებს ცნობიერ განცდებს. ამავე დროს დაშვებულია ფსიქიკის ისეთი არაცნობიერი ფორმაც, რომელიც ცნობიერებამოკლებული განცდებისაგან შედგება. ერთი სიტყვით, არაცნობიერის სფეროს არ მოიცავს განწყობა, არამედ მასში შედის არაცნობიერი ფსიქიკური განცდებიც, რომელთა არსებობას, როგორც ვიცით, უზნაძე კატეგორიულად უარყოფდა.

  რის საფუძველზე ამტკიცებს ამას შეროზია? სამწუხაროდ, რაიმე საგანგებო თეორიულ არგუმენტაციას მის შრომებში ვერ ვხვდებით. როგორც ჩანს, ავტორს უბრალოდ მიაჩნია, რომ როგორც განწყობის, ისე არაცნობიერი განცდების ფენომენი დადასტურებულია სათანადო ფაქტოლოგიით, რომელიც აქვს შესაბამისად განწყობის ფსიქოლოგიას და ფსიქოანალიზს.

  ფსიქოანალიზთან მიმართებაში ეს არის უპირველეს ყოვლისა ჰიპნოზისა და სიზმრის მოვლენები. ფროიდი მართლაც ხაზს უსვამდა ჰიპნოზის მნიშვნელობას ფსიქოანალიზის თეორიასა და პრაქტიკაში. იგი იმასაც კი ამბობს, რომ პოსტჰიპნოთიური ჩაგონების ცდებმა თვალნათლივ უჩვენა არაცნობიერის არსებობა და მისი ფუნქციონირების წესი [37]. ფროიდი ფიქრობდა, რომ ჰიპნოზურად ჩაგონებული მიზანი გადადის არაცნობიერ ფსიქიკურში და იქიდან, ვითარცა ცნობიერებას მოკლებული განზრახვა, განაპირობებს პოსტჰიპნოზურ მოქმედებას.

  ამ საკითხში შეროზია ფროიდს ეთანხმება. ყოველ შემთხვევაში, იგი აქტიურად ეწინააღმდეგება იმ მოსაზრებას, რომ არავითარი ფაქტი, მათ შორის ჰიპნოზურიც, არ გვაძლევს პირდაპირ ცნობას არაცნობიერი ფსიქიკურის არსებობის შესახებ. ჰიპნოზის ფაქტი აჩვენებს მხოლოდ იმას, რომ ჩაგონებული შინაარსი არ არის ცნობიერი; მაგრამ როგორი ბუნებისაა მიღებული არაცნობიერი მდგომარეობა – ფსიქიკურია იგი თუ ფიზიოლოგიური, ამაზე არაფერს ამბობს. მისი ასეთი თუ ისეთი გააზრება დამოკიდებულია წინასწარ მეთოდოლოგიურ პოზიციაზე იმის თაობაზე, თუ უშუალოდ ფსიქიკური საიდან მომდინარეობს – ისევ ფსიქიკურიდან თუ ნერვული სისტემის მოქმედებიდან. ჰიპნოზის მოვლენა პირდაპირ ვერ გვითვალისწინებს იმას, არსებობს თუ არა არაცნობიერი ფსიქიკა და როგორია მისი თავისებურებანი. არაცნობიერი ფსიქიკური ფაქტი არ არსებობს, არსებობს მხოლოდ ჰიპოთეზები [5][6].

  შეროზია უარყოფს ამ პოზიციას და მხარს უჭერს ფროიდს იმაში, რომ ჰიპნოზის ფაქტი ამტკიცებს არაცნობიერი ფსიქიკურის არსებობას. პოსტჰიპნოზური ეფექტები ჩაგონებული ფსიქიკური ამოცანით არის გაპირობებული, მაგრამ ირკვევა, რომ შეროზია მაინც უკმაყოფილოა ჰიპნოზის ფსიქოანალიზური გააზრებით და ამის მიზეზია არაცნობიერის ფროიდისეული გაგება. უფრო მეტიც, «საკითხი არაცნობიერი ფსიქიკის ონტოლოგიური სტატუსის შესახებ ფროიდთან – ამბობს შეროზია – ღიად უნდა ჩაითვალოს» [36; 122].

  შეროზიას მოსაზრებებს აკლია თანმიმდევრულობა. თუ ჰიპნოზის ფაქტი მართლაც ადასტურებს არაცნობიერი ფსიქიკურის არსებობას, მაშინ ის არაცნობიერის ონტოლოგიასაც გვითვალისწინებს. შეროზია ფროიდისეულ არაცნობიერ განცდებს ცნობს და განწყობასთან ერთად არაცნობიერის მთლიან სტრუქტურაში შეჰყავს, ხოლო ფროიდისთვის ჰიპნოზი სწორედ ასეთი არაცნობიერი ფსიქიკის მამტკიცებელი არგუმენტი იყო. მაინც რატომღა უნდა ჩაითვალოს ღიად ფსიქოანალიზში საკითხი არაცნობიერის ონტოლოგიური გარკვეულობის შესახებ? შესაძლოა, შეროზია ფიქრობს, რომ ჰიპნოზით მიღებული მდგომარეობის აღსაწერად ფროიდის არაცნობიერი არ გამოდგება; პოსჰიპნოზურ მოქმედებას არაცნობიერი მიზანი კი არა, განწყობა წარმართავს. ასეთი გაგება კანონიერია. მაგრამ ის გარემოება, რომ ჰიპნოზის მოვლენაზე დაყრდნობით ფროიდი და უზნაძე არაცნობიერის არსებითად განსხვავებულ ფორმებზე ლაპარაკობენ, იმაზე მეტყველებს, რომ ჰიპნოზი თავისთავად არ გვაძლევს ფაქტს, რომელიც ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს შექმნილი მდგომარეობის ბუნებაზე. მაშასადამე, ჰიპნოზის მოვლენა ვერც იმას გაგვირკვევს, უნდა ჩაენაცვლოს თუ არა განწყობა არაცნობიერ განცდას და ვერც იმას, საჭიროა თუ არა ორივე მათგანის შენარჩუნება, როგორც ამას შეროზია გვთავაზობს.

  ჰიპნოზის ფენომენი ყოველთვის იპყრობდა არაცნობიერით დაინტერესებული მკვლევარების ყურადღებას. გამონაკლისი არც უზნაძე და მისი სკოლა ყოფილა. სწორედ ჰიპნოზში ფორმირებული განწყობის მეთოდით ჩატარებული ცდები გახდა მთავარი ემპირიული არგუმენტი განწყობის არაცნობიერობის სასარგებლოდ. პირველად 1936 წელს ჩატარებული ეს ცდები მართლაც ამტკიცებს იმას, რომ «განწყობა ცნობიერების მოცემულობის გარეშე მოქმედებს და რომ ამ აზრით იგი არაფენომენალურ პროცესად უნდა ჩაითვალოს» [15; 104]. სამწუხაროდ, მიღებული ექსპერიმენტული ფაქტი არაფერს ამბობს არაცნობიერი ფიქსირებული განწყობის ონტოლოგიური სახის შესახებ. მას რომ ეს შეძლებოდა, საკითხი ერთხელ და სამუდამოდ მაშინვე იქნებოდა გადაწყვეტილი. არადა, ამ გამოკვლევიდან ათ წელზე მეტი ხნის განმავლობაში უზნაძე იმ პოზიციაზე იდგა, რომ არაცნობიერი ფსიქიკური არ არსებობს, ხოლო განწყობა ფიზიკურის და ფსიქიკურის გამაშუალებელი სინამდვილის ახალ სფეროს მიეკუთვნება. სხვა რომ არაფერი იყოს, ეს გარემოება ამტკიცებს იმას, რომ ჰიპნოზის ფაქტები არაცნობიერის ბუნებაზე მხოლოდ ჰიპოთეტური დებულებების გამოთქმის საშუალებას იძლევიან. ორმოციანი წლების ბოლოს, როცა უზნაძემ განწყობა არაცნობიერ ფსიქიკურ მოვლენად მიიჩნია, მის მიერ თვალსაზრისის შეცვლა ჰიპნოზის თუ სხვა რაიმე ახალი ექსპერიმენტული ფაქტების გავლენით არ მომხდარა[43]. სხვათა შორის, ნიშანდობლივია, რომ მკვლევარებს, რომლებიც უზნაძის თავდაპირველ პოზიციას იზიარებენ, მიაჩნიათ, რომ დინამიკური მდგომარეობა, რომელიც მედიუმში პოსტჰიპნოზური ჩაგონების შედეგად იქმნება, არც წმინდა ფიზიკური ცვლილებაა და არც წმინდა ფსიქიკური პროცესი [22]. ეს სავსებით ლოგიკურად გამომდინარეობს ისევ და ისევ წინასწარ მიღებული თეორიული დაშვებებიდან, რომ ჰიპნოზში განწყობა იქმნება, ხოლო ის არც ცალსახად ფიზიოლოგიურია და არც ცალსახად ფსიქიკური.

  პოსტჰიპნოზური ჩაგონების ფაქტები მართლაც არ ააშკარავებს არაცნობიერის ონტოლოგიურ სახეს. მაგრამ მაინც ჰიპნოზში განწყობის ფიქსაციის ცდები ერთ მნიშვნელოვან გარემოებაზე მიგვანიშნებს. კერძოდ, იმაზე, რომ ფიქსირებული განწყობა ცნობიერების ჩვეულებრივი ფსიქიკური შინაარსებისაგან განსხვავებული მოვლენა უნდა იყოს; წინააღმდეგ შემთხვევაში ისიც დაექვემდებარებოდა პოსტჰიპნოზურ ამნეზიას და ილუზორულ განცდასაც ვერ გამოიწვევდა. აქედან შორს მიმავალი დასკვნა კეთდება: «თუ ფროიდის არაცნობიერი იმას გულისხმობს, რაც პოსტჰიპნოზურ მოვლენაში იჩენს თავს, მაშინ ექსპერიმენტულად დასაბუთებულ დებულებად უნდა მივიჩნიოთ ის, რომ ფიქსირებული განწყობა ასრულებს იმის დანიშნულებას, რასაც ფროიდი არაცნობიერ წარმოდგენას უწოდებს» [2; 55]. ბჟალავას ეს ანალიზი მართლაც საინტერესოა, მაგრამ დებულება, რომ ფიქსირებული განწყობა ისაა, რასაც ფროიდი არაცნობიერ წარმოდგენას უწოდებს, ექსპერიმენტულად დასაბუთებულად მაინც ვერ ჩაითვლება. ამ ცდებიდან მარტო ის ჩანს, რომ ფიქსირებულ განწყობას «არსებობის საკუთარი ფორმა» აქვს, რომელიც განსხვავდება არაცნობიერი წარმოდგენისაგან, თუკი ასეთი რამ საერთოდ არსებობს. მაგრამ არსაიდან არ გამომდინარეობს, რომ არაცნობიერი სფერო მთლიანად მხოლოდ განწყობებისაგან შედგება. საკითხები, რომელთაც უზნაძის და ფროიდის შეხედულებათა ურთიერთშეპირისპირება ბადებს, პრინციპულია. დესკრიფციის საზღვრების დადგენას ხომ ფაქტიურად ფსიქოლოგიის საგნის დადგენამდე მივყავართ. უშუალო ცოდნა მართლაც მხოლოდ დაკვირვებადი, განცდადი ფსიქიკის შესახებ არსებობს. ამიტომ კითხვა არაგანცდადი განცდის შესახებ პრობლემურია. ფროიდი, როგორც ვიცით, ასეთ შესაძლებლობას უშვებდა, უზნაძე – არა. მნიშვნელოვანია აგრეთვე არაცნობიერის ონტოლოგიასთან დაკავშირებული საკითხებიც. ჩვენ უნდა გვქონდეს პასუხი კითხვებზე, არის თუ არა არაცნობიერი ფსიქიკური წმინდა თეორიული, ჰიპოთეტური კონსტრუქტი, თუნდაც ისეთი, როგორც დამოუკიდებელ და დამოკიდებულ ცვლადებს შორის არსებული სავარაუდო კავშირის აღმნიშვნელი ე. წ. შუალედური ცვლადებია? ან იქნებ ეს ცნება მხოლოდ ფილოსოფიურ-მეთოდოლოგიური საჭიროებით იქნა შემოტანილი? ან, შესაძლოა, მისი დამკვიდრება მეცნიერებაში ფაქტების პირდაპირი კარნახით მოხდა? თუ ასეა, რა ფაქტებია ეს, და ჩანს თუ არა მათში არაცნობიერის ნამდვილი ბუნება?

  უნდა ვიფიქროთ, რომ თვით არაცნობიერი ფსიქიკა, როგორც მოვლენა, არც ყოფით და არც ექსპერიმენტულ ფაქტში ვერ დასტურდება, რადგან თუ მან ხილული, დაკვირვებადი სახე მიიღო, იგი ცნობიერებად, ანუ სხვაგვარ ფსიქიკად მოგვევლინება. ასეა იმ ჰიპოთეტური რეალობის შემთხვევაშიც, რომელსაც უზნაძემ განწყობა უწოდა. არის თუ არა ის არაცნობიერი ფსიქიკის ერთადერთი შესაძლო ფორმა, ესეც ვარაუდია. რომელ ფაქტში ჩანს ეს? – არცერთში. ასევე, ჩვენ არ ვიცით, რა ემართება ცნობიერებიდან განდევნილ შინაარსს. განა ფროიდმა სადმე ნახა მისი ფსიქიკურობა? ასეთი კითხვები უსასრულოდ დაისმის, რადგან მათზე ფაქტებით არ პასუხობენ: რა სახით ინახება გამოცდილება, რა ფორმით არის მოცემული აქტუალურად მოქმედი მოთხოვნილება, მოტივი, მიზანი, რომელიც არ განიცდება და სხვა. როდესაც ჩვენ ყოველივე ამის ასახსნელად ფიქსირებული განწყობის ცნებას ვიშველიებთ, ესეც ხომ ჰიპოთეზაა. ფიქსირებული განწყობა, როგორც საზოგადოდ განწყობა და არაცნობიერი – ვარაუდია. მისი ჭეშმარიტი ონტოლოგია უცნობია, თორემ ეს ცნება დღემდე არ იქნებოდა პოლემიკის საგანი [34].

  ამრიგად, «არაცნობიერი ფსიქიკური არ აღიქმება უშუალოდ ისე, როგორც აღიქმება ცნობიერი ფსიქიკური პროცესები. იგი ჰიპოთეტური ხასიათის ცნებაა» [34; 98]. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ მას ემპირიული საფუძველი არ გააჩნია და საერთოდ არ უკავშირდება ფაქტებს. ცნობილია, რომ აზრი არაცნობიერი რეალობის არსებობის შესახებ მეცნიერებაში ორი გზით შემოვიდა. ერთ შემთხვევაში იგი გარკვეული ფილოსოფიური და ზოგადმეთოდოლოგიური პრობლემების ნათელსაყოფად გამოიყენებოდა (უწყვეტობის პრინციპი, ფსიქოფიზიკური პრობლემა, ცნობიერების წარმოშობისა და განვითარების დილემა); მეორე შემთხვევაში არაცნობიერის დაშვების იდეამდე მივიდნენ მეცნიერები, რომლებიც მხოლოდ ფიზიოლოგიური კანონზომიერებებით ვერ ხსნიდნენ სულიერი ცხოვრების მთელ რიგ ფაქტებს. ეს ემპირიკა სრულფასოვნად აქვს სისტემატიზებული და გადმოცემული შ. ჩხარტიშვილს [22]. აქ შედის, როგორც არაცნობიერთან «ტრადიციულად» დაკავშირებული ფაქტოლოგია (სიზმრები, ჰიპნოზი), აგრეთვე ცნობიერების კოგნიტური, ემოციური და ვოლიტური სფეროს მრავალრიცხოვანი მოვლენა. ეს ფაქტები გვაფიქრებინებს, რომ უნდა არსებობდეს რეალობის არაცნობიერი ფსიქიკური სფერო, რომელიც გასაგებს გახდის ამ ფენომენების აღმოცენებისა და მოქმედების თავისებურებებს. ზოგი ფაქტი ამ მხრივ ნაკლებ ინფორმატულია, ზოგიც – მეტად. ამ უკანასკნელთა რიცხვს მიეკუთვნება, მაგალითად, ბოლო ხანს მოპოვებული მონაცემები «არაყურადღებულ შეგრძნებებთან» დაკავშირებით [4]. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ფაქტები არც ერთ შემთხვევაში არ ცხადყოფს რეალობის ამ სფეროს ნამდვილ ონტოლოგიურ ბუნებას, განსხვავებით ფიზიოლოგიისგან და ცნობიერებისგან.

  ნათქვამი მთლიანად ეხება ფსიქსირებული განწყობის მეთოდით მოპოვებულ ფაქტოლოგიასაც. ცნობილია, რომ თვით განწყობის ფსიქოლოგიის ავტორმა არაცნობიერის ონტოლოგიის ორი პარადიგმა ჩამოაყალიბა. ერთ შემთხვევაში განწყობა არაცნობიერ და არაფსიქიკურ რეალობად არის მოაზრებული. «ესაა სინამდვილის ჯერ კიდევ უცნობი არე», «სინამდვილის ჯერ კიდევ მიუკვლეველი სფერო». მას პირველად ბიოსფეროს თვალსაზრისის ავტორმა მიაკვლია და ფიზიკურისა და ფსიქიკურის ურთიერთქმედების ხიდად წარმოგვიდგინა. განწყობის (არაცნობიერის) ცნება ამ შემთხვევაში ფსიქოფიზიკური პრობლემის გადაჭრის მიზნითაა შემოტანილი. შემდგომში უზნაძემ უფრო დახვეწა და დააკონკრეტა თავისი პოზიცია. მან დასვა ე. წ. უშუალობის პრინციპის დაძლევის მეთოდოლოგიური ამოცანა. როგორც მთლიანი მდგომარეობის – განწყობის სახით თეორიაში შემოყვანილი იქნა სუბიექტი, პიროვნება, რომელიც აშუალებს «გარემო – ცნობიერებისა» და «ცნობიერება – ცნობიერების» ურთიერთმიმართებებს. თეორიის კონსტრუირება აქ უკვე სუბიექტისმიერი პოზიციიდან ხდება. ამავე დროს უზნაძე ცდილობს მიზანშეწონილების პრობლემის გადაჭრასაც. განწყობა სუბიექტის ისეთი მთლიანი მდგომარეობაა, რომელშიც გათვალისწინებულია ყველაფერი, რაც ქცევის მიზანშეწონილი წარმართვისთვისაა საჭირო. განწყობა (არაცნობიერი) ამ შემთხვევაშიც გაგებულია როგორც «თავისებური რეალობა, რომელიც უსწრებს კერძოულს ფსიქიკურსა და ფიზიოლოგიურს და მათზე არ დაიყვანება» [13; 25]. სიცოცხლის მიწურულს უზნაძემ ძირფესვიანად შეცვალა ეს პოზიცია. მან დაუშვა არაცნობიერი ფსიქიკის არსებობა და განწყობა ასეთ ფსიქიკურ მოვლენად მიიჩნია. არგუმენტაცია აქაც მეთოდოლოგიას უკავშირდება. კერძოდ, უზნაძის წინაშე აქტუალურად დაისვა ფსიქიკის განვითარების პრობლემა. განწყობა ჩათვლილ იქნა ფსიქიკის გენეტიკურად პირველად ფორმად, რომელიც წინ უსწრებს და აპირობებს ცნობიერ ფსიქიკას. ამასთან, ვინაიდან ზემოთ დასახელებული მეთოდოლოგიური ამოცანებიც ძალაშია დარჩენილი, განწყობა ცალსახად არაცნობიერ მოვლენად რჩება, ფენომენად, რომელიც «არავითარ შემთხვევაში ჩვენი ცნობიერების შინაარსად არ ჩაითვლება» [17; 43].

  ჩვენი ანალიზის კონტექსტში აღსანიშნავია, რომ განწყობის ონტოლოგიურ ბუნებაზე უზნაძის შეხედულებათა ცვლილება ახალი მეთოდოლოგიური ამოცანების გადაჭრის საჭიროებით იყო ნაკარნახევი. ეს ცვლილებები არ ეფუძნებოდა განწყობის ემპირიული კვლევის შედეგებს. განწყობის ძირითადი ემპირიული კანონზმიერებანი უკვე 30-იან წლებში დადგინდა, ხოლო განწყობის ონტოლოგიური ბუნების ძირფესვიანი გადახედვა და მისი ფსიქიკურ ფენომენად აღიარება 40-იანი წლების ბოლოს მოხდა. მაშასადამე, იგი ფაქტებით არ იყო ნაკარნახევი. ამ საკითხის გარკვევა მხოლოდ ფაქტებზე დაყრდნობით რომ ყოფილიყო შესაძლებელი, იგი დიდი ხნის წინ იქნებოდა გადაწყვეტილი.

  უკანასკნელი თვალსაზრისი განწყობის ფსიქიკურობის შესახებ უზნაძის მიმდევრების დიდმა ნაწილმა გაიზიარა. მაგრამ იყო და არის სხვა შეხედულებებიც. მაგალითად, შ. ჩხარტიშვილი უფრო დ. უზნაძის პირველი თვალსაზრისისაკენ იხრება, მაგრამ ცდილობს მის რედაქტირებას ონტოლოგიური მონიზმის პოზიციიდან [22]. პიროვნების სუბსტრატი უმაღლესად ორგანიზებული მატერიაა, რომელიც ვერ იქნება დაყვანილი მხოლოდ ნერვულ მოქმედებაზე. ეს პროცესი ფსიქიკას წარმოქმნის და ფსიქიკითვეა გაჟღენთილი. იგი ფსიქიკის თვისების მქონე უმაღლესი მატერიალური პროცესია და ამ აზრით შეიძლება პირველად ფსიქიკის მოვლენადაც იქნეს კვალიფიცირებული. განწყობა ისეთი ფსიქიკური ფენომენია, რომელიც იმავდროულად ფიზიოლოგიურიცაა. იგი, ასე ვთქვათ, პირველადი ფსიქოფიზიკურად დაუნაწევრებელი რეალობაა. ერთი სიტყვით, განწყობა ფსიქოფიზიკური ბუნების მოვლენაა. აქაც, როგორც ვხედავთ, განწყობის ონტოლოგიური ბუნება გარკვეული მსოფლმხედველობრივი პოზიციიდან არის გააზრებული.

  იგივე ითქმის ა. ბოჭორიშვილის შესახებ, რომელიც განწყობის ონტოლოგიური ბუნების საკითხს არაცნობიერი ფსიქიკის შეუძლებლობის მისეულ მრწამსთან შესაბამისობაში განიხილავს [1]. ვ. კაკაბაძეც უარყოფს არაცნობიერ ფსიქიკას. მარქსიზმიდან გამომდინარე, მას მიაჩნია, რომ ფსიქიკური დიალექტიკური ნახტომის გზით უშუალოდ გამოიყვანება «განსაკუთრებულად ორგანიზებული მატერიიდან». განწყობა კი, როგორც ფსიქიკური აქტივობის უშუალო არაცნობიერი საფუძველი, სინამდვილის «ჯერ კიდევ უცნობ ფიზიოლოგიურ ასპექტად» არის წარმოდგენილი [6; 99].

  ბოლოს, არსებობს განწყობის ონტოლოგიური რაობის ისეთი გააზრებაც, რომლის თანახმად განწყობა არა მხოლოდ არაცნობიერ ფსიქიკას, არამედ ზოგიერთ შემთხვევაში ცნობიერი ფსიქიკის სფეროსაც მიეკუთვნება. შ. ნადირაშვილი ამოდის წინასწარ მიღებული მოსაზრებიდან, რომ არაცნობიერი ფსიქიკური ფენომენის არსებითი ნიშანი მის გაცნობიერებადობაში მდგომარეობს. განწყობის ფსიქიკურობის კრიტერიუმი ის არის, რომ იგი შეიძლება უშუალოდ მიეცეს სუბიექტს «მე»-ს ნაწილად, «მე»-ს მდგომარეობად იქცეს, ანუ გაცნობიერდეს [7ა; 107-108]. არსებობს რადიკალურად საპირისპირო აზრიც: განწყობა სწორედ იმიტომ არის თავისებური ფსიქიკური ფენომენი, რომ გაუცნობიერებადია; განწყობა სუბიექტისმიერია და არა სუბიექტური. სუბიექტს იგი უშუალოდ არ ეძლევა ცნობიერების კერძო განცდის (წარმოდგენა, აზრი, ემოცია... და ა. შ.) სახით, ხოლო «ამგვარ განცდათა გარდა, სხვა შინაარსი ცნობიერებას არ გააჩნია». [17; 45]. ამიტომ განწყობა ცნობიერებისაგან განსხვავებული, ყოველთვის არაცნობიერ ფორმაში მოცემული ფსიქიკაა [26].

  ჩვენი ამოცანა არაა ამ თვალსაზრისების ანალიზი. მხოლოდ იმას დავადასტურებთ, რომ ისინი არსებითად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. განწყობა გაგებულია, როგორც ახალი ონტოლოგიური რეალობა, როგორც მატერიალური, ფიზიოლოგიური პროცესი, როგორც არაცნობიერი ფსიქიკური სინამდვილე და როგორც ცნობიერი მოვლენა. ყოველი გაგება არგუმენტირებულია არა ფაქტებით, რომლებიც განწყობის ფსიქოლოგიის სფეროში ყველასთვის ერთნაირია, არამედ ამოსავალი მსოფლმხედველობრივი, მეთოდოლოგიური თუ თეორიული მოსაზრებებით. შეხედულება განწყობის (არაცნობიერის) ბუნების შესახებ ამის გავლენით ფორმირდება.

  ამ ფონზე საკითხი ფროიდისეული არაცნობიერის განწყობით შეცვლის შესახებ რთულდება. მართლაც, ერთი მხრივ, როგორც ირკვევა, არაცნობიერის ცნება ფსიქოანალიზში არ არის ერთგვაროვანი, იგი არაცნობიერი ფსიქიკის სულ მცირე ორ, ერთმანეთისაგან ძალზე განსხვავებულ სახესხვაობას მოიცავს. მეორე მხრივ, არც განწყობის ონტოლოგიური სტატუსის მიმართ არსებობს შეთანხმებული პოზიცია. ასეთ ვითარებაში არც ისე ადვილია იმის გარკვევა, თუ რომელ არაცნობიერს როგორი განწყობა შეიძლება ჩაენაცვლოს და რატომ. ამისათვის უნდა გავითვალისწინოთ ის მეტათეორიული პრინციპები და ამოცანები, რომელთა გამოც ეს ცნებები იქნა ფორმულირებული, და ის ფუნქცია, რომელიც თეორიაში მიეწერება არაცნობიერ სფეროს, აგრეთვე თვით თეორიათა მასშტაბი და მიყენების არე. ერთი სიტყვით, არაცნობიერის ცნება უნდა განვიხილოთ არა თავისთავად, არამედ მოცემულ თეორიათა მთელს კონტექსტში. მაშასადამე, პირველ ყოვლისა, ამ თეორიათა ურთიერთმიმართება არის გასარკვევი.

  დავიწყოთ იმით, თუ რა მასშტაბის კონცეფციებს მიეკუთვნება ფსიქოანალიზი და განწყობის თეორია. ცნობილია, რომ განასხვავებენ მცირე და დიდ თეორიებს. პირველი კერძო, ცალკეულ პროცესებს ეხება. მეორეს გაცილებით დიდი მოცულობა და ზოგადობა ახასიათებს. ისინი მთელი ქცევის და არა ცალკეული ასპექტების დახასიათებაზე არიან ორიენტირებულნი. დიდ თეორიებში, თავის მხრივ, კონცეფციების ორი სახე გაირჩევა – ესენია პიროვნების თეორიები და ქცევის ზოგადფსიქოლოგიური თეორიები. უკანასკნელნი ყველა სახის თუ დონის ქცევაზე ვრცელდება, ვინც უნდა იყოს მისი სუბიექტი (ცხოველი, ბავშვი, თუ ზრდასრული ადამიანი). ამასთან მათში განიხილება ქცევის სტრუქტურის ყველა ასპექტი – დინამიკური, საშემსრულებლო-ოპერაციული თუ სემანტიკური; გარდა ამისა, დახასიათებულია ყველა ფაქტორი, რომელიც მოტივაციის, გამოცდილების თუ სიტუაციის მხრიდან განსაზღვრავს მიზანშეწონილი ქცევის აღძვრას და მიმდინარეობას. რაც მთავარია, ქცევის ზოგადფსიქოლოგიურ თეორიაში გააზრებულია ქცევის რეგულაციაში ამ ფაქტორთა თანამონაწილეობის წესი, ე. ი. მოცემულია მიზანშეწონილი ქცევის ზოგადფსიქოლოგიური მექანიზმი.

  პიროვნების თეორია მხოლოდ ადამიანის ქცევას ეხება; გარკვეული შეზღუდვები აქაც არის. პიროვნების თეორიაში ძირითადი და გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ქცევის მოტივაციურ ასპექტს. აქტივობის სიტუაციური და საშემსრულებლო ასპექტი ან მთლიანად უგულვებელყოფილია (როგორც მაგალითად, ფროიდის თეორიაშია), ან ძლიერ შეზღუდულადაა წარმოდგენილი. ქცევის ფაქტორების მაინტეგრირებელი მექანიზმი, როგორც წესი, არ არის რეფლექსირებადი. პიროვნების თეორიების სპეციალისტები ამ განსხვავებებს ყურადღებას არ აქცევენ და მიაჩნიათ, რომ «ყველა ქცევის ზოგადი თეორია პიროვნების თეორიას წარმოადგენს და პირიქით» [32; 33]. ამ თეზისის მართებულობა სათუოა და რიგ შემთხვევებში სერიოზულ უხერხულობასაც ქმნის. მაგალითად, პიროვნების თეორიად ინათლება კონცეფცია, რომელიც თეთრი ვირთხების ქცევის შესწავლის შედეგად შეიქმნა (ბიჰევიორიზმი) და სადაც პიროვნების ცნება საერთოდ ფიქციად არის გამოცხადებული (სკინერი).

  პიროვნების თეორია უფრო ვიწროა. აქ, ცხადია, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ როგორ არის გაგებული პიროვნება. მაგალითისთვის ოლპორტის ცნობილი განსაზღვრებებიც კმარა.

  მისი ორი პირველი განსაზღვრება ასეთია: «პიროვნება ის არის, რაც კონკრეტული აქტების უკან ძევს და ინდივიდის შიგნით იმყოფება» და «პიროვნება არის ინდივიდში იმ ფსიქოფიზიკური სისტემების დინამიკური ორგანიზაცია, რომელიც განსაზღვრავს გარემოსთან მის უნიკალურ შეგუებას» [38; 48]. რომ არ ვიცოდეთ, რომ ოლპორტი პიროვნებას მხოლოდ ადამიანთან აკავშირებდა, ამ განსაზღვრებებში ცხოველებიც მოექცეოდა. მხოლოდ გვიანდელ განსაზღვრებაში, სადაც ძალზე ფართო მნიშვნელობის მქონე სიტყვა «შეგუება» შეიცვალა სიტყვებით «ქცევა» და «აზროვნება» [39] ნათლად გამოჩნდა, რომ პიროვნება მოაზროვნე სუბიექტი ანუ ადამიანი ყოფილა (თუმცა დაზუსტება აქაც საჭიროა, ვინაიდან აზროვნების პრიმიტიული ფორმა უმაღლესი ცხოველებისთვისაც არ არის უცხო).

  საკითხი იმ ჭრილშიც შეიძლება დაისვას, თუ რომელი კატეგორიაა უფრო ზოგადი – ქცევა თუ პიროვნება. თუ სუბიექტი და პიროვნება სინონიმებია, მაშინ საკითხი ქათმისა და კვერცხის დილემას დაემსგავსება, ვინაიდან ქცევა და მისი სუბიექტი განუყოფელია. სუბიექტი (ავტორი) ყველა ქცევას ჰყავს. ამიტომ მის როლში შეიძლება გამოვიდეს ცხოველი და ადამიანი, თოთო ბავშვი და იდიოტი. მაგრამ, არის კი ქცევის ყველა ეს სუბიექტი პიროვნება? თუ პიროვნება მხოლოდ ადამიანია და თანაც არა ყოველგვარი ადამიანი, მაშინ მისი ქცევაც სპეციფიკური ნიშნების მქონე იქნება, რაც სწორედ პიროვნების თეორიამ უნდა დაახასიათოს და არა ქცევის ზოგადფსიქოლოგიურმა კონცეფციამ. ამიტომ, დებულება რომ ქცევის ყველა ზოგადი თეორია პიროვნების თეორიას წარმოადგენს და პირიქით, მხოლოდ პირველ ნაწილშია მართებული და ისიც იმ გაგებით, რომ ქცევის ზოგადი თეორია შეიძლება შეიცავდეს პიროვნების თეორიასაც. იმისთვის, რომ იგი მართლაც გახდეს პიროვნების სრულყოფილი თეორია, საგანგებო სამუშაოა ჩასატარებელი. ეს იმით არის ნაკარნახევი, რომ პიროვნების ჭეშმარიტი თეორია უნდა პასუხობდეს კონკრეტულ კითხვებს, და შეიცავდეს სათანადო თემებთან დაკავშირებულ «მიკროთეორიებს». ზოგადი თეორიის შექმნისას ამას ზოგჯერ სათანადო ყურადღება არ ექცევა და საჭირო ხდება მისი «მიყვანა» სათანადო კონდიციამდე.

  ჰიელისა და ზიგლერის მიხედვით პიროვნების ნამდვილი თეორია უნდა შეიცავდეს მოსაზრებებს ექვსი საკითხის თუ თემის გარშემო, რომლებიც გამოხატავენ მის შინაარსს და მიყენების არეს. ესაა: 1) პიროვნების სტრუქტურა 2) მოტივაცია 3) პიროვნების განვითარება 4) ფსიქოპათოლოგია 5) ფსიქიკური ჯანმრთელობა და 6) პიროვნების შეცვლა ფსიქოთერაპიული ზემოქმედების გზით [32].

  ფროიდის მოძღვრება პიროვნების ერთ-ერთი თვალსაჩინო თეორიაა. იგი შეიცავს პასუხს თითოეულ ამ საკითხზე. უზნაძის თეორიის კვალიფიცირება ამ მხრივ უფრო რთულია. იგი პირველ რიგში ქცევის ზოგადფსიქოლოგიური თეორიაა. მას აქვს ასეთი რანგის კონცეფციის ყველა ნიშანი. განწყობის თეორია მოწოდებულია გადაჭრას მასშტაბური მეთოდოლოგიური ამოცანები. იგი რელევანტურია ქცევის ყოველგვარი გამოვლენის მიმართ, მიუხედავად იმისა, ვინ ახორციელებს მას და რა დონისა თუ სახისაა იგი. განწყობის თეორია მიმართულია მიზანშეწონილი ქცევის უნივერსალური მექანიზმის გამოვლენასა და შესწავლაზე. ამიტომ მასში გათვალისწინებულია ყველა შინაგანი თუ გარეგანი ფაქტორი, რომელიც მონაწილეობს ქცევის დეტერმინაციაში. ამავე დროს, როგორც უნივერსალური ზოგადფსიქოლოგიური კონცეფცია, განწყობის თეორია შეიცავს მოძღვრებას ადამიანის ფსიქიკისა თუ ქცევის თავისებურებათა და კანონზომირებათა შესახებაც.

  აქ საჭიროა აღინიშნოს, რომ უზნაძის სკოლაში არსებობს ისეთი თვალსაზრისიც, რომლის თანახმად განწყობის თეორია მხოლოდ პიროვნების თეორიაა. მაგალითად, ა. ბოჭორიშვილი და მისი ზოგიერთი მიმდევარი ფიქრობს, რომ «განწყობაზე მხოლოდ იქ უნდა ვილაპარაკოთ, სადაც პიროვნება გვეგულება» და, მაშასადამე, «განწყობის ფსიქოლოგია, როგორც პიროვნების ფსიქოლოგია, შესაძლებელია მხოლოდ როგორც ადამიანის ფსიქოლოგია» [1; 292-293]. პიროვნება კი მხოლოდ იქ არის, სადაც ცნობიერებაა. ამ მტკიცებათა რეალური წყარო ავტორის მიერ არაცნობიერი ფსიქიკურის არსებობის კატეგორიული მიუღებლობაა. ამიტომ იგი ყოველ ზოგადფსიქოლოგიურ სისტემას, მათ შორის განწყობის თეორიასაც, ცნობიერებიდან იწყებს და პიროვნების თეორიად ნათლავს. საკითხავია ოღონდ, არსებობს თუ არა ამისათვის საკმაო საფუძველი. ბოჭორიშვილს მიაჩნია, რომ მოთხოვნილებისა და სიტუაციის თანხვედრით მიღებულ მდგომარეობაზე მსჯელობა საზოგადოდ კანონიერია, მაგრამ იგი სცილდება ფსიქოლოგიის ჩარჩოებს, ვინაიდან არც მოთხოვნილება და არც სიტუაცია არ არის ფსიქოლოგიური კატეგორია. «ცხოველის (და მცენარის) მიზანშეწონილი ქცევა და ყოველივე მასთან დაკავშირებული ბიოლოგიის პრობლემაა და არა ფსიქოლოგიისა» [1; 293].

  საფიქრებელია, რომ ყოველივე თქმული სერიოზულ გაუგებრობას ქმნის. რატომ არის მოთხოვნილება და მისი დაკმაყოფილების გარემოს ასახვა არაფსიქიკური მოვლენა? ვინ თქვა, რომ მცენარე ქცევას ახორციელებს, ხოლო ცხოველის ქცევის მიზანშეწონილობის პრობლემა მხოლოდ ბიოლოგიის კომპენტენციაა? განა ქცევის, თუნდაც ცხოველის ქცევის, განხორციელებაში ფსიქიკა არ მონაწილეობს? ან იქნებ ცხოველს საერთოდ არ აქვს ფსიქიკა, განცდა და იგი მხოლოდ ავტომატია. მაშინ მართალი ყოფილა მალბრანში, როცა ამტკიცებდა, რომ შეიძლება გულარხეინად ვაწამოთ ძაღლი და არ მივაქციოთ ყურადღება მის წკმუტუნს, რადგან ეს მხოლოდ ცუდად გაზეთილი მექანიზმის ჭრიალია. ამ კითხვებზე პასუხის გარეშე მოცემული პოზიცია დაუსაბუთებელი დარჩება. სხვა თუ არაფერი, თუკი იგი შევიწყნარეთ, ფსიქოლოგიური მეცნიერების მიღმა დარჩება არა მხოლოდ განწყობის ფსიქოლოგია, რომელიც ცალსახად ქცევის მიზანშეწონილობის თეორიაა, არამედ აგრეთვე ფსიქოლოგიის ძირითადი მიმართულებები: ბიჰევიორიზმი და ნეობიჰევიორიზმი, გეშტალტფსიქოლოგია და ტოპოლოგიური ფსიქოლოგია, ფუნქციონალური და გენეტიკური ფსიქოლოგია, კოგნიტივიზმი და ქმედების თეორია, აგრეთვე ფსიქოლოგიის სხვა მნიშვნელოვანი მიმართულებანი.

  განწყობის ფსიქოლოგია მხოლოდ პიროვნების თეორია არ არის. ის პირველ ყოვლისა ქცევის სუბიექტის, ქცევის აქტორის ფსიქოლოგიაა. ამ როლში კი შეიძლება მოგვევლინოს ყოველი ცოცხალი არსება, ცხოველიც და ადამიანიც. თვით ადამიანის ფსიქიკური აქტივობაც სხვადასხვა დონეებზე მიმდინარეობს. ამიტომ ყველა მისი ქცევა პიროვნების აქტორობით არ სრულდება. ამ გაგებით ადამიანის ფსიქოლოგიაც არ არის ყოველთვის პიროვნების ფსიქოლოგია. განწყობის ფსიქოლოგია მოიცავს ფსიქიკური აქტივობის ყველა დონეს (მაგალითად, იმპულსური – ნებელობითი, განწყობის – ობიექტივაციის, ინდივიდის – სუბიექტის – პიროვნების), ამიტომ მართებულადაა მიჩნეული ქცევის ზოგად თეორიად. მაგრამ ითვალისწინებს რა პიროვნების აქტივობის დონესაც, იგი პიროვნების თეორიაცაა. ამავე დროს, ჩვენი აზრით, იგი შეიცავს გარკვეულ მოსაზრებათა სისტემას იმ საკითხებისა თუ თემების გარშემო, რომელთაც, როგორც აღინიშნა, უნდა მოიცავდეს პიროვნების სრული თეორია. თუ ეს მართლაც ასეა, მაშინ ფროიდის და უზნაძის კონცეფციების, როგორც პიროვნების თეორიების შედარება შესაძლებელი და საინტერესო გახდება, თუმცა ამისათვის საგანგებო, რთული სამუშაოს ჩატარება იქნება საჭირო. ამ შემთხვევაში კი მხოლოდ იმაში გვსურს დავრწმუნდეთ, რომ პიროვნების თეორიის შემადგენელი თემები მართლაც არის წარმოდგენილი განწყობის ფსიქოლოგიაში.

  1. საკითხი პიროვნების სტრუქტურის ანუ ადამიანის ქცევის სტაბილური ასპექტების შესახებ განწყობის ფსიქოლოგიაში რამდენიმე კუთხით არის განხილული. პირველ ყოვლისა ფიქსირებული ან ე. წ. დისპოზიციური განწყობის სახით გამოყოფილია პიროვნების სტრუქტურის მთავარი ერთეული, აქტივობის ძირითადი საშენი ბლოკი [8][15]. ის გარემოება, რომ ფიქსირებული განწყობები განსხვავდება პიროვნული წონით, გენეზისით, სიმყარით, ფუნქციით, რეალიზაციის ხარისხითაც კი, შესაძლებლობას ქმნის, გავავლოთ პარალელი არა მხოლოდ პიროვნების ე. წ. დისპოზიციური თეორიების ისეთ ცნებებთან, როგორიცაა სხვადასხვა სახის პიროვნული თვისება, ინდივიდუალური დისპოზიცია, ფაქტორი თუ სხვა, არამედ ფსიქოანალიზის ისეთ ცნებასთანაც, როგორიცაა კომპლექსი.

  პიროვნების სტრუქტურა შეიძლება აღიწეროს პიროვნების ტიპის კონცეფციით. განწყობის ფსიქოლოგიაში მოცემულია ასეთი კონცეფცია; იგი პიროვნების ფორმალურ-დინამიკურ მახასიათებლებს ეხება. თუკი იგი მყარად დაუკავშირდება პიროვნების შინაარსეულ მახასიათებლებს, შესაძლებელი გახდება ფსიქოანალიზურ ტიპოლოგიასთან მისი მიმართების განხილვაც. და ბოლოს, განწყობის ფსიქოლოგიაში შემუშავებულია თვალსაზრისი განწყობისა და ადამიანის ფსიქიკური აქტივობის იერარქიული დონეების შესახებ [7ბ], რომელიც არ უნდა იყოს სავსებით ჰეტეროგენული ფროიდის პიროვნების სამდონიანი მოდელის მიმართ.

  2. რაც შეეხება მოტივაციას, ამ თემაზე საკუთარი აზრი არა მხოლოდ პიროვნების თეორიას, არამედ ყოველ ზოგადფსიქოლოგიურ თეორიას უნდა მოეპოვებოდეს. გამონაკლისი არც განწყობის ფსიქოლოგიაა. უზნაძეს და მის მიმდევრებს ამ მხრივ არაერთი ორიგინალური მოსაზრება აქვთ გამოთქმული. ზოგი მათგანი მოთხოვნილებათა კლასიფიკაციას ეხება. გამოყოფილია სხვადასხვა სახის მოთხოვნილებები: დაბალი (ვიტალური) და მაღალი (მე-ს ეთიკური, ესთეტიკური და ინტელექტუალური მოთხოვნილებები) [15]; აგრეთვე ბიოგენური, ფსიქოგენური და სოციოგენური მოთხოვნილებები [21]. ძალზე ნაყოფიერი აღმოჩნდა ე.წ. სუბსატანციონალური და ფუნქციონალური მოთხოვნილებების კონცეპტუალიზაცია. სუბსტანციონალური მოთხოვნილებები რაიმე საგნით კმაყოფილდება, ხოლო ფუნქციონალური – საკუთრივ აქტივობით. ისინი კვებავენ ისეთ ქცევებს, როგორიცაა თამაში, გართობა, ესთეტიკური ტკბობა, შემოქმედება, ნაწილობრივ სწავლა და სხვა [15][16]. ჩვენი ანალიზისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ სწორედ ფუნქციონალური ტენდენციის კონსტრუქტის გამოყენებით არის გააზრებული განწყობის თეორიაში ისეთი «ფსიქოანალიზური თემები», როგორიცაა სიზმარი და კომპლექსი [12].

  მოთხოვნილება აქტივობის აღძვრას ემსახურება, ხოლო მოტივი გამოხატავს იმ ღირებულებას, რომელიც კონკრეტულ ქცევას აქვს პიროვნებისთვის. ამიტომ მოტივი გადაწყვეტილების მიღების საფუძველია. უზნაძის და მისი მიმდევრების მიერ გამოთქმულია მრავალი საყურადღებო მოსაზრება, რომლებიც ეხება სხვადასხვა მოტივაციური წარმონაქმნების (მიზანი, გეგმა, მოტივი, ატიტუდი და სხვა) ბუნებასა თუ ფუნქციონირების წესს; აგრეთვე თვით მოტივაციის პროცესის ფუნქციას და დინამიკას (ქცევის აღძვრა, მიმართულება, გადაწყვეტილების მომზადება, მოთხოვნილებათა თანამოქმედება და ა. შ.) [15][21][24].

  ჩხარტიშვილის აზრით, ძირითადი წინააღმდეგობა ფროიდსა და უზნაძის თეორიებს შორის წარმოიქმნება არა განწყობის ცნებასთან მიმართებაში, არამედ ქცევის მთავარ აღმძვრელ ფაქტორთან დაკავშირებით. ფროიდისთვის ეს არის სექსუალური ლტოლვები, ხოლო უზნაძის მიხედვით ამ «მთავარი ძალის ფუნქციას ასრულებს აქტივობის მოთხოვნილება, რომელიც დიფერენცირდება რა ფუნქციონალური სტრუქტურის შესაბამისად, შესატყვის სიტუაციაში განსაზღვრავს ადეკვატური განწყობის ფორმირებასა და რეალიზაციას» [35; 108].

  ამას შეიძლება დავუმატოთ ისიც, რომ ფსიქოანალიზი მოტივაციის ჰომეოსტატურ, დახურულ მოდელს გვთავაზობს. განწყობის თეორიაში კი მოტივაციის ღია მოდელია გათვალისწინებული, რომელიც არ ეფუძნება წონასწორობის პრინციპს. «წონასწორობის ცნება, ამბობს უზნაძე, არ შეიძლება ამოსავალი ცნება იყოს ჩვენთვის, რაკი, ჩვენი რწმენით, ცოცხალი ორგანიზმი არსებითად ყოველთვის ერთგვარს დინამიკურ სისტემას წარმოადგენს. ბუნებრივი მდგომარეობა ცოცხალი ორგანიზმისა არის არა წონასწორობა გარემოსთან და უძრაობა, არამედ პირიქით, მოძრაობა, აქტივობა» [19; 88]. ამ პრინციპულ პოზიციას სხვა მკვლევარებიც იზიარებენ [21] [24]. ყველაზე შორს ამ მხრივ ა. ალხაზიშვილი წავიდა. მან აჩვენა, რომ ე. წ. სუბსტანციონალური მოთხოვნილებები ყოველთვის დახურული, ჰომეოსტატური სისტემებია; ხოლო იმ ფუნქციონალურ მოთხოვნილებებს, რომლებიც სპეციფიკურად ადამიანურ ფუნქციებში იღებენ სათავეს, ღიაობის პოტენციალი აქვთ [23]. სპეციფიკურად ადამიანური მოთხოვნილებების ღია ხასიათი ვლინდება მათ მუდმივობაში, არაციკლურობაში, დაკმაყოფილების ფიქსირებული დონის უქონლობაში, განვითარების, ზრდის და რეალიზაციის სულ უფრო მაღალი დონეებისაკენ სწრაფვაში. თქმა არ უნდა, რომ ამ მხრივ განწყობის ფსიქოლოგიაში გამოთქმული მოსაზრებები თვალსაჩინოდ უპირისპირდება ფსიქოანალიზს და უახლოვდება ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის პოზიციას.

  3. ადამიანის ონტოგენეტიკური განვითარების საკითხს უზნაძის სკოლა ყოველთვის დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა. უზნაძეს ეკუთვნის ე. წ. «კოინცინდენციის თეორია», რომელიც განვითარების მამოძრავებელი ძალებისა და ფაქტორების ურთიერთმიმართებას ითვალისწინებს. ამ კონცეფციის თანახმად შინაგანი, თანდაყოლილი და გარეგანი, შეძენილი ფაქტორები იმთავითვე გულისხმობს და გარკვეულად მოიცავს ერთმანეთს. განვითარება ამ ამოსავალი ერთიანობის საფუძველზე ხდება. პოტენციური თანდაყოლილი ძალა თუ უნარი იმთავითვე თავის დამაკმაყოფილებელ გარემოსა და გამღიზიანებელს გულისხმობს. ამიტომ განვითარების წარმართვა (აღზრდა) ონტოგენეზის ყველა ეტაპზე მომწიფებული ფსიქოფიზიკური ძალებისთვის შესატყვისი «ასაკობრივი გარემოს» ორგანიზაციაში მდგომარეობს. «ასაკობრივ გარემოთა» კანონზომიერ ცვალებადობაზეა დამყარებული ბავშვის განვითარების უზნაძისეული პერიოდიზაცია [11][16]. ამ საკითხში უზნაძის პოზიცია მკაფიოდ ინტერაქციონისტულია, მაშინ, როდესაც ფროიდი უკიდურესი კონსტიტუციონალიზმის პოზიციაზე დგას [33].

  თუ ფროიდის მიერ აღწერილი ფსიქოსექსუალური განვითარების სტადიები ფაქტიურად მოტივაციური სფეროს (ლიბიდოს) ჩამოყალიბების პროცესს ასახავს, უზნაძე ადამიანის განვითარების ფაქტორთა უფრო ფართო სპექტრს განიხილავს; ამა თუ იმ ასაკობრივი პერიოდის ხასიათი განისაზღვრება როგორც მოტივაციური, ისე ფუნქციონალური სფეროებით. ამასთან, რაც მთავარია, ფროიდისგან განსხვავებით, განვითარების პროცესის მიმდინარეობა არ არის ფატალურად განსაზღვრული ფსიქიკური ენერგეტიკის ფორმირების არსებითად ინსტინქტური, თანდაყოლილი კანონზომიერებებით. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ თვით განწყობის, როგორც შინაგანისა და გარეგანის გამაერთიანებელი მექანიზმის ონტოგენეტური ცვალებადობა ჯერ კიდევ არ არის სათანადოდ შესწავლილი.

  4. უზნაძემ შექმნა განწყობის ფსიქოპათოლოგია. მისი მოძღვრების თანახმად ფსიქიკური დაავადების არსი პიროვნების მთლიანობითი სტრუქტურის დარღვევაში უნდა ვეძიოთ. თეორიის მიხედვით ეს სტრუქტურა პირველ ყოვლისა განწყობაშია რეპრეზენტირებული. ამიტომ, რაკიღა, როგორც ფსიქოზების, ისე ნევროზების დროს «ქცევის მკვეთრად გამოვლენილი გადახრის ან გამრუდების სხვადასხვა ფორმას ვხვდებით», «ამ პათოლოგიურ შემთხვევებში, განწყობის მოქმედების უეჭველად ამდენივე განსხვავებულ ფორმებთან უნდა გვქონდეს საქმე» [15; 113]. უზნაძის სკოლაში ჩატარდა მრავალი გამოკვლევა იმის გამოსავლენად, თუ როგორ იცვლება განწყობის ფორმალურ-დინამიკური მახასიათებლები განსხვავებული ფსიქიკური დაავადებების შემთხვევაში. ამ მონაცემებს გარკვეული დიაგნისტიკური ღირებულება მიეწერება.

  5. განწყობა მიზანშეწონილი ქცევის, ე. ი. ნორმალური ადაპტაციის მექანიზმია. მისი გარკვეული მხარეების თუ ნიშნების პათოლოგიური ცვლილება არღვევს ოპტიმალური შეგუების შესაძლებლობას, რაც დაავადების ამა თუ იმ ფორმაში ვლინდება. მაგალითად, ფსიქასთენიის დროს ეს დარწმუნებულობის სისუსტეა, რომელიც განწყობის დიფერენცირებულობის უკმარისობით არის გამოწვეული, ხოლო ისტერიის შემთხვევაში აქტიური წარმოდგენით გაშუალებული განწყობის შექმნის სიძნელეში მჟღავნდება [17]. მაგრამ საფიქრებელია, რომ თუ განწყობის მექანიზმის დეფექტი დაავადებაში ვლინდება, გამოჯანსაღების პროცესიც უნდა აისახოს განწყობის მოქმედების სფეროში; კერძოდ, «განწყობის მოქმედების ტიპი ნორმალურს უნდა დაუახლოვდეს. პათოლოგიური განწყობის ექსპერიმენტული შესწავლის პროცესში სწორედ ამ ფაქტმა იჩინა თავი: «ყველგან, სადაც ავადმყოფი გაუმჯობესების გზას ადგებოდა, განსაკუთრებით იქ, სადაც მართლა გაჯანსაღების შესახებ შეიძლებოდა ლაპარაკი, ხშირად იქაც, სადაც იგი დროებით მაინც კარგად გრძნობდა თავს, მისი განწყობის ტიპი თვალსაჩინოდ იცვლებოდა და გარკვევით იმას უახლოვდებოდა, რაც ამ სუბიექტისათვის, როგორც გარკვეული ხასიათის პატრონისათვის, ჯანმრთელობის დროს იყო ან უნდა ყოფილიყო დამახასიათებელი» [15; 117]. ამრიგად, ჯანმრთელობა ქცევის მიზანშეწონილობის ხარისხის მაჩვენებელია. ამ პუნქტში უზნაძისა და ფროიდის პოზიცია არსებითად იდენტურია. ფროიდისთვისაც პიროვნების ჯანმრთელობის და მოწიფულობის საზომი იყო პროდუქტიული მუშაობის და ნორმალური სოციალური ურთიერთობის უნარი.

  ასეთია ის ხუთი სფერო, რომელსაც უნდა მოიცავდეს პიროვნების სრულყოფილი თეორია. განწყობის ფსიქოლოგიაში, როგორც ვნახეთ, ისინი გათვალისწინებულია. პოზიცია ყველგან მეტნაკლებად გამოკვეთილია. რაც შეეხება მეექვსე თემას – ფსიქოთერაპიას, აქ საქმე უფრო რთულადაა და ამაზე ქვემოთ ვიტყვით. აქ კი აუცილებელია აღინიშნოს, რომ განხილულ საკითხთა უმრავლესობა ფროიდისა და უზნაძის მიერ განსხვავებულად არის დასმული და განხილული. ეს არც არის გასაკვირი, რადგან სისტემების შექმნისას ისინი სხვადასხვა მეთოდოლოგიურ, თერაპიულ და პრაქტიკულ ამოცანებს ისახავდნენ. უზნაძე უაღრესად მასშტაბური პრობლემების წინაშე იდგა. ფსიქოფიზიკურის საკითხის, სუბიექტის, მიზანშეწონილობის პრობლემებთან შერკინებამ მის თეორიას აშკარად ზოგადფსიქოლოგიური ხასიათი შესძინა. განწყობის კატეგორია პირველ ყოვლისა ამ მეთოდოლოგიური პრობლემების გააზრებას ემსახურება. ამავე დროს, სპეციფიკურად ადამიანურ ფაქტორებზე აგებული განწყობა, რომელიც ობიექტივაციის მექანიზმს იყენებს, სხვადასხვაგვარი ფიქსირებული განწყობები, რომელნიც პიროვნულ თვისებებს, გამოცდილებასა და რესურსებს გამოხატავენ, ქმნიან იმის შესაძლებლობას, რომ ამ თეორიით აიხსნას საკუთრივ ადამიანური ქცევის თავისებურებები, პიროვნების ჩამოყალიბების და ცვალებადობის კანონზომიერებანი. განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური კონცეფციის ფარგლებში უზნაძემ დაიწყო ადამიანის, პიროვნების თეორიის შექმნა. ეს საქმე განაგრძეს მისმა მიმდევრებმა. თეორიის დახვეწა-განვითარება ამ მიმართულებით ამჟამადაც მიმდინარეობს.

  ამ კონტექსტში უაღრესად საინტერესო და სასარგებლო უნდა იყოს განწყობის ფსიქოლოგიის შედარება პიროვნების სხვა თეორიებთან, იმათთანაც, რომლებიც ზოგადფსიქოლოგიური სისტემის ფარგლებში იმყოფებიან და იმათთანაც, რომლებიც იმთავითვე პიროვნების თეორიის სახით იყვნენ ფორმირებული[44].

  ფროიდის თეორია ამ უკანასკნელთა რიგს მიეკუთვნება, ამიტომ მასში ვერ მოვიძიებთ იმ მდიდარ შინაარსს, რომელსაც გამოხატავს განწყობა, როგორც ყოველგვარი ქცევის უნიკალური მექანიზმი. განწყობის ცნების ადგილი ფროიდის თეორიაში არ ჩანს და არც არის შევსებული. ფსიქოანალიზში არაცნობიერის ცნება იმისთვის და ისეა ფორმირებული, რომ იგი პირველ რიგში ფსიქოთერაპიული პრაქტიკისთვის იყოს სასარგებლო, მოსახერხებელი. ყოველ შემთხვევაში ასეთია ე. წ. «განდევნილი არაცნობიერი» რომლის ცნობიერებიდან გასვლის და შემდეგ მობრუნების პროცესი ფროიდს უფრო მეტად აინტერესებდა, ვიდრე «საკუთრივ არაცნობიერის» ონტოლოგიური ბუნება. ფსიქოანალზური მეთოდი ამ ფაქტიურ ვითარებას ეხება. ამიტომაც ცნობიერებიდან გასული და შემოსული შინაარსი ერთი და იმავე ფსიქიკური მოვლენების სახით არის წარმოდგენილი. უზნაძეც ამას საყვედურობდა ფროიდს: ცნობიერების გარეშე არსებულ ფსიქიკურს სხვაგვარი ბუნება აქვსო და განწყობის სახით მისი თავისებურებების გათვალისწინება სცადა. ახლა თუ იმასაც მივიღებთ მხედველობაში, რომ «არაცნობიერი ფსიქიკურის ბუნება არც ყოფილა ფროიდის შესწავლის საგანი» [2; 51], არც ისე ნათელია, როგორ უნდა შედარდეს ერთმანეთს ფროიდის არაცნობიერი და განწყობა ამ უკანასკნელით მისი ჩანაცვლების თვალსაზრისით. არადა, ფსიქოანალიზის უზნაძისეული შეფასების მეორე ნაწილი სწორედ ამას გულისხმობს.

  მართლაც, არაცნობიერის ცნება ორივე ავტორს დასჭირდა, მაგრამ მისი დამუშავება სხვადასხვა მოსაზრებით მოხდა და განსხვავებული მეთოდოლოგიით წარიმართა. უზნაძის წინაშე იდგა ფილოსოფიური ფსიქოლოგიის ძირეული პრობლემები, ხოლო მათ გადასაჭრელად ექსპერიმენტულად კონცეპტუალიზებული სინამდვილე (განწყობა) შეისწავლებოდა. ფროიდი, როგორც ექიმი, თავიდანვე ფსიქოთერაპიის ინტერესით იყო შეპყრობილი და კლინიკური დაკვირვების მეთოდს იყენებდა. შესაბამისად, არაცნობიერის ცნებამ არსებითად განსხვავებული ხასიათი და შინაარსი შეიძინა. ეს ცნებები თავის შინაარსს თეორიის მთელი კონტექსტიდან იძენს და მათი მექანიკური ურთიერთჩანაცვლება სხვა თუ არაფერი, არანაყოფიერი იქნება. ფროიდის განდევნილი არაცნობიერის ცნება პრინციპულად არ გამოდგება უშუალობის პოსტულატის დასაძლევად, ქცევის მიზანშეწონილობის გასაგებად ან ფსიქიკის გენეზისის პრობლემის გასაანალიზებლად. თუმცა თუნდაც ამ ბოლო პრობლემის მიმართ ფროიდისავე «საკუთრივ არაცნობიერის» ცნება შესაძლებელია არც ისე ჰეტეროგენული აღმოჩნდეს. ამავე დროს, განწყობის ცნებასაც გაუჭირდება პირდაპირ გახდეს კლინიკური პრაქტიკის ან ფსიქოთერაპიის საფუძველი. განწყობის ფსიქოლოგიისთვის, თუკი იგი პიროვნების თეორიის სტატუსზეც აცხადებს პრეტენზიას, ეს ამოცანა ჯერ კიდევ გადასაჭრელია. სამწუხაროდ, აქამდე ამ მიმართულებით საგანგებო და სისტემატური მუშაობა არ წარმართულა. პოლიტიკურ-იდეოლოგიური გარემო, რომელშიც ბოლო წლებამდე განწყობის ფსიქოლოგიას უხდებოდა ფორმირება, საერთოდ არ იყო ფსიქოთერაპიის განვითარებისთვის ხელშემწყობი, არადა, ყოველი დიდი ფსიქოლოგიური თეორიის ნაყოფიერების ერთ-ერთი ძირითადი ნიშანი ის არის, შექმნილა თუ არა მის ბაზაზე ფსიქოთერაპიული კონცეფცია და რამდენად ეფექტურია მასზე დაფუძნებული ფსიქოთერაპიული პრაქტიკა. ამ მხრივ განწყობის ფსიქოლოგიას ზრდის დიდი პოტენციალი უეჭველად აქვს. მაგრამ ჯერჯერობით მას ამ ასპექტით ვერ შევადარებთ ფსიქოანალიზს, რომელშიც არა მხოლოდ დაავადებისა და მკურნალობის მექანიზმების თეორიაა, არამედ მოცემულია მკურნალობის მეთოდებისა და ტექნიკების სისტემა.

  სადღეისოდ ჩვენს ხელთაა ერთადერთი მაგალითი იმისა, თუ როგორ შეიძლება იქნას გააზრებული ნევროზის აღმოცენებისა და განკურნების პროცესი განწყობის ფსიქოლოგიის თვალსაზრისით. იგი ეკუთვნის საქართველოში სამედიცინო ფსიქოლოგიის ფუძემდებელს, ი. ბჟალავას [2]. ბჟალავა არ გვაძლევს მითითებებს რაიმე კონკრეტულ მეთოდებსა თუ ტექნიკებზე, რომელთაც განწყობისეული ფსიქოთერაპია შეიძლება ეწოდოს. იგი უბრალოდ ცდილობს, გაიაზროს დაავადებისა და გამოჯანმრთელების იდეოლოგია განწყობის საფუძველზე და ფსიქოანალიზთან შეპირისპირებით. იგი სპეციალურად აღნიშნავს, რომ მის ანალიზში მოცემულია იმ პროცესის აღწერა, რომელსაც ფსიქოანალიზში უწოდებენ «არაცნობიერის გარდაქმნას ცნობიერებად»; ამასთან ერთად, უზნაძესთან სრულ შესაბამისობაში ამტკიცებს, რომ ცნობიერების შინაარსი იდევნება, მაგრამ რჩება განწყობა და ესაა ის, რაც ფროიდის მოძღვრებაში «კომპლექსის» სახელით აღინიშნება.

  ბჟალავა განიხილავს კრეჩმერის მიერ აღწერილ კლინიკურ შემთხვევას. ახალგაზრდა ქალმა იგრძნო ახლობელი ყმაწვილისადმი ნორმალური სქესობრივი ლტოლვა. ოჯახური ნორმებისა და საერთო მორალური პრინციპების ზეგავლენით იგი ცდილობს ეს არ გაამჟღავნოს. თავშეკავება იწვევს გაფითრება-გაწითლების უნებლიე რეაქციებს, რომლებსაც იგი თავისი დაფარული სურვილის გამოვლინებად მიიჩნევს. ეს აძლიერებს გამჟღავნებასთან დაკავშირებულ შიშს. ქალიშვილი ებრძვის თავს, ერიდება საზოგადოებაში ყოფნას, მაგრამ სიმპტომი პირიქით, ძლიერდება და ბოლოს ტრანსფორმირდება ილუზორულ განცდაში იმისა, რომ მას მუცელში ჰყავს გველი, რომლის თავი საყლაპავს ებჯინება.

  ახლა ვნახოთ, თუ როგორ ახასიათებს ამ ვითარებას ავტორი განწყობის ფსიქოლოგიის ენაზე. სქესობრივმა მოთხოვნილებამ მონახა თავისი ობიექტი (სიტუაცია) და ამ ფაქტორების საფუძველზე შეიქმნა აქტუალური განწყობა. ვუწოდოთ მას პირობითად სქესობრივი ქცევის განწყობა. მოცემულ ფაქტორთა ხშირ შეხვედრას მოჰყვა განწყობის უნებლიე ფიქსაცია. ამ ფიქსირებულ განწყობას ეწინააღმდეგება აღზრდის პროცესში ჩამოყალიბებული და გაფიქსირებული განწყობა, რომელიც სქესობრივ მორალთანაა დაკავშირებული. ამ ორი განწყობის კონფლიქტის შედეგად ცნობიერებაში ჩნდება კონტრასტული განცდები. ირღვევა ცნობიერ მოვლენებს შორის ლოგიკური კავშირი. ძლიერდება იმპულსების ბრძოლა, რაც აღრმავებს განცდებს შორის კონფლიქტს. თავს იჩენს ერთმანეთის გამომრიცხავი შინაარსები და ამბივალენტური ტენდენციების მოქმედება. ჩვეულებრივ სიტუაციაში, როგორც ეს განწყობის ექსპერიმენტებიდან ჩანს, ცნობიერების შინაარსების ილუზორული ინტერპრეტაცია ადგილს უთმობს ადეკვატურ აღქმას. მაგრამ ავადმყოფობის შემთხვევაში რეალობის პრინციპს ძალა დაკარგული აქვს, ამიტომ გრძელდება ინფორმაციის მცდარი გადამუშავება. ავადმყოფი ვერ ახერხებს ფიქსირებული განწყობის შეცვლას. იგი ძველი, პათოლოგიურად ტრანსფორმირებული განწყობის ტყვეობაში რჩება და შთაბეჭდილებათა მცდარ ასიმილაციას, ე. ი. ცნობიერების თვალსაჩინო შინაარსების შერწყმასა და იდენტიფიკაციას ახდენს. ამ პათოლოგიურად შეცვლილი განწყობის ნიადაგზე ხდება შთაბეჭდილებათა ისეთი შეერთება, რასაც კონტამინაცია ეწოდება.

  განწყობის პათოლოგიური შეცვლა გამოიხატება იმაში, რომ იგი ინერტული ხდება. ავადმყოფი უძლურია, თავისი ნებით შეცვალოს იგი, წინ აღუდგეს მის რეალიზაციას. ექიმის ფსიქოთერაპიის დანიშნულებაა, დაეხმაროს ამაში პაციენტს. ავადმყოფობის წყაროდ ქცეული ფიქსირებული განწყობა უნდა მოისპოს, აღმოიფხვრას; მას ნიადაგი უნდა გამოეცალოს და ცნობიერების მონაწილეობით «საწინააღმდეგო განწყობა» შემუშავდეს. ამისათვის აუცილებელია ფსიქოთერაპიის პროცესი, რომელიც გააანალიზებს ავადმყოფობის გამომწვევი ფიქსირებული განწყობის ობიექტურ და სუბიექტურ ფაქტორებს, რასაც მოჰყვება შეგნება იმისა, თუ რამ განაპირობა ავადმყოფური სიმპტომების აღმოცენება. ამ ობიექტივირებული ცოდნის საფუძველზე ვაღწევთ სიმპტომების გაცნობიერებას და სიმპტომების წყაროდ ქცეული განწყობის შეცვლას ცნობიერების, ე. ი. ობიექტივაციის დონეზე შემუშავებული განწყობით. ამას კი ავადმყოფი განკურნებისაკენ მიჰყავს. განკურნება ნიშნავს არა მოთხოვნილების მოსპობას, არამედ მისი რეალიზაციის ნორმალური საფუძვლის მონახვას. ობიექტივაციის დონეზე უნდა შეიქმნას ახალი განწყობა, რომელიც ამ მოთხოვნილებას ისეთ არხში წარმართავს, რომ არ დაუპირისპირებს მას სხვა განწყობებს. «ასე გვეხატება ჩვენ, დაასკვნის ავტორი, პროცესის მიმდინარეობა, რომელსაც ფსიქოანალიტიკოსები უწოდებენ არაცნობიერის გარდაქმნას ცნობიერებად. ამ პროცესს, ჩვენი აზრით, საფუძვლად უდევს ობიექტივირებული ცოდნა» [2; 68].

  ადვილი დასანახია, რომ ბჟალავა თანმიმდევრულად მიჰყვება იმ ხაზს, რომელიც დასახა უზნაძემ. ფსიქოანალიზური ფსიქოთერაპია გასააზრებელია განწყობისეულ ფსიქოთერაპიად. უზნაძის თქმით, ფსიქოანალიზური პრაქტიკა ნაყოფიერია იმიტომ, რომ «ფროიდი მკურნალობის პროცესში ხშირად მართლაც ახერხებდა შეხებოდა იმას, რაც მნიშვნელოვნად აპირობებდა დაავადების პროცესს» [18; 285]. ეს რაღაც არის არა ცნობიერებიდან განდევნილი განცდა (კომპლექსი), არამედ განწყობა. მაშასადამე, დაავადების მიზეზიც და განკურნების გზაც განწყობაში უნდა ვეძიოთ. განწყობის თეორიისათვის ეს დებულება სავსებით ლოგიკური და სამართლიანია. სხვა ამბავია, როგორ უნდა მოხდეს მისი რეალიზაცია კონკრეტული ფსიქოთერაპიის ვითარებაში. ამისთვის მრავალი საკითხია დასაზუსტებელი და დასამუშავებელი. ეს ბჟალავას ანალიზიდანაც ჩანს. იგი არ გვაჩვენებს იმას, თუ კონკრეტულად როგორ უნდა გავიგოთ დაავადება და როგორ ჩავატაროთ მკურნალობა. როგორც აღვნიშნეთ, ამის პრეტენზია ავტორს არცა აქვს. სამაგიეროდ, განწყობისეულ ფსიქოთერპიასთან დაკავშირებული საკითხების გამოსაკვეთად მოცემული ანალიზი ფრიად სასარგებლოა.

  პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ანალიზი მიმართულია უპირატესად ფსიქიკური დარღვევის აღმოცენების და მიმდინარეობის შინაარსობრივ მხარეზე. ასეთი მიდგომა შესაძლებელს ხდის ფსიქოანალიზურ და განწყობისეულ ფსიქოპათოლოგიებს შორის ურთიერთმიმართების დამყარებას. ეს პრინციპული ვითარებაა. საქმე ისა, რომ ორივე მიდგომა ავადმყოფობის მიზეზს ცნობიერების მიღმა არსებულ სფეროში ეძებს. მაგრამ ფსიქოანალიზი იქ არსებულ შინაარსებზე ლაპარაკობს, ხოლო განწყობისეული ფსიქოპათოლოგია ტრადიციულად ორიენტირებულია განწყობის ფორმალურ-დინამიკურ ნიშნებზე. სხვადასხვა ფსიქიკური აშლილობის დახასიათებისას იზომება ფიქსირებული განწყობის ცნობილი დინამიკური მახასიათებლები. ამ მონაცემებს უთუოდ აქვთ გარკვეული პრაქტიკული მნიშნეველობა. მაგრამ ფსიქოთერაპიის პროცესში პირველ პლანზე გამოდის პაციენტის პრობლემების გაგება, მტკივნეული შინაარსების გამოვლენა და ანალიზი. მართალია, გააჩნია, რა სახისაა დარღვევა, მაგრამ მაინც მრავალი ნევროზის შემთხვევაში (თუნდაც დღეს ესოდენ გავრცელებული ლოგონევროზებისას) განწყობის დინამიკური მხარის ცვლილებათა შესახებ მონაცემებს უფრო დამატებითი ინფორმაციის მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს (თუკი ასეთი ცვლილებები საერთოდ მომხდარა). ყოველ შემთხვევაში მხოლოდ აგზნებადობის, სტატიკურობა-დინამიკურობის, სტაბილობის, ვარიაბელობის და მსგავს ტერმინებში ვერც გადახრის არსის, ბუნების გაგებაა შესაძლებელი და ვერც მისი კორეგირება.

  ეს გაცნობიერებული აქვს ბჟალავას, რასაც მისი მსჯელობა ადასტურებს, მაგრამ, როგორც განწყობისეული ფსიქოპათოლოგიის, ე. ი. ფორმალურ-დინამიკური მიდგომის თვალსაჩინო წარმომადგენელი, იგი ბოლომდე არ ამბობს უარს განწყობის მეთოდების ფორმალურ-დინამიკურ ასპექტზე, ალბათ, სავსებით მართებულადაც. მოცემულ შემთხვევაში ბჟალავა აღნიშნავს, რომ განწყობის პათოლოგიური ტრანსფორმაცია მის ინერტულობაში, შეცვლისადმი დაუქვემდებარებლობაში გამოიხატება. ავადმყოფი პათოლოგიური განწყობის ტყვეობაშია, იგი თვითონ ვერ ცვლის მას, ვერ გადადის ადეკვატურ განწყობაზე და ამიტომაც საჭიროებს ფსიქოთერაპევტის დახმარებას.

  ამასთან დაკავშირებით დგება ერთი პრინციპული საკითხი: რომელი განწყობა აქვთ მხედველობაში, როდესაც ფორმალურ-დინამიკური მახასიათებლების, ამ შემთხვევაში ინერტულობის გამოვლინებაზეა ლაპარაკი – ის კონკრეტული არარეალიზებული განწყობა, რომელმაც სიმპტომები გამოიწვია, თუ ყველა ის ფიქსირებული განწყობები, რომლებიც ქმნიან პიროვნების სტრუქტურას. სხვანაირად რომ ვთქვათ, იცვლება ერთი პათოგენური განწყობა თუ მთლიანად პიროვნება. მკაფიო პასუხი ამ კითხვაზე არ ჩანს. ტექსტში ყურადღება პათოგენური განწყობის დაუძლევლობასა და გაძლიერებაზეა გამახვილებული, რაც მისივე ინერტულობით აიხსნება. მაშასადამე, საქმე მისი დინამიკის ცვლილებაში ყოფილა. მაგრამ თეორიული და პრაქტიკული თვალსაზრისით ნათელი არ არის როგორ დავუშვებთ ისეთი ვითარების შესაძლებლობას, როდესაც განწყობის ფორმალურ-დინამიკური მხარის დეფექტი მხოლოდ ერთ, კონკრეტულ ფიქსირებულ განწყობაზე ვრცელდება და პიროვნების დანარჩენ განწყობებს არ მოიცავს. როდესაც ვახდენთ რაიმე ფსიქოპათოლოგიით შეპყრობილი სუბიექტის განწყობის ფიქსირებული განწყობის მეთოდით გამოკვლევას, ეს მონაცემი მის ყველა სხვა განწყობაზე ვრცელდება. იგულისხმება, რომ იცვლება პიროვნების განწყობის ტიპი და არა ეს ერთი კონკრეტული განწყობა. ჩვენს შემთხვევაში ეს ნიშნავს, რომ ინერტულობის ნიშანი ამ ადამიანის ყველა განწყობისათვის იქნება დამახასიათებელი. მაშასადამე, მისი ყველა განწყობა იქნება პათოლოგიურად შეცვლილი და მაშინ კითხვის ქვეშ დგება მოცემულ ანალიზში შემოთავაზებული მკურნალობის პრინციპი, რომელიც ერთი (პათოგენური განწყობის) მეორეთი (ადეკვატურით) ჩანაცვლებას გულისხმობს. ჩანაცვლება რეალურად თითქმის შეუძლებელი რამ იქნება, რადგან ყველა განწყობა ინერტულია. ეს თუნდაც მოხერხდეს, ახალი განწყობა იგივე პათოგენური ფორმალურდინამიკური თვისებების მქონე აღმოჩნდება და ძალიან მალე ახალი ნევროზის წყარო გახდება. ერთი სიტყვით, დინამიზმის (მაგალითად ინერტულობის) დარღვევის გამო ყოველი განწყობა (რა შინაარსისაც უნდა იყოს იგი), რომელიც რამდენადმე დომინირებულ ადგილს დაიჭერს პიროვნების სტრუქტურაში, თანდათანობით აუცილებლად პათოგენური გახდება.

  ბჟალავა მიისწრაფვის მაქსიმალურად გამოიყენოს განწყობის ფსიქოლოგიაში დამუშავებული ცნებით-კონცეპტუალური აპარატი. ეს ეხება კონტრასტ-ასიმილაციის ცნებასაც, რომელიც უაღრესად მნიშვნელოვანია განწყობის ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიისთვის. ამასთან, ავტორი ცდილობს, ეს მექანიზმი შინაარსეულ მასალას მიუყენოს. ეტყობა, ეს არც ისე ადვილია; ასეა, ყოველ შემთხვევაში, რაოდენობრივ მასალასთან შედარებით (მხედველობაში გვაქვს დიდი-პატარა ბურთები), სადაც ნათელია, რა რისი საწინააღმდეგოა ან კონტრასტული. კერძოდ, ცხოვრებისეული ვითარებების, მოთხოვნილებების ან თუნდაც ემოციური განცდების მიმართ, რასთანაც საქმე აქვს ფსიქოთერაპიას, ამის თქმა ძნელზე ძნელია, ზოგჯერ კი – პრაქტიკულად შეუძლებელი. არადა, თუ განწყობის შინაარსს ვეძებთ, სწორედ ეს უნდა გვქონდეს მხედველობაში.

  მაგალითში მოცემულ ფსიქოთერაპიულ სიტუაციაში ამ მხრივ ბევრი რამაა ბუნდოვანი და გაუგებარი. დავიწყოთ თუნდაც პათოგენური განწყობის შინაარსეული დახასიათებით. აქ პირველ რიგში ქცევის რაგვარობაა გასარკვევი, რომლის საფუძველიც ეს განწყობაა. მოყვანილ ანალიზში ეს არ არის გაკეთებული, ამის გარეშე კი განწყობის შინაარსზე რეალურად რაიმე წარმოდგენას ვერ შევიქმნით. ამიტომ ცოტაოდენი გარკვეულობის შესატანად ჩვენ თავად ვუწოდეთ მას, შესაძლოა, არცთუ საუკეთესოდ, «სქესობრივი ქცევის განწყობა». ამ განწყობის შინაარსზეა დამოკიდებული მთელი პათოგენური სიტუაციის წარმოქმნა-გაშლის პროცესი. იგი შინაარსეულად უპირისპირდება ფიქსირებულ განწყობას, რომელიც სექსუალური ქცევის გარკვეულ აკრძალვასთან არის დაკავშირებული. ამ შინაარსის ფრუსტრაციის შედეგად ჩნდება ე. წ. «კონტრასტული განცდები», რაც, როგორც ჩანს, ვლინდება როგორც გარკვეული ემოციების, ისე სომატურ გამოვლინებათა ილუზორულ გაძლიერებაში. ამავე განწყობის დინამიკური მხარის დეფექტის, კერძოდ, ინერტულობის გამო ვერ ხერხდება მისი შეცვლა და როგორც ფიქსირებული განწყობის ექსპერიმენტებშია – ადეკვატურ მოქმედებაზე და განწყობაზე გადასვლა. მთავარი საკითხი, რომელიც ასეთი ინტერპრეტაციისას დგება, ეხება იმას, თუ რა მოქმედება და განწყობა უნდა იქნას ამ სიტუაციაში მიჩნეული ადეკვატურად. თავისთავად სულაც არ არის ნათელი ის, თუ სუბიექტი ამ ორი კონფლიქტური განწყობიდან რომელს უნდა დაექვემდებაროს, რა კრიტერიუმით უნდა შეფასდეს ეს ეგზისტენციური სიტუაცია. აქედან გამომდინარე, გარკვევით არ ჩანს, თუ რა უნდა ურჩიოს განწყობისეულმა ფსიქოთერაპევტმა, თუკი პაციენტი მასთან იმ სტადიაზე მოხვდა, როცა ჯერ კიდევ შედარებით ადვილია არჩევანის გაკეთება ერთ-ერთი განწყობის სასარგებლოდ. მართლაც, პათოგენური სიტუაციიდან გამოსვლის მიზნით რას უნდა მიენიჭოს უპირატესობა: სექსუალურ ქცევას თუ მის აკრძალვას? ანალიზში ნაგულისხმევი პასუხი უკანასკნელს ემხრობა.

  მაგრამ გავყვეთ ანალიზს. ვითარება სულ უფრო მძიმდება. პათოგენური ფიქსირებული განწყობა განაგრძობს თავის დამანგრეველ მოქმედებას. «შთაბეჭდილებათა მცდარი ასიმილაციის» შედეგად წარმოიქმნება სიმპტომი – «მუცელში მყოფი გველის თავის საყლაპავთან მიბჯენის» განცდა. ბუნებრივად დგება საკითხი, როგორია კავშირი ამ განცდისა და ფიქსირებული განწყობის შინაარსებს შორის. ერთი რამ ცხადია, კავშირი არავითარ შემთხვევაში არაა ისეთივე პირდაპირი და ლოგიკურად გასაგები, როგორც ფიქსირებული განწყობის ექსპერიმენტული ილუზიების დროს. აქ ძნელი მისახვედრია, რა კანონზომიერებით უკავშირდება ერთმანეთს განწყობა და მის ნიადაგზე წარმოქმნილი ფსიქოსომატური ფენომენი. გაუგებარია, რატომ გარდაიქმნა გაწითლების სიმპტომი მოცემულ შინაარსად და უფრო მეტიც, საზოგადოდ რატომ და როგორ ჩნდება სექსუალური ქცევის განწყობასთან დაკავშირებით ან, თუნდაც, მასთან ბრძოლის შედეგად ორგანიზმის შიგნით გველის ყოლის განცდა. განწყობასა და ილუზიურ განცდას შორის პირდაპირი შინაარსეული კავშირი, როგორც ეს განწყობის ცდებშია, აქ არ ჩანს. კავშირის გამოსავლენად სპეციალური სამუშაო არის ჩასატარებელი. ამისათვის საჭიროა პიროვნების ხასიათობრივი თავისებურების, მისი შინაგანი სამყაროს და გარემოცვის ღრმა შესწავლა და ამ მონაცემების ურთიერთმიმართებაში მოყვანა. მხოლოდ ამის საფუძველზეა შესაძლებელი შევიქმნათ წარმოდგენა იმ განწყობის შინაარსეულ მხარეზე, რომელმაც გამოიწვია ასეთი უცნაური შინაარსის განცდა. ნიშანდობლივია, რომ სწორედ ასე იქცევა ფსიქოანალიზი; სპეციალური მეთოდებით ხდება პიროვნების მოტივების, გამოცდილების, სოციალური ურთიერთობების ფაქიზი ანალიზი, რომლის საფუძველზეც გამოითქმება ვარაუდი ავადმყოფური განცდების თუ სიმპტომების და მათ გამომწვევ ფსიქიკურ შინაარსებთან კავშირის შესახებ. განწყობის ფსიქოლოგიაში არ შემუშავებულა თეორიული მიდგომა და პრაქტიკული მეთოდი შინაარსეული ფსიქიკური მასალის ანალიზისთვის. კონტრასტ-ასიმილაციის ეფექტის მარტივ და ნათელ კონსტრუქციას აქ ბევრი რამით დასჭირდება შევსება სხვადასხვა ფსიქოთერაპიული სისტემებიდან, მათ შორის – ფსიქოანალიზიდან.

  ამრიგად, განწყობისეული ფსიქოთერაპიის შემუშავების გზაზე ერთ-ერთი მთავარი დაბრკოლებაა განწყობის შინაარსის გასარკვევი მეთოდოლოგიის უქონლობა. ერთი შეხედვით აქ დიდი პრობლემა არ უნდა არსებობდეს: განწყობა ქცევის მექანიზმია, ქცევისადმი მზაობაა; რაც განწყობაშია მოცემული, ის ვლინდება აქტივობაში. მაშასადამე, განწყობის შინაარსს მისით შეპირობებული აქტივობის შინაარსი შეადგენს. ეს უეჭველად ასეა. მაგრამ აქვე ჩნდება სირთულეები. საქმე ის არის, რომ თვით ქცევა, როგორც განწყობის შინაარსი, უაღრესად რთული სტრუქტურის მქონე ფენომენია. იგი მოიცავს და აერთიანებს მრავალ პროცესსა და წარმონაქმნს: მოთხოვნილებებს, მიზნებს, გეგმებს, განზრახვებს, მოტივებს, მოქმედებებს, ოპერაციებს, ემოციურ და სხეულებრივ გამოვლინებებს. ყველა მათგანი ქცევის სტრუქტურის ელემენტია. ამავე დროს, იმის გამო, რომ ქცევას განწყობა განსაზღვრავს, იგი (ქცევა) არის განწყობის შინაარსიც. ფსიქოთერაპიის დროს განწყობის მთელი უმდიდრესი შინაარსიდან საჭიროა ავირჩიოთ ის, რაც არსებითად არის დაკავშირებული დაავადებასთან. ბჟალავას ანალიზში ვითარება ამ მხრივ შეძლებისდაგვარად გამარტივებულია; გამოყოფილია ე. წ. «პათოლოგიური მოთხოვნილება»[45]. მის საფუძველზე აღმოცენებული განწყობის შინაარსს თავად ეს მოთხოვნილება და მისი დაკმაყოფილება-ფრუსტრაციის პროცესში აღმოცენებული განცდები შეადგენს. განწყობის ფიქსაცია იმ შინაარსის ფიქსაციაა, რომელმაც, ასე ვთქვათ, «კომპლექსის» სახე მიიღო. აქედან გამომდინარე, ბჟალავა თამამად უპირისპირებს ერთმანეთს კომპლექსის და განწყობის ცნებებს და პირველს მეორით ცვლის.

  უნდა ითქვას, რომ ამ შემთხვევაში ბჟალავა მიჰყვება ტრადიციულ სქემას, რომელიც უზნაძის სკოლაში განწყობის შინაარსის გარკვევისას გამოიყენება. ჩვეულებრივ, ასეთ შემთხვევაში გამოყოფენ მოთხოვნილებას, რომელსაც განწყობით წარმართული ქცევა აკმაყოფილებს. იგულისხმება, რომ განწყობის შინაარსს მის მიერ გამოწვეული ქცევის მოთხოვნილებისეული, ან უფრო სწორად, ინტენციური მხარე განსაზღვრავს. რაზეც მიმართულია ქცევა, იმ შინაარსისაა სათანადო განწყობაც. მაგრამ მოთხოვნილების შინაარსით დახასიათებული განწყობა ძნელად თუ შეენაცვლება იმას, რაც ფსიქოანალიზში კომპლექსის სახითაა ცნობილი. მაშინაც კი, თუ სიმარტივისათვის არატიპურ, მხოლოდ ერთი მოთხოვნილებით აღძრულ აქტივობას განვიხილავთ, კომპლექსი არა მთლიანად ქცევას, არამედ მხოლოდ მის ნაწილს ან მხარეს შეეხება, იმას, რომელიც ტრავმატული შეიქმნა. კომპლექსი აფექტურად შეფერილი წარმოდგენა, ან, უზნაძის თქმით, «იდეოაფექტური მოტორული სისტემაა», რომელიც ქცევის ერთ-ერთი სეგმენტს დაუკავშირდა და შემდეგ რეპრესირებულ იქნა. ტრავმის მიღება, ცხადია, ქცევის პროცესში ხდება; მაგრამ კომპლექსის სახით იდევნება არა მთელი ქცევა თავისი ინტენციით, არამედ მხოლოდ ტრავმასთან დაკავშირებული მისი ერთ-ერთი, ზოგჯერ საკმაოდ მცირე ნაწილი. ამრიგად, კომპლექსის შინაარსი არ ფარავს და არ ემთხვევა ქცევის ინტენციურ შინაარსს, უფრო მეტიც, თვით კომპლექსი და მის მიერ გამოწვეული სიმპტომები შესაძლებელია შინაარსით ერთმანეთისაგან საკმაოდ განსხვავებული რამდენიმე ქცევის (და ე. ი. განწყობის) მიმდინარეობის პროცესში ჩამოყალიბდეს. ფროიდი საგანგებოდ აღნიშნავდა ამ გარემოებას, რადგან იგი აუცილებლად უნდა იქნას გათვალიწინებული კომპლექსის რეალური შინაარსისა და სიმპტომის გენეზისის დადგენისას.

  მოვიყვანთ ერთ მაგალითს ფროიდის პრაქტიკიდან. პაციენტ ქალს აწუხებს ტიკი, ერთგვარი ტკაცუნის ხმა, რომელსაც იგი გამოსცემს თავისდაუნებურად აგზნებისას ან სულაც უმიზეზოდ. ეს ტიკი წარმოიქმნა როგორც შედეგი ორი განცდისა, რომლებიც აღმოცენდნენ სხვადასხვა ცხოვრებისეულ სიტუაციაში, მაგრამ გააჩნდათ საერთო ნიშანი: იმ მომენტში ჩუმად ყოფნის საჭიროება. სწორედ ამ ხმამ მისდაუნებურად დაარღვია სიჩუმე ერთ შემთხვევაში, როდესაც ქალის ავადმყოფმა შვილმა როგორც იქნა ჩაიძინა და მეორეჯერ, როდესაც ეტლით მგზავრობისას ავდარში იგი ცდილობდა შეენარჩუნებინა სიჩუმე, რომ კიდევ უფრო მეტად არ დაეფრთხო ცხენები. რა თქმა უნდა, ბავშვის მოვლა და მგზავრობა სხვადასხვა ინტენციური შინაარსის ქცევებია და მათი განწყობებიც განსხვავებული შინაარსისაა. მათი რეალიზაციის პროცესში წარმოიქმნა საერთო-ტექნიკური ამოცანა და სათანადო განცდა, რომლის ტრავმატიზაციამ დატოვა გარკვეული სიმპტომი. ქცევის ამ მონაკვეთს, სადაც კომპლექსი წარმოიქმნა, საკუთარი, ქცევის განწყობისაგან განსხვავებული განწყობა ვერ ექნებოდა, რადგანაც განწყობა მთლიანი ქცევის რელევანტური მექანიზმია; ყველა ოპერაციას, განცდას თუ პროცესს, რომელიც ჩართულია ქცევაში, თავისი განწყობა, ცხადია, არ გააჩნია. მაგრამ მაშინ, ვინაიდან ამ კონკრეტულ შემთხვევაში მოცემულია ორი განსხვავებული ქცევის განწყობა, ისმის საკითხი, რომელი ქცევის და რა შინაარსის განწყობამ მიიღო კომპლექსის სახე, დაფიქსირდა და გახდა ავადმყოფური სიმპტომის საფუძველი? ეს საკითხი კანონიერია იმ შემთხვევაში, თუკი განწყობისა და კომპლექსის შინაარსები გაიგივებულია ერთმანეთთან. მართლაც, თუ განხილულ მაგალითში ორივე განწყობა გაფიქსირდა, მაშინ ორი კომპლექსი უნდა არსებობდეს, რაც სინამდვილეს არ შეეფერება. ხოლო თუკი ამ ერთი კომპლექსის რეალური შინაარსიდან ამოვალთ, მისი შესატყვისი ფიქსირებული განწყობის მონახვა გახდება შეუძლებელი, რადგან ორივე შემთხვევაში ფაქტობრივად გაფიქსირდა არა მთელი განწყობა, არამედ მხოლოდ მისი მცირე მონაკვეთი.

  ფროიდისთვის ამ შემთხვევის ანალიზი უფრო ადვილია. იგი არ ზრუნავს იმაზე, რომ დაადგინოს აქტივობის დიდი ერთეულის, ქცევის შინაარსი და კმაყოფილდება კონკრეტული განცდის (წარმოდგენის, ემოციის) შინაარსით. ამ მასშტაბში ლაპარაკობს იგი ტრავმაზე, განდევნაზე, კომპლექსზე, კონვერსიაზე და გაცნობიერებაზე, როგორც განკურნების საშუალებაზე. განწყობის თეორია ისეა კონსტრუირებული, რომ მოითხოვს კონკრეტული განცდის ანალიზს მთელი ქცევის და სათანადო განწყობის კონტექსტში. ეს ასეა, ვინაიდან, როგორც ითქვა, განწყობის თეორიის თანახმად, ქცევის პროცესში აღმოცენებულ ცალკეულ განცდებს თავისი საკუთარი განწყობა არ გააჩნია.

  როგორც ჩანს, საკითხი იმის შესახებ, თუ რა შინაარსებთან და როგორ უნდა იმუშაოს განწყობისეულად ორიენტირებულმა ფსიქოთერაპევტმა და აგრეთვე ის, თუ როგორი უნდა იყოს მისი მიმართება ფსიქოანალიზის ცნებებსა და პრაქტიკასთან, სერიოზულ დამუშავებას მოითხოვს. არ არის საკმარისი მხოლოდ იმის მტკიცება, რომ კომპლექსი სინამდვილეში განწყობაა, ხოლო ფროიდის ფსიქოთერაპიის წარმატებები კი – იმის შედეგი, რომ ფროიდი როგორღაც ახერხებდა ამ განწყობასთან დაკავშირებას.

  აღვწეროთ კიდევ ერთი მაგალითი ფროიდის პრაქტიკიდან, რომელიც კარგად აჩვენებს იმას, რომ სწორედ ემოციური შინაარსებია ის ფსიქიკური მასალა, რითაც ოპერირებს ფსიქოანალიზი. ერთ-ერთი სიმპტომი, რომელიც ბრეიერის ცნობილ პაციენტს ანას აწუხებდა, მდგომარეობდა იმაში, რომ ანა ძლიერი წყურვილის მიუხედავად ვერაფერს ვერ სვამდა. მას ჰქონდა ჰიდროფობია. როგორც ანალიზით გამოირკვა, ამის მიზეზი იყო ზიზღის გრძნობა, რომელიც ოდესღაც დაეუფლა მას, როდესაც დაინახა, როგორ თქვლეფდა მისი კომპანიონი ქალის ძაღლი წყალს პირდაპირ ჭიქიდან. ჰიპნოზში მოხდა ამ განცდის განმეორება, რასაც მოჰყვა კათარზისი და სიმპტომის მოხსნა.

  ამრიგად, სიმპტომი გაგებულია, როგორც აფექტური განცდებისა ან აფექტური ტრავმების ნარჩენი კვალი ან სიმბოლო. აღწერილ მაგალითში მოხდა პათოგენული აფექტების შეკავება. «ნაწილობრივ ეს აფექტები დარჩნენ როგორც სულიერი ცხოვრების მუდმივი დაძაბულობის დამამძიმებელი წყარო; ნაწილობრივ მათ გადაინაცვლეს უცნაურ სხეულებრივ ინერვაციებსა და შეკავებებში, რომლებიც ამ შემთხვევის სხეულებრივ სიმპტომებს წარმოადგენენ» [29; 155]. კათარზისმა განმუხტა აფექტური დაძაბულობა და მოხსნა ისტერიული კონვერსია.

  ამ შემთხვევის ინტერპრეტაცია ქცევის (მოთხოვნილების) შესაბამისი განწყობის შინაარსის ტერმინებში არ არის ადვილი. ძნელი სათქმელია, რა მოთხოვნილებას აკმაყოფილებდა ანას ქცევა მოცემულ სიტუაციაში და, მაშასადამე, რა განწყობის შინაარსი იქნა რეპრესირებული და ფიქსირებული. მაგრამ მთავარი ისაა, რომ ძიება ამ მიმართულებით მაინც უნაყოფო იქნება ფსიქოთერაპიისთვის, ვინაიდან სრულიად ნათელია, რომ ტრამვა ზიზღის განცდასთან არის დაკავშირებული, განცდასთან, რომელიც აქტივობის პროცესში შემთხვევით წარმოქმნილი ვითარების გამო გაჩნდა და თვით ამ ქცევის (განწყობის) შინაარსთან არსებით კავშირში არ ყოფილა. ამის გამო რა საჭიროა საერთოდ იმის გარკვევა, თუ რა ქცევას ასრულებდა ანა, როდესაც შევიდა კომპანიონი ქალის ოთახში და მოულოდნელად შეესწრო პათოგენურ სცენას? ერთი სიტყვით, აქედან ჩანს, რომ «მოლარული» ქცევის და შესაბამისი განწყობის შინაარსი ხშირად არ ემთხვევა კომპლექსის ფაქტობრივ «მოლეკულარულ» შინაარსს, რომლითაც ფსიქოანალიზი ოპერირებს. მოყვანილ შემთხვევაშიც კომპლექსის შინაარსი, რომელიც თავისთავად ეჭვს არ იწვევს, შეიძლება დავუკავშიროთ ქცევაში ჩართულ რაიმე «მიკროგანწყობას», თუნდაც კომპანიონი ქალის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულების გამომხატველ განწყობას. თუმცა, ეს იქნება ძალდატანება განწყობის და ქცევის შესაბამისობის ძირეულ პრინციპზე და ქცევის პოლიგანწყობისეულ რეგულაციასთან დაკავშირებული მთელ რიგ საკითხებს წარმოშობს[46].

  და მაინც, განწყობის ფსიქოლოგიის ფარგლებში ასეთი თეორიული სვლა სავსებით წარმოსადგენია. მაგრამ როგორ უნდა მოვიქცეთ მაშინ, როდესაც მთელი ტრავმატული ვითარება და კომპლექსის შინაარსი ხასიათდება უკიდურესად სპეციფიკური ფსიქოანალიზური ცნებების კონსტრუქციების თუ მექანიზმების საშუალებით? ასეთი შინაარსები ხომ საერთოდ უცხოა განწყობის ფსიქოლოგიისათვის. ამიტომ, ფსიქოთერაპიის პროცესში მათი შესაბამისი განწყობების (შესაძლებელიც რომ იყოს ასეთების მოაზრება) ძიებას საერთოდ არავინ დაიწყებს. მაგალითად გამოდგება თუნდაც ფროიდის მიერ აღწერილი «პატარა ჰანსის» ან «ადამიანი მგლებთან» ცნობილი შემთხვევები, სადაც ნევროტული კომპლექსის შინაარსი ოიდიპოსის და კასტრაციის კომპლექსების ენით აღიწერება. ძნელი სათქმელია, როგორ უნდა მოიქცეს ამ შემთხვევაში ფსიქოთერაპევტი, რომელიც განწყობისა და კომპლექსის იდენტურობის აზრს იზიარებს. კომპლექსის ფსიქოანალიზური შინაარსის შესაბამისი განწყობის არსებობას იგი ალბათ ვერ დაუშვებს, რადგან ასეთი შინაარსები მისთვის სულ არ არსებობს. მაგრამ მაშინ მას უნდა შეეძლოს, ზუსტად მიუთითოს იმ განწყობის შინაარსზე, რომლის ფრუსტრაციამ გამოიწვია თუნდაც ის, რომ პატარა ჰანსს ქუჩაში ცხენის კბენისა ეშინია და ჩაატაროს ისეთი პროცედურები, რომ ეს შიში გაქრეს, როგორც ეს ფროიდმა გააკეთა.

  შესაძლებელია კი ამის გაკეთება საზოგადოდ? ძნელი სათქმელია. პირველ ყოვლისა იმის გამო, რომ ფროიდი, როგორც ფსიქოთრაპევტი, განცდებზე მუშაობდა. არაცნობიერის გაგებაც ისეთი შეიმუშავა, რომ ეს საქმე გაადვილებულიყო. განწყობის ცნების შინაარსი ბევრად უფრო ფართოა და ფსიქოანალიზის სისტემაში არ ეტევა. საზოგადოდ, იმის მცდელობა, რომ აუცილებლად შეიცვალოს ფსიქოანალიზური ცნებები განწყობისეულით, თუნდაც კომპლექსისა – განწყობით, არაპროდუქციულად გამოიყურება. ასეთი რამ არც ერთ თეორიას არ არგებს. გასათვალისწინებელია, რომ ამ შემთხვევაში არსებითად განსხვავებულ კონცეპტუალურ სისტემებთან გვაქვს საქმე. განწყობის თეორია ვერ შეითვისებს ფროიდის შეხედულებებს ლტოლვაზე, ფსიქოსექსუალურ განვითარებაზე, პიროვნების სტრუქტურაზე, დაავადებისა და მკურნალობის მეთოდოლოგიაზე. ასევე ფსიქოანალიზისთვის ყოველთვის უცხო იქნება ქცევის მიზანშეწონილების განწყობისეული ახსნის, სუბიექტის მთლიანობის, ქცევის ფაქტორების ერთიანობის, ფუნქციონალური ტენდენციის, ობიექტივაციის, განწყობის ფიქსაციის და სხვა უზნაძისეული კონსტრუქციები. განწყობის ფსიქოლოგია ვერ მოერგება ფსიქოანალიზს. მან საკუთარი ფსიქოთერაპია უნდა შექმნას, ვინაიდან ფსიქოანალიზი ისე უდგება დაავადების აღმოცენებას და მკურნალობას, როგორც ეს მხოლოდ მასთან შეიძლება იყოს მოაზრებული. ამასთან ერთად, განწყობისეული ფსიქოთერაპიის ქმნადობის პორცესში არ უნდა დაიკარგოს არც ერთი სასარგებლო იდეა და პრაქტიკული ხერხი ფსიქოანალიზიდან თუ სხვა ფსიქოთერაპიული სისტემიდან. ამ სფეროში იმდენი ითქვა და გაკეთდა თეორიისა თუ პრაქტიკის მხრივ, რომ პრინციპულად ახლის გამოგონება ძნელია. არსებული გამოცდილება კი თამამად უნდა იქნას გამოყენებული, რადგანაც ფსიქოთერაპიული სისტემები, როგორც კონცეპტუალური, ისე მეთოდური თვალსაზრისით უაღრესად მრავალფეროვანია. საჭიროა განწყობისეული ფსიქოთერაპიის კვალიფიცირება თუნდაც იმ მხრივ, თუ რა სახის ფსიქოთერპიულ სისტემებს უახლოვდება იგი და რომლებს უპირისპირდება. ეს იქნება პირველი ნაბიჯი განწყობისეული ფსიქოთერაპიის გააზრების გზაზე. ეს მომგებიანი იქნება ზღვა გამოცდილებიდან ჩვენთვის სასარგებლო მიდგომებისა და მეთოდების შესარჩევად. საფუძველი ასეთი ანალიზისთვის არსებობს, რადგან მეტ-ნაკლებად ცნობილია განწყობის ფსიქოლოგიის მიმართება სერიოზული ფსიქოთერაპიული სისტემების ქვემდებარე ზოგად თეორიებთან. განწყობის თეორიას აქვს მათთან გადამკვეთი პოზიციები, რაც შესაბამის ფსიქოთერაპიებთან კომუნიკაციისთვის ნაყოფიერი საფუძველი შეიძლება გახდეს.

  ამ მხრივ, ცხადია, ჩვენთვის სერიოზული ინტერესის საგანია ფსიქოანალიზი, სიღრმის ფსიქოლოგიის სხვა სისტემები (კ. იუნგი, ა. ადლერი) და ნეოფროიდიზმი. აქ განწყობის ფსიქოლოგიასთან გადაკვეთის წერტილი პირველ რიგში არაცნობიერის სფეროა, რადგანაც ფსიქოთერაპიის ეს სისტემები (მათ შორის განწყობისეულიც), არაცნობიერ შინაარსებზე მხოლოდ მათი ცნობიერებაში ან ქცევაში გამოვლენის მიხედვით მსჯელობს. ამიტომ განწყობისეული ფსიქოთერაპიის შემთხვევაშიც შესაძლებელია გამოყენებულ იქნეს ცნობიერებასთან მათი კონფლიქტის დარეგულირების გზები (ე. წ. დაცვითი მექანიზმები), არაცნობიერი შინაარსების გამოვლენის ხერხები (ასოციაციები, სიზმრები, გადატანა და სხვ.) და არაცნობიერი შინაარსების გაცნობიერება-დარეგულირების პროცედურები (კათარზისი, ჩაგონება, მანიპულაცია, აბსტინენცია და ა შ.), ერთგვარი მოდიფიკაციით.

  საინტერესოა აგრეთვე ბიჰევიორალური ფსიქოთერაპია, რადგან «ფიზიკური ქცევა», როგორც მთელი ქცევის ერთ-ერთი განუყოფელი მხარე, ყოველთვის იმყოფება განწყობის ფსიქოლოგიის თვალსაწიერში. განწყობის ფსიქოლოგია პირდაპირ არის დაინტერესებული ჩვევებისა და ჩვეულებების ჩამოყალიბება-შეცვლის კანონზომიერებებით, რომლებიც ფიქსირებული განწყობის მექანიზმს ემყარება. განწყობის ფსიქოლოგიის თანამედროვე ვერსიებში ოპერაციული სისტემები განწყობის ერთ-ერთ ფაქტორად მოიაზრება [7ა][22][24].

  ამიტომ ისინი შესაძლებელია მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად განვიხილოთ როგორც განწყობის შექმნის, ისე მისი კორექციის პროცესში.

  ინტერესს იწვევს რაციონალური თერაპიაც, ვინაიდან კოგნიტურ პროცესებსა და განწყობას შორის ურთიერთმიმართების საკითხს განწყობის ფსიქოლოგიაში ცენტრალური ადგილი უკავია (ობიექტივაციის ცნება და პროცესი).

  არ უნდა გამოგვრჩეს არც ფენომენოლოგიური ტრადიცია და არც აუტოტრენინგი, რადგანაც ამ შემთხვევაში ემოციური და სხეულებრივი პროცესების რეგულაცია ხდება. ხოლო განწყობის თეორიაში ეს პროცესები განწყობის უშუალო გამოვლინებადაა მიჩნეული. თავის მხრივ სხეულიდან მომდინარე ინფორმაცია მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს განწყობის დეტერმინაციაზე. ამიტომ «სხეულთან მუშაობის» თერაპიული ეფექტურობა სავსებით ესადაგება განწყობისეულ პარადიგმას [10]. განწყობა, როგორც «მთლიანი ფსიქოფიზიკური მდგომარეობა», უშუალოდ გადის ორგანიზმულ პროცესებზე და როგორც უკვე დადასტურდა, შეიძლება გახდეს ფსიქოსომატური პათოლოგიის განვითარების საფუძველი [3]. ლიტერატურაში უკვე შემჩნეული და ობიექტივირებულია პარალელები, რომლებიც აგრეთვე გეშტალტთერაპიულ და განწყობისეულ სისტემებს შორის არსებობს [9].

  განწყობისეულ ფსიქოთერაპიას შეუძლია თამამად გამოიყენოს ამ სისტემებში შემუშავებული დიაგნოსტიკური და თერაპიული პროცედურები, თუკი ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში ნაჩვენები იქნება მათი ადეკვატურობა განწყობის შინაარსის გამოვლენისა და კორექციის ამოცანებისადმი. ეს არ უნდა იყოს შეუძლებელი, რადგანაც განწყობის შინაარსი რეალურად აქტივობის ყველა მხარეს მოიცავს, ხოლო განწყობა, როგორც ახსნითი მოდელი ფსიქოლოგიაში, ერთერთი ყველაზე უფრო მთლიანობითი და ინტეგრალურია. ამიტომ განწყობისეული მიდგომისთვის აქტივობის არც ერთი ასპექტი არ არის უცხო. მაგრამ ხომ არ ნიშნავს ეს იმას, რომ განწყობისეული ფსიქოთერაპია განწირულია იყოს ეკლექტიკური სისტემა, რომელიც მხოლოდ სხვა სისტემების პროცედურებს აერთიანებს? ეს ალბათ ასეც იქნებოდა, განწყობა რომ მხოლოდ ახსნითი კონსტრუქტი ყოფილიყო. იგი ამავე დროს რეალურად არსებული მოვლენაა, რომელსაც თავისი მოცემულობისა და მოქმედების წესი აქვს. ამ ფენომენის პათოგენურობის დადასტურება და მისი მოდიფიკაცია – ეს არის განწყობისეული ფსიქოთერაპიის უპირველესი ამოცანა და იგი მხოლოდ განწყობის ზოგადი თეორიის გათვალისწინებით შეიძლება გადაიჭრას. ამ მიმართულებით აწარმოებდა კვლევას ი. ბჟალავა. არსებითად, ამ გზით მიდიან ის ერთეული მკვლევარებიც, რომელნიც დღეს ამ საკითხს შეისწავლიან [27].

  პათოლოგიური პროცესი ფსიქიკის სფეროში და, შესაძლოა, მთელი ორგანიზმის მასშტაბითაც, შესაძლებელია გაგებულ იქნას, როგორც განწყობათა ინტერაქციის შედეგად აღმოცენებული მოვლენა. ბჟალავას მიერ მოყვანილ მაგალითში ეს კარგად ჩანს. დაშვებულია, რომ ავადმყოფობა აღმოცენდა განწყობათა დაპირისპირების გამო. ძლიერ განწყობათა არათავსებადობა პიროვნების დეზინტეგრაციას იწვევს; პათოლოგიური პროცესი არათავსებად განწყობათა თანამოქმედების შედეგია. ავადმყოფობის ასეთი კონცეფცია აღძრავს გარკვეულ საკითხებს. პრაქტიკულ პლანში საქმე ეხება განწყობათა შინაარსის გარკვევასთან დაკავშირებულ სირთულეებს. კერძოდ, აუცილებელია იმის გარკვევა, ამ მხრივ აქვს თუ არა განწყობის ფსიქოლოგიას სპეციფიკური სადიაგნოსტიკო ხერხები – სხვა სისტემების რომელი მეთოდებია ყურადღების ღირსი და საჭიროა თუ არა ახალი მეთოდების შექმნა. თეორიულ პლანში დგება საკითხი მრავალგანწყობისეული მდგომარეობის დახასიათებასთან დაკავშირებით. ერთი მხრივ, თეორიის მიხედვით ყველა კერძო შემთხვევაში სუბიექტი იმყოფება ერთი კონკრეტული აქტუალური განწყობის მოდუსში; მეორე მხრივ, რეალური აქტივობის, მათ შორის პათოგენური პროცესის სრულყოფილ დახასიათებას აუცილებლობით მივყავართ ერთდროულად არსებული აქტუალური (პირველადი თუ გააქტიურებული ფიქსირებული) განწყობების კონფლიქტური ან სინერგიული მოქმედების აღიარებამდე. უნდა ითქვას, რომ ეს საკითხი თითქმის დაუმუშავებელია [24].

  რაც შეეხება კორექციის პრობლემას, მისი განხილვა განწყობისეული მიდგომის საფუძველზე ნიშნავს განწყობის მოვლენის თერაპიულ ამოცანასთან შესაბამისობაში მოყვანას. მაგრამ რა უნდა ვიგულისხმოთ ამ შესაბამისობაში, ეს არც თუ ისე ადვილი სათქმელია. აქ ძირითადი სირთულე იმის ჩვენებაშია, თუ რომელი განწყობაა პათოლოგიური პროცესის წყარო და რომელი განწყობა მიგვიყვანს განკურნებამდე. ბჟალავას მიერ განხილულ შემთხვევაში ერთმნიშვნელოვნად რაიმეს თქმა ამის შესახებ ძნელია. ჩარევა კორექციის მიზნით აზრს იძენს იმ შემთხვევაში, თუკი მიღწეულია გარკვეულობა ამ საკითხში. მაგრამ დავუშვათ, რომ ეს საქმე მოგვარებულია. დგება შემდგომი ამოცანა – მოინახოს და განხორციელდეს მკურნალობის პროცედურა, რომელიც მიმართული იქნება განწყობის პათოლოგიური გავლენის მოსახსნელად. აქ სამი სახის სტრატეგია შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ:

  1) მუშაობა უშუალოდ პათოლოგიურ განწყობაზე ან განწყობებზე, მათი შესუსტების, მოსპობის ან მოდიფიკაციის მიზნით.

  2) მუშაობა უშუალოდ იმ განწყობაზე ან განწყობებზე, რომლებიც უნდა ჩაენაცვლონ პათოგენურ განწყობას. აქ ვითარებისდა მიხედვით აქცენტი გაკეთდება ან პიროვნების არსებული განწყობების გაძლიერების ან სულაც ახალი ადეკვატური განწყობის შექმნაზე.

  3) მუშაობა, რომელიც გარკვეული დოზით მოიცავს წინა ორ სტრატეგიას და მეტ-ნაკლებად ორივე მიზანს ემსახურება.

  რა თქმა უნდა, ეს მხოლოდ სავარაუდო სქემაა. მასში გათვალისწინებულ ვარიანტებს დეტალური ანალიზი ესაჭიროება. დასაფიქრებელია თუნდაც ის, თუ რამდენად შორს შეიძლება წავიდეს განწყობის მოდიფიკაცია ერთი განწყობის ფარგლებში; სად არის ის მიჯნა, რომლის მერე შინაარსობრივი და დინამიკური მხარის ტრანსფორმაციას უკვე ახალი განწყობის ჩამოყალიბებამდე მივყავართ. საზოგადოდ კი, ეს ვარიანტები განხილული უნდა იქნას განწყობის ფიქსაციისა და ჩაქრობის კანონზომიერებებთან შესაბამისობაში. სერიოზული სირთულე ისაა მხოლოდ, რომ ამ შემთხვევაში დინამიკურთან ერთად განწყობის შინაარსეული მხარეც არის გასათვალისწინებელი.

  ცხადია, თითოეული ეს სტრატეგია განსხვავებულ ტაქტიკას გულისხმობს. განწყობისეულ ფსიქოთერაპიას მოუწევს გარკვეულობის შეტანა იმაში, თუ რომელ შემთხვევაში რა თერაპიული ხერხების გამოყენება იქნება მიზანშეწონილი. ამ მიმართულებით ფართო კვლევითი და პრაქტიკული სამუშაოს ორგანიზება არის საჭირო. ჩვენი ანალიზის ფარგლებში კი მხოლოდ იმის აღნიშვნა შეიძლება, რომ ალბათ ფსიქოანალიზური ტექნიკების უმრავლესობა ძირითადად პირველ სტრატეგიასთან არის დაკავშირებული.

ირაკლი იმედაძე

წიგნიდან: გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში