რითი განსხვავდება მეცნიერული ჰიპოთეზა, თეორია და კანონი?
მეცნიერული სტატიების კითხვისას ხშირად შეხვდებით ამ სამ ტერმინს. მეცნიერულ საზოგადოებაში თითოეულს თავისი სპეციფიკური მნიშვნელობა გააჩნია და განსხვავდება საზოგადოებაში დამკვიდრებულისგან. ამის გამო ხშირად ხდება, რომ მეცნიერებასთან არც ისე ახლოს მყოფი ადამიანები მათ არასწორი მნიშვნელობით იგებენ.
ჰიპოთეზა არის გონივრული ეჭვი, რომელიც ეფუძნება ცოდნას ან დაკვირვებას. ჰიპოთეზების დამტკიცება ან უარყოფა მუდმივად ხდება.
ჰიპოთეზებს მნიშვნელოვანი როლი აქვთ მეცნიერულ მეთოდში – როცა ჩნდება კითხვა, იქმნება ჰიპოთეზა, კეთდება ტესტირებას დაქვემდებარებული წინასწარმეტყველება, გამოიცდება და ხდება მონაცემების ანალიზი.
ამის შემდეგ საჭიროა ჰიპოთეზის გამოცდა და მრავალჯერადი დატესტვა, სანამ არ მოხდება მისი ჭეშმარიტების აღიარება მეცნიერული საზოგადოების მიერ.
მაგალითი: შენიშნეთ, რომ ყოველ დილით გაღვიძებისას თქვენი ნაგვის ყუთი გადაბრუნებულია და ნაგავი მთელ ეზოშია მიმოფანტული. თქვენ ქმნით ჰიპოთეზას, რომ ამაში დამნაშავეები არიან ენოტები. მომდევნო პერიოდში გაკეთებული დაკვირვებების შედეგად მიღებული დასკვნები ან ეთანხმება ან ეწინააღმდეგება თქვენს ჰიპოთეზას.
მეცნიერული თეორია მოიცავს ერთ ან მეტ ისეთ ჰიპოთეზას, რომლებმაც გაუძლეს მრავალჯერად გამოცდას და აღიარდა მათი ჭეშმარიტება. თეორია წარმოადგენს სამყაროს ზოგიერთი ასპექტის შესახებ პრინციპების ერთობლიობას და მეცნიერულ საზოგადოებაში აღიარებულია სიმართლედ. შესაბამისად, გამოთქმა „ეს მხოლოდ თეორიაა” აზრს კარგავს. სტატუსი რომ შეინარჩუნოს, არასდროს არ უნდა მოხდეს თეორიის სიმცდარის დამტკიცება. თუ ეს მოხდა, თეორიას უკუაგდებენ. ასევე შეიძლება, თეორია განვითარდეს და რაღაცები დაემატოს. ეს მაშინ ხდება, როცა არაა მცდარი, მაგრამ არც სრულია.
მაგალითად:
როდესაც სერ ისააკ ნიუტონმა შექმნა გრავიტაციის თეორია და აღწერა ის კანონები, რომლებიც საგნების მოძრაობას ასახავდა, ის არ ცდებოდა. თუმცა არც ბოლომდე მართალი ყოფილა. მოგვიანებით აინშტაინმა აღწერა ფარდობითობის სპეციალური და ზოგადი თეორიები და ამან ხელი შეუწყო გრავიტაციის თეორიის სრულყოფას. როდესაც სინათლის სიჩქარეს გაცილებით ჩამორჩები, ზოგადი და სპეციალური ფარდობითობის ტოლობები ემთხვევა ნიუტონის ფორმულებს. „ნასა” იყენებს ნიუტონის ფორმულებს, როდესაც ხომალდების კოსმოსში გაშვებას გეგმავს.
რა ხდება მაშინ, როდესაც გვაქვს ორი თეორია და ისინი ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს, მაგალითად უცვლელი მდგომარეობისა და დიდი აფეთქების თეორიების შემთხვევაში? მოკლე მიმოხილვა რომ გავაკეთოთ, პირველის მიხედვით, სამყარო არის სტატიკური და უცვლელი, ხოლო მატერია – უსასრულო და მარადიული. დიდი აფეთქების თეორია კი ამბობს, რომ სამყაროს დასაბამი ჰქონდა და ის ცვალებადია.
ასეთ დროს მეცნიერები აკეთებენ დამატებით დაკვირვებებს, ქმნიან ახალ ჰიპოთეზებს და გამოცდად ვარაუდებს იმისთვის, რომ დაადგინონ, თუ რომელი მათგანია სწორი. მაგალითად: დაკვირვების შედეგად გავარკვიე, რომ სამყარო ფართოვდება. შესაბამისად ვასკვნი, რომ ოდესღაც მას ჰქონდა დასაბამი, საიდანაც გაფართოება დაიწყო, შემდეგ ვიწყებ ამის შემოწმებას მათემატიკური გზით.
საბოლოოდ ან ერთ-ერთი თეორია იმარჯვებს და ხდება კონკურენტი თეორიების უარყოფა (როგორც გაიმარჯვა დიდმა აფეთქებამ) ან თითოეული თეორიის მართებულ ასპექტებს აერთიანებენ და აყალიბებენ ახალ ერთიან თეორიას.
ნებისმიერ შემთხვევაში თეორიებმა შემდეგ უნდა გაუძლონ მრავალჯერად გამოცდას. როდესაც თეორია დიდი ხნის განმავლობაში ყველა ტესტს წარმატებით გაივლის და მისი სიმცდარის დამტკიცება ვერ მოხერხდება, მეცნიერული საზოგადოება მას ჭეშმარიტებად აღიარებს. ხშირად ასეთი თეორიები იქცევიან საძირკვლად, რომლებზეც ხდება ახალი თეორიების დამყარება. ამის მაგალითია ზოგადი და სპეციალური ფარდობითობა, ისინი წარმოადგენენ საფუძველს მრავალი თეორიისა და ფორმულისთვის (როგორიცაა ჰაბლის კანონი და შვარცშილდის რადიუსი). თუკი ოდესმე ფაქტების საფუძველზე მოხდება ფარდობითობის უარყოფა, ეს იქნება ძალიან ცუდი სიახლე, რადგან მასთან ერთად ბევრი რამ მცდარი აღმოჩნდება. თუმცა ამას ექნება დადებითი მხარეც – ეს იქნება იმის ნიშანი, რომ მეცნიერება ვითარდება.
შენიშვნა: ფარდობითობის და მსგავს შემთხვევებში, რადგან მათი გამოყენება მუდმივად ხდება და მათემატიკური ანალიზი ყოველთვის მუშაობს, უარყოფის ალბათობა ძალიან, ძალიან დაბალია. უფრო სავარაუდოა, რომ ფარდობითობა იქცევა პატარა შემადგენელ ნაწილად იმ დიდ და გაცილებით სრულყოფილ თეორიაში, რომელსაც მეცნიერები დიდი გაერთიანების თეორიას უწოდებენ.
მეცნიერული კანონები მოკლეა, მარტივი და ყოველთვის მართებული. ისინი უმეტესწილად ერთი ფორმულით გამოისახებიან. შეუძლებელია, ოდესმე კანონის სიმცდარე დამტკიცდეს. სწორედ ამიტომ არსებობს ცოტა კანონი, ბევრი თეორია და უფრო მეტი ჰიპოთეზა. კანონები აღიარებულია უნივერსალურად და მეცნიერების ქვაკუთხედს წარმოადგენენ. თუკი შესაძლებელი იქნება რომელიმე კანონის უარყოფა, მასზე დამყარებული მეცნიერებაც მცდარი აღმოჩნდება. დომინოს ეფექტით კი მომდევნო შედეგები კიდევ უფრო ცუდი იქნება.
მეცნიერული კანონების (ასევე უწოდებენ ბუნების კანონებს) მაგალითია თერმოდინამიკის, ევოლუციის, ბოილის, გრავიტაციის კანონები.
თეორია vs კანონი – რომელია უკეთესი?
უფრო მნიშვნელოვანი მათი სწორი გამოყენებაა. კანონი აღწერს გარკვეულ პირობებში მომხდარ ქმედებებს, თეორია კი – რატომ და როგორ ხდება რაღაც. მაგალითისთვის ავიღოთ აინშტაინის ცნობილი ფორმულა E=MC², რომელიც აღწერს ენერგიასა და მასას შორის არსებულ კავშირს. მეორე მხრივ, ფარდობითობის ზოგადი და სპეციალური თეორიები გვამცნობენ, როგორ და რატომ ხდება ისე, რომ მასის მქონე ობიექტი ვერ ავითარებს სინათლის სიჩქარეს, როგორ მოქმედებს გრავიტაცია და ა.შ.
შესაბამისად, მეცნიერებაში ჰიპოთეზას, თეორიასა და კანონს მკაცრად განსაზღვრული მნიშვნელობები აქვთ და ხშირად არ ემთხვევა საზოგადოებაში დამკვიდრებული ტერმინების არსს.
