აკაკი ბაქრაძე “დიონისეს თვითმკვლელობა”

კონსტანტინე გამსახურდიას რომანის „დიონისოს ღიმილის“ გმირი კონსტანტინე სავარსამიძე რომიდან ალბანოს მატარებლით მიმავალი ასეთ სურათს ნახავს: „მატარებლის ორი ფანარის ელექტროს ზოლებს შორის, ზედ ლიანდაგზე მირბის კურდღელი. აუჩქარა ვატმანმა. ყურებდაწურული, დაფეთებული ნადირი გარბის. აჰა, საცაა, უნდა დაეწიოს მატარებელი. კურდღელი გასაოცარ სალტომორტალებს აკეთებს და ისევ გარბის. სინათლისაგან რეტი დასხმია, ვერ მიმხვდარა განზე გახტომას. ისევ აუჩქარა ვატმანმა. ელექტროს მატარებელი მიჰქრის. ვატმანი ხარხარებს. მანქანად გადაქცეულ ვატმანშიაც იღვიძებს პირველყოფილი აღტაცება ნადირთან შეხვედრისას რომ აღეძვრება ადამიანს. ვაგონში ჩოჩქოლი ატყდა. ლიანდაგის მოსახვევთან რომ მივაღწიეთ, კურდღელი სწორ გზას მიჰყვა და თავს უშველა. მგზავრები მოაწყდნენ ვაგონის მინებს. „როგორ გააბრუა სინათლემ საცოდავი პირუტყვი!“ მეუბნება ვატმანი და იცინის. „ასეა, დიდი სინათლე არეტიანებს როგორც ნადირებს, ისე ადამიანებს“, ვეუბნები“.(1)

ამ ამბავს სიმბოლური მნიშვნელობა აქვს. სიმბოლო რომ სწორად ამოვიცნოთ, ორ მომენტს უნდა მივაქციოთ ყურადღება. ჯერ ერთი, კონსტანტინე სავარსამიძე თავისთავს სინათლისაგან რეტდასხმულ კურდღელს ეძახის (გვ. 776) და მეორეც, ბიანკას სიტყვით – ადამიანისათვის „ასეთივე ჰიპნოზია ღმერთი, როგორც იმ საცოდავი პირუტყვისთვის ელექტროს შუქი“ (გვ. 780). კურდღელი და ელექტროშუქი. ადამიანი და ღმერთი. მართლაც, კონსტანტინე სავარსამიძე თავად აღიარებს, რომ მისი ცხოვრება უსახელო ღმერთის ძიება იყო: „მრავალი კერპი მდგარა იქ, მათ შორის ყველაზე დიდი და სასურველი: ღმერთი უსახელო. მე მის ძებნაში დავლიე ჩემი სიჭაბუკე. გავთელე გზა გაუთავებელი“ (გვ. 672). ღვთის მაძიებელი აზნაური კონსტანტინე სავარსამიძე რთული და მრავალფეროვანი ბუნების ადამიანია. მკვეხარა გუდამშიერი აზნაურის ნიღაბში იმალება ტრაგიკული სული. კონსტანტინე სავარსამიძე გულზვიადი და ამაყი კაცია, რომელსაც არ ერიდება ღმერთთან თავის გატოლებაც კი. ჯერ კიდევ ბავშვი იყო, როცა ქრისტეს როლს ეპოტინებოდა: „მე ქრისტეს წარმოვადგენდი, ვითომ ქრისტე ვარ. ჩემი ძიძიშვილები ურიების როლს თამაშობდნენ. დაბალ ძეწნის ხეზე ჯამლეთმა ჯვარედინად მიაჭედა ფიცარი. მე გამიყვანეს და გამაკრეს“ (გვ. 665). ეს უბრალო ბავშვური თამაში არ არის. იგი კონსტანტინე სავარსამიძის შინაგანი სულიერი ლტოლვის სურათია. მისი ეს სულიერი მისწრაფება – ღმერთს ჰგავდეს და ღმერთს გაუტოლოს თავი – სხვა შემთხვევაშიაც ბევრჯერ დასტურდება. იგი ბიანკამაც ჯვარცმული დახატა: „ჩემი გალურჯებული სხეული შავი ძელის ჯვარზე გაკრული, წელზე უშველებელი გველი მარტყია“ (გვ. 796). ბიანკა მარტო სურათით არ დაკმაყოფილებულა. მან უთხრა კიდეც კონსტანტინე სავარსამიძეს: „რაც თქვენ ალბანოში მოხვედით, დოტორე, დღედღეზე ვრწმუნდებოდი, რომ თქვენ იყავით ახალი ქრისტე… ქრისტესაც დაძლეული ჰქონდა შიში. აკი თქვენ მიტომაც არ გეშინიათ გველების. როცა ადამიანი სიკვდილის შიშს დასძლევს, უკვე ღმერთია“ (გვ. 796-797). ამ მოტივს აგრძელებს და აძლიერებს პერუჯას გზაზე მომხდარი ამბავიც. აქ მორწმუნეთა მრავალრიცხოვან ბრბოში ერთი მათხოვარიც ერია, რომელიც ეტლში იჯდა და ცრუს თავი ქრისტედ მოჰქონდა. მათხოვარი ეტლიდან ჩამოვიდა და ბრბოში გაერია. როცა კონსტანტინე სავარსამიძემ ცარიელი ეტლი დაინახა, თვითონ ჩაჯდა შიგ. აღტკინებული ბრბო ეტლს გამოეკიდა ყვირილით – ჯესუ, ჯესუ, ჯესუ!.. ამის გამგონე კონსტანტინე სავარსამიძე აღიარებს – „მე წამიერად გამეხარდა, რომ, თუმცა მასხრობით, მაგრამ მაინც ქრისტეს სახელს რომ მიწოდებდნენ“ (გვ. 805). მერე ეტლის პატრონი მათხოვარი მოვიდა. გაბრაზებულმა სილა აჭამა სავარსამიძეს: „– ვინ მოგცათ ნება ღმერთის ეტლში ჩამჯდარიყავით? მეორე ყბა მივუშვირე და ვეუბნები: – მე თვითონა ვარ ღმერთი“… (გვ. 805).

აქაც სულიერი წყურვილის გამოვლენაა, რაც თუ ნამდვილად არა, მოჩვე- ნებითად მაინც აკმაყოფილებს კონსტანტინე სავარსამიძის პატივმოყვარეობას და უზენაესის მაძიებელ სულს. ღმერთთან კავშირი მას სიზმარშიაც არ აძლევს მოსვენებას. სავარსამიძემ ერთხელ სიზმრად ნიანგისტყავიანი კაცი და თევზისთვალიანი ქალი ნახა. ნიანგისტყავიანმა უთხრა თევზისთვალიანს: „ამ კაცს ღმერთივით სული ჰქონია, სამ წილად ღმერთია, ერთ წილად კაცი“ (გვ. 943).

როგორც ვხედავთ, კონსტანტინე სავარსამიძე თავისთავში ღმერთს ეძებს. მაგრამ საკითხავია – რომელ ღმერთს? აქ მისი პიროვნება ორად იყოფა. ერთი მხრივ, იგი ყოველთვის – როგორც ბავშვობაში ისე მოწიფულობაში – ქრისტეს უკავშირდება (ძიძიშვილებმა ჯვარზე გააკრეს, ბიანკამ ჯვარცმული დახატა და ა.შ.), თუმცა მას სძულს „ბინძურ პალესტინაში დაბადებული დურგლის ბუში“. ამ მძულვარების გამოხატვა იყო სავარსამიძის საქციელი ასიზის გზაზე. „მოვუქნიე ჩემი ხელჯოხი ამ სმარაგდისფერ სამოთხეში აღმართულ უდაბნოს ღმერთს. დაინგრა ჯვარცმა. ნაფშვენებად იქცა გიპსის ხატება, ფეხით გავთელე წაქცეული ჯვარი და უშვერი სიტყვებით ვგმე ქრისტე“ (გვ. 802). მეორე მხრივ ამ მტრული განწყობილების საპირისპიროდ, კონსტანტინე სავარსამიძე მთელი სულიერი არსებით მიელტვის და ეტრფიალება წარმართულ ღმერთს დიონისეს: „დარდითა და ვარამით სავსე იყო ჩემი სული, – შენ უდარდელი გამხადე. ეჭვებით დაღრღნილი იყო ჩემი გული, როგორც ჯინჭველებისაგან გამოხრული გოლეული და – შენ აავსე იგი იმედითა და სიტკბოებით. მე თევზივით ენადაბმული ვიყავ, – შენ გამახსნევინე დაუნჯებული ბაგე: ოქრონექტარი სიტყვები იფრქვევიან პირისა ჩემისაგან. თმახუჭუჭავ, ოქროსკულულებიანო, ჭაბუკო ღმერთო, შენი მონა და მეჯინგორე გამხადე, მე – ლაზისტანის ძველი აზნაური“ (გვ. 717).

ქრისტე თუ დიონისე? მიუხედავად იმისა, რომ კონსტანტინე სავარსამიძე უპირატესობას დიონისეს ანიჭებს, მათ შორის მაინც ვერც ერთს ვერ აირჩევს. ჯერ ერთი, იმიტომ, რომ იგი ბუნებით გაორებული კაცია: „მუდამ გზაჯვარედინებზე ვირყევი. როცა შორს მივდივარ, ვერ გადამიწყვეტია: ზღვით თუ ხმელეთით? სასყიდელში ორნაირი ნივთი მომეწონება. ერთსა და იმავე დროს ორ კაცს ვემეგობრები. მუდამ ორ ქალზე ვარ შეყვარებული. როცა რამეს ვწერ, ორი სათაური ამეკვიატება. ხშირად, როცა ძლიერი გრძნობის გამოთქმა მინდა, ერთი ცნებისათვის ორი სიტყვა მომადგება პირზე“ (გვ. 678). მეორეც, იმიტომ, რომ ორივე ღმერთს მის სულში მტკიცედ აქვს ფესვი გადგმული და ფაქტიურად ვერცერთს ვერ უარყოფს. თუ ბავშვობაში ტაია შელია კონსტანტინე სავარსამიძის სულს წარმართული სამყაროს ლხენით, უშუალობით და უბრალოებით ავსებდა, უკვე მოწიფულ კაცს ევროპული აღზრდა-განათლება ქრისტიანული რწმენით, შეხედულებითა და წარმოდგენებით ბოჭავდა. ქრისტიანულმა ცივილიზაციამ კონტანტინე სავარსამიძე ისე შეიპყრო, როგორც ლაოკოონი და მისი ორი შვილი გველებმა. იგი არჩევანს ვერ გააკეთებს, მაგრამ ვერც ამ ორ ღმერთს შეარიგებს. ქრისტე და დიონისე მტრები არიან, ერთმანეთის უარმყოფელი და გამომრიცხველი. ეს ორი ღვთაებრივი საწყისი ებრძვის ერთმანეთს კონსტანტინე სავარსამიძის სულში და ქმნის მის ტრაგედიას, რადგან „ბედნიერია მხოლოდ ის კაცი, ვინც ერთი ღმერთის მშვიდობიან კარავში შესძლებს ამ უდაბნოში გადაჩრდილებას“ (გვ. 793). ქრისტესა და დიონისეს არსებობა და ბრძოლა სავარსამიძეში თევზის ალეგორიული სახითაც დასტურდება. როგორც ცნობილია, თევზი ქრისტეს სიმბოლური სახეც არის და დიონისეს ატრიბუტიც. 1 ალფრედ დე მიუსე პიესაში – „სიყვარულს არ ეხუმრებიან“ – ქრისტეს pecheur celeste უწოდებს („Theatre“, 1963 წ., გვ. 153). ვ. ივანოვის სიტყვით, „по Гусихию, aspalos – рыба, aspalieus- рыбарь. «рыбарь» -одно из обрядовых именований островного Диониса («Дионис и прадионисийство», “, 1923 щ., гв. 69). იესო ქრისტე, ძე ღმრთისა, მაცხოვარი – ბერძნულად არის – Jesus Christos Theu Hyios Soter. თუ ბერძნული სიტყვების პირველ ასოებს ავიღებთ, გამოვა სიტყვა ჟცჰტჰყს – ითხუს, ანუ თევზი. აქედან თევზი გადაიქცა ქრისტეს სიმბოლურ ნიშნად.) კონსტანტინე სავარსამიძე რამდენჯერმე ადარებს თავისთავს თევზს. ჯერ იგი ამბობს – „ჩემი საყვარელი ორეულია თევზი“… (გვ. 676), მერე უმატებს – „ახლა მე თვითონა ვარ თევზი“ (გვ. 716) და ბოლოს, სრულიად მკაფიოდ განმარტავს – „და ვინ არ იცის, რომ ჩვენ, პოეტები, თევზებს რომ ვგევართ, უფსკრულებს აბარია ჩვენი სულის ბნელი ხვაშიადი. ჩვენ ადამიანური ცხოვრებისთვის ზედმეტნი ვართ და ღმერთობისთვის საკმაოდ ადამიანნი“ (გვ. 926). არც ადამიანი და არც ღმერთი. რაღაც შუალედი არსება, რომელსაც მიწიერ არსებობაში შვება, თავისუფლება, მიზანი და აზრი ვერ უპოვნია. „არის ამ ქვეყნად მაღალი საკურთხეველი, როცა იქ მიაღწევ, შენი მიწიერი არსება ნათხოვარი ტანისამოსივით გაგეხდება და მას შემდეგ შეპყრობილივით უნდ აიარო კიდით კიდემდე“ – ამბობს კონსტანტინე სავარსამიძე (გვ. 675). მაგრამ რა გზით, არსებობის რა ფორმით უნდა მიაღწიო ამ მაღალ საკურთხეველს?

კონსტანტინე სავარსამიძემ სცადა ცოდნისა და სიყვარულის გზა, მაგრამ არც ერთმა არ მიიყვანა იგი ღვთაების საკურთხევლამდე. მრავლისმნახველი და მრავლისშემცნობი კონსტანტინე სავარსამიძე რწმუნდება, რომ აბსოლუტური ცოდნის შეძენა შეუძლებელია, ხოლო ნახევარცოდნა კი მძიმე ტვირთად აწევს მას. ნახევარცოდნას არ შეუძლია პასუხი გასცეს ყველა იმ კითხვას, რომელსაც ცხოვრება სვამს. იქმნება დახშული წრე – აბსოლუტური ცოდნა მიუღწეველია, ნახევარცოდნით კი ცხოვრების პრობლემებს ვერ გადაწყვეტ. ამის შეცნობა კონსტანტინე სავარსამიძეს უძლურებით აღავსებს და სკეპსისით მსჭვალავს. ბიანკას მზაკვრულ კითხვას – „განა შეუძლია ადამიანს რაიმეს ცოდნა, დოტორე?“ – იგი მეტად ორჭოფულ პასუხ აძლევს – „არა მგონია, სინიორა ბიანკა, რომ ადამიანს ჭეშმარიტების მიღწევა შეეძლოს“ (გვ. 780). ჭეშმარიტებაზე როგორღა უნდა ილაპარაკო, როცა ისიც ვერ აუხსნიათ „თუ რატომ უვლის სარს ლობიო მარჯვნიდან და არა მარცხნიდან“ (გვ. 909). ნახევარცოდნა ტანჯვის საფუძველია: „რაც უფრო მეტს გაიგებს ადამიანი, მით უარესია მისთვის“ (გვ. 793). ამიტომ ბუნებრივია, რომ კონსტანტინე სავარსამიძეს შურს მამისა და მორდუსი. არც ერთ მათგანს თავი არ უმტვრევია დიდი ცოდნის შესაძენად. კონსტანტინე სავარსამიძის მამას უყვარდა ვენახი, არასოდეს დაინტერესებულა მეტაფიზიკით და იცოდა, რომ „კარგია ქალი ლამაზი; ღვინო – კახური და საუცხოვოა ადევნო თვალი, თუ როგორ დაიკარგება ეთერში დაუგეშავი, ეჟვნებიანი მიმინო“ (გვ. 893). ელემენტარული ცოდნა ამ კაცის არსებობას სიმშვიდესა და სულიერ წონასწორობას ანიჭებდა. ასევე ლაღად, თავისუფლად და უდრტვინველად ცხოვრობს კონსტანტინე სავარსამი- ძის მორდუ, მეჯოგე ტაია შელია. იგი ბუნების შვილია. მან არ იცის, რამოდენაა ეს ქვეყანა, არ იცის, როგორ დაჰქრიან მიწისქვეშა ან მიწისზედა მატარებლები, გემები და თვითმფრინავები, არც მომწამვლელი გაზები გაუგონია და არც ელექტრობის სასწაულები. მაგრამ ამას ხელი არ შეუშლია ტაია შელიასათვის ჰყოლოდა შვილები და შვილიშვილები, ჰქონოდა ძირმაგარი ოჯახი, დამტკბარიყო მზისა და მთვარის, დღისა და ღამის სილამაზით, სიხარულით შეხვედროდა გაზაფხულის ყოველ გამოღვიძებას.

ნახევარი ხმელეთის შემომვლელი, შვიდი ენისა და შვიდი ხალხის ყოფა-ცხოვრების მცოდნე კონსტანტინე სავარსამიძე შენატრის ტაია შელიას და გულამოსკვნით ემუდარება: „ტაია შელია, მე მარტო ვარ ამ უღრან ტყეში. შვიდი პროფესია გამოვიცვალე და ვერ ვიპოვნე ჩემი ადგილი ამ ცხოვრებაში. ტაია შელია! ჩემი ცხოვრების ნახევარ გზაზე შემომაღამდა, ისევ შენ გიგონებ და გეძახი – გულთმისანო ჩემო გამზრდელო! ეგებ შენ მასწავლო გზა. როგორ გავიდე ამ უღრან ტყიდან“ (გვ. 669). მაგრამ კონსტანტინე სავარსამიძისა და ტაია შელიას ცხოვრების გზები სამუდამოდ დასცილდა ერთმანეთს. კონსტანტინე სავარსამიძე ვერასოდეს დაუბრუნდება ცხოვრების იმ ფორმას, რითაც ტაია შელია არსებობს. ნახევარცოდნა მას საშუალებას არ აძლევს უბრალო ადამიანურ ყოფას მიუბრუნდეს: „მაგრამ ვაჲ, რომ მე ისინიც (ტაია შელიას შვილები – ა.ბ.) ისე მექცევიან, როგორც შორეულს. წინად მე ამას არა ვგრძნობდი. წინად მე მათ თავიანთი ოჯახის წევრად მივაჩნდი და ახლა მე მათთვის „უცხო კაცი ვართ“, ნასტავლი კაცი“ (გვ. 907). უკან დასაბრუნებელი გზაც დაიკეტა და წინსვლაც შეუძლებელია, რადგან „ჩვენ ისე ცოტა ვიცით ჩვენი სულის სარბიელის შესახებ, რამდენიც შორეული პლანეტების ცვალებად ეტლების გამო“ (გვ. 780). ცოდნის გზით ვერ მისწვდა ღმერთს კონსტანტინე სავარსამიძე. იქნებ სიყვარულის გზით შეიძლება მოხდეს ეს, რაკი „სიყვარული უფრო მაღალია, ვიდრე სიმდიდრე და ცოდნა“ და „სიყვარული ხიდია ღმერთსა და კაცს შორის“ (გვ. 778).

სიყვარულსა და ქალს დიდი ადგილი უჭირავს კონსტანტინე სავარსამიძის ცხოვრებაში. იგი ქალს უყურებს ერთდროულად, როგორც მამაკაცის ანტიპოდს და როგორც ხელოვნების საგანს. თუ, ერთი მხრივ, დედაკაცის დამორჩილება ამშვიდებს და აწყნარებს მის მამაკაცურ თავმოყვარეობასა და სიამაყეს, მეორე მხრივ, მის სულს ქალი ანიჭებს ესთეტიკურ ტკბობას. როგორც სქესობრივი ცხოვრებით, ისე ესთეტიკური ტკბობით უნდა სავარსამიძეს მისწვდეს ღმერთს. მართალია, აბსენ ტუნგი აფრთხილებს მას, როცა ადამიანი ბრაჰმას მოძღვრებას ეზიარება, სქესობრივ კავშირსა და ქალის შეხედვას უნდა ერიდოსო, მაგრამ სავარსამიძეს წარმართის სული ჰქონდა და უფრო დიონისური რელიგიისა სჯეროდა. დიონისე კი, ჯერ ერთი, ორსქესიანი ღმერთია (ვიაჩესლავ ივანოვის დასახელებული წიგნი, გვ. 127). და, მეორეც, მის ორგიასტულ კულტში სქესობრივი ექსტაზი ღვთაებასთან კავშირის უპირველესი საშუალებაა. წარმართულ რელიგიაში სქესობრივ ძალას ხტონური ფესვები ჰქონდა, რადგან, მიწასთან ერთად, ისიც ნაყოფიერების დედა იყო. კონსტანტინე სავარსამიძეც თავდავიწყებით ეძლეოდა მისის ბლუტისა, ლუჩიასა თუ ინგებორის ალერსს, მაგრამ ქალი მისთვის, ნაყოფიერების მაგიერ, უნაყოფობის მიზეზი გამხდარიყო. კვალდაკვალ მისდევდა მას მამის წყევლა – „ჩემი შენდამი მობარებული თესლი ისე მოგიშხამოს სუჯუნის წმ. გიორგიმ, რომ ვერც ერთმა დედკაცმა ვერ გაუძლოს შენი თესლის ნაყოფის შობას. „ყოველი ქალი, რომელსაც შენ გაეკარები, ისე უნაყოფო ქნას წმინდა გიორგიმ და მაცხოვარმა, როგორც ეწერის ჭაობში მდგარი თხმელა, ზამთარ-ზაფხულ შტოებშემხმარი ყვავილს რომ ვერ ისხამს“ (გვ. 671).

სუჯუნის წმინდა გიორგიმ აჯობა დიონისეს და კონსტანტინე სავარსამიძეს აუხდა მამის წყევლა: სიყვარულის გზითაც ვერ მისწვდა იგი ღმერთს. კონსტანტინე სავარსამიძეს ერთადერთ იმედად ჯენეტის სიყვარული დარჩენოდა, მაგრამ ეს სიყვარულიც იმთავითვე დასაღუპავად არის განწირული. ჯენეტისა და კონსტანტინე სავარსამიძის სულებს ჰარმონიული ერთარსებობა არ შეუძლიათ. ისინი ორ სხვადასხვა ღმერთს ემსახურებიან და ამის გამო მათ შორის ქვეშეცნეული, ფარული მტრობაა, რაც მერე თანდათანობით იჩენს თავს. ჯენეტი ქრისტეს ერთგულია. ქრისტიანული ღმერთის სიყვარულში ეს ქალი მტკიცეა და არავითარი გაორება მის სულს არ ემუქრება. ჯენეტი ქრისტეს სასძლოდ თვლის თავს და იმ დღეზე ოცნებობს, როცა მონაზვნად აღიკვეცება დიდედამისივით. „ლექსი აროდეს დაუწერია, ყველაზე დიდი პოეტი იყო. მახვილი ხელში არა სჭერია, იყო გმირებზე თვით უგმირესი. მიწა-მამული არა ჰქონია, – ყოველ თავადზე უთავადესი. თუმცა საცოლე არა ყოლია, ყოველს საქმროზე ულამაზესი. მეფეებს, მდიდრებს და მწიგნობრებს გადაუდგა, სულით გლახაკებს და მონებს მიემხროო. მეც ვტიროდი მისი შვენიერი ცხოვრებით, უფრო კი, ლამა- ზი სიკვდილით მოხიბლული და ჩემ აღთქმებს ვსდებდი: მეც დიდესავით მის- თვის მარად მგლოვიარე სასძლო დავრჩენილიყავ, მუდამ შავი ფლასი, შავი მძივები მეტარებინა და ალოეს სურნელი მესუნთქა“ (გვ. 711).

ჯენეტი წმინდა გიორგის ეძახის თავის რაინდსა და კავალერს. ქალს ამის საბუთიც აქვს. სასწაულებრივად იფარავდა წმ. გიორგის ხატი ჯენეტის ოჯახს. დიდედამისი თურქის ცოლი ყოფილა. მაჰმადიან ჰემედ ბეის ყველაფერი ქრისტიანული სძულდა. ჯენეტის დიდედა ჩუმად მაინც ლოცულობდა წმ. გიორგის. ერთხელ ქმარმა მიუსწრო ლოცვის დროს და დამბაჩა ესროლა. მაგრამ ტყვია ასცდა ქალს და ხატს მოხვდა. მერე ხატმა თავად ჯენეტი გადაარჩინა სიკვდილს. ჯენეტის მამა დესპოტი კაცი იყო და გლეხებს სძულდათ იგი. ერთხელ გლეხები თავს დაესხნენ მათ და ტყვიები დააყარეს. ჯენეტი და დედამისი წმ. გიორგის ხატის წინ ლოცულობდნენ და გადარჩენას ევედრებოდნენ. მართლაც, ტყვიამ ზუზუნით გადაუარა თავზე ჯენეტს და ხატს მოხვდა. ბუნებრივია, რომ მორწმუნე ჯენეტი სასოებით ინახავს წმინდა გიორგის ხატს. ამ ქალის სულში ქრისტიანული რელიგია ღრმად არის დაბუდებული. სხვანაირია კონსტანტინე სავარსამიძის დამოკიდებულება ქრისტესადმი. მას არ უყვარს უდაბნოს ღმერთი, თუმცა მისი ზეგავლენისაგან სრულიად ვერ გათავისუფლებულა.

სავარსამიძეს ქრისტე საქართველოს ეროვნული უბედურების მიზეზად მიაჩნია. იტალიელ გამომძიებელს იგი ეუბნება: „ჩვენ წელში გაგვწყვიტა ქრისტეს ჯვრის ზიდვამ… ქრისტეს ჯვარს შეეწირა დიდი საქართველო… ქრისტეს ჯვრის დანახვაზე ჩემი განადგურებული ქვეყანა მომაგონდა. დავლეწე ჯვარცმა და ვგმე ქრისტე, ჩვენი დამქცეველი“ (გვ. 819). ქრისტიანობის უარმყოფელი კონსტანტინე სავარსამიძე დიონისურ რელიგიაში ეძებს შვებასა და საშველს, ჯენეტისათვის კი დიონისე არაფერს ნიშნავს. თუ ქალისათვის სულიერი ნავსაყუდელი ქრისტეა, კაცისათვის დიონისე ასრულებს ამ ფუნქციას. ასე არიან ისინი ერთმანეთს დაცილებულნი. ამ დაცილებაში საბედისწერო როლს თამაშობს სმარაგდის ბეჭედიც. სმარაგდი დიონისეს ფერია და სმარაგდის თვალებით ანათებს იგი. „მაგრამ დიონისო ქრისტეს მტერია, ამიტომაც ეშმას პირით დალორწილია სმარაგდი“ (გვ. 654). წინასწარმეტყველი იმასაც ამბობს, რომ „სმარაგდი სანამ ხელზე ექნება ქალს, – ქმრის ღალატი არ შეუძლია. სმარაგდი აფრთხობს მავნე სულებს“ (გვ. 654). მაგრამ სიყვარულის ექსტაზმა დაავიწყა ჯენეტს გაფრთხილება: მან კონსტანტინე სავარსამიძეს აჩუქა სმარაგდის ბეჭედი და უღალატა ქმარს. ვერც საყვარელთან იპოვნის ბედნიერებას ჯენეტი. ორ მოქიშპე და დუშმან ღმერთს ვერ შეარიგებს მისი და სავარსამიძის სიყვარული. აკი უთხრა მარჩიელმა სავარსამიძეს: „თქვენთვის სხვა ნიჭი მოუცია, როგორც სჩანს, დიონისოს, ვისაც თქვენ გაეკარებით, ყველა მწუხარებით აივსება“ (გვ. 763). ამრიგად, რომანში სმარაგდის ბეჭდის ალეგორიული სახით წინასწარ არის მინიშნებული ჯენეტისა და კონსტანტინე სავარსამიძის სიყვარულის დრამატული ხასიათი. არის სხვა ალეგორიებიც, რომელნიც მათი სიყვარულის ტრაგიკული დასასრულის მაუწყებელია. ვენეციაში ჩამოსულნი კონსტანტინე სავარსამიძე და ჯენეტი გონდოლით სეირნობენ. ამ ნავს ხარონის ნავს უწოდებს სავარსამიძე. ხარონი ხომ მითოლოგიური მენავეა, რომელსაც ჰადესში გადაჰყავდა მიცვალებულთა სულები. ვერგილიუსის წარმოდგენით, იგი ჭუჭყიანი, თეთრწვერა მოხუცი იყო, რომელსაც ანთებული თვალები ჰქონდა. სხვათა შორის, ის მეგონდოლეც, რომელმაც სავარსამიძე და ჯენეტი ასეირნა, თეთრწვერა მოხუცია, შავი იტალიური თვალები აქვს და ყურებიდან და ნესტოებიდან შავი თმა მოუჩანს (გვ. 758). ასე, რომ ეს გასეირნებაც სიკვდილისაკენ წასვლას ნიშნავს. ჯენეტისა და სავარსამიძის სიყვარული სიკვდილთან არის წილნაყარი და არა ბედნიერებასთან. ალბანოში კონსტანტინე სავარსამიძე და ჯენეტი ერთი იტალიელი ბარონის სასახლეში ცხოვრობენ. სასახლის სამზარეულოში რომაული ოჯახის ლარების კულტის ნაშთებია კედელზე შემორჩენილი. იქვეა, პატარა ნიშები და საკურთხეველი. საკურთხეველქვეშ კედელზე ორი გველია დახატული. ისინი მარჯვნიდან და მარცხნიდან მოდიან საკურთხევლისაკენ. კონსტანტინე სავარსამიძეს აინტერესებს – რას ნიშნავს ყოველივე ეს, მაგრამ ერიდება იკითხოს. მერე ბიანკამ უამბო, რომ ლარების საკურთხეველში დახატული გველები ოჯახის უძველესი მფარველი სულებიაო. ამ სასახლის მფლობელი ბარონის მამამ იქ დედალი გველი მოჰკლა. ამის შემდეგ სასახლეში ოთხი ოთახი გაიქარჩხა. როცა ახალგაზრდა ბარონმა ცოლი შეირთო, ახალჯვარდაწერილების სანთიობოში შავი გველი შეიპარა. ბარონმა ხელი არ ახლო გველს, მაგრამ მას მერე ცოლ-ქმარი ერთად ამ სასახლეში ღამეს აღარ ათევენ. ამ ამბიდან ბიანკას სიტყვით უმთავრესი ის არის, რომ მას შემდეგ, რაც მოხუცმა ბარონმა დედალი გველი მოჰკლა, ამ ოჯახში დედაკაცს შვილიერების უნარი წაერთვა. ბარონის ორი ძმა უშვილოდ გადაეგო, არც ბარონესას ეყოლა შვილი, ხოლო თავად ბიანკა აკუმია და მარადის ქალწული უნდა დარჩეს (გვ. 794-795). ამ საშინელმა ამბავმა შეაძრწუნა კონსტანტინე სავარსამიძე. თუმცა მისდა სასიხარულოდ, იტალიელი ბარონის ოჯახის წყევლა მას არ უნდა ახდომოდა, რადგან ჯენეტი ამ გაქარჩხულ სასახლეშიც დაორსულდა. ნაადრევი გამოდგა სავარსამიძის სიხარული: ჯენეტს მუცელი მოეშალა და ბავშვი დაიღუპა. ბარონის ოჯახის ისტორიასა და სავარსამიძისა და ჯენეტის ბავშვის დაღუპვის ამბავს მითოლოგიური პლანიც აქვს. ამ პლანის ამოსაცნობად აუცილებელია გავიხსენოთ, რომ დიონისური რელიგიის მიხედვით, ჩვილი და გველი დიონისეს ორი სხვადასხვა ჰიპოსტასია. არსებობს თქმულება, რომლის თანახმად, მამამ მგლებისაგან დასაცავად ქვევრში დამალა ჩვილი ბავშვი და ჭური მყუდრო, უშიშარ ადგილას შეინახა. მგელი ემუქრებოდა ბავშვს, მაგრამ გველი, რომელიც ქვევრს შემოეხვია, იცავს მას. ერთხელ ბავშვის სანახავად მივიდა მამა და რა დაინახა გველი შემოხვეოდა ქვევრს, შეშინებულმა შუბით განგმირა ქვეწარმავალი, მაგრამ, მასთან ერთად მოკლა ბავშვიც. შემდეგ მამას მწყემსებმა უამბეს, რომ უხსენებელი ბავშვის კეთილი მფარველი იყოო. მაშინ მამამ ერთ სამსხვერპლო კოცონზე დაწვა შვილიცა და გველიც. ეს თქმულება დიონისურ ციკლს ეკუთვნის. ქვევრში დამალული ბავშვიც დიონისეა და მისი მფარველი გველიც დიონისეა (ღვთაება იცავს თავისთავს). ამიტომ როცა კვდება ერთი, კვდება მეორეც (ვიაჩესლავ ივანოვის დასახელებული წიგნი, გვ. 32).1 ამდენად, ბარონის სახლში გველის მოკვლით მოკლეს ბავშვიც. ამიტომ აქვს ამ სახლში დედაკაცს გამრავლების უნარი წართმეული. რაკი გველი და ბავშვი დიონისეა, მათი მოკვლით, მოკლულია დიონისეც და იქ, სადაც დიონისე მოკლეს, კონსტანტინე სავარსამიძე ვერ გაიხარებს. სავარსამიძე დიონისეს მონად თვლის თავისთავს და იმის მაგიერ, რომ ამ ღმერთის სადიდებლად ტაძარში იაროს, ის ქალი უყვარს, ვინც დიონისეს გმობს და იმ სახლში ცხოვრობს, სადაც ეს ღმერთი მოკლეს. სწორედ ბარონის სასახლიდან იწყება სავარსამიძის უბედურებათა წყება: იგი დაიჭირეს, მისი შვილი დედის წიაღში მოკვდა, იტალიიდან გააძევეს და, რაც მთავარია, ჯენეტის სიყვარული გაუქრა. ამიერიდან ეს ქალი მისთვის აღარ არის ქაშუეთის ღვთისმშობლის მსგავსი. იგი თანდათან ემსგავსება ტაბაკონის როკაპს. ასე, რომ არც სიყვარული აღმოჩნდა გზა ღმერთისაკენ. პირიქით, უბედურმა სიყვარულმა იგი კიდევ უფრო დააშორა ღმერთს. დიონისური რელიგიის მკვლევართა აზრით, დიონისესთან ურთიერთობის აუცილებელი ელემენტთაგანი კათარსისი – განწმენდა იყო. კონსტანტინე სავარსამიძეს სურს განიწმინდოს, პირველყოფილ უშუალობასა და სიწმინდეს დაუბრუნდეს. ამ სურვილის გამოხატულებაა სავარსამიძის განსაკუთრებული სიყვარული ბუნებისადმი. ერთადერთი, რაც მას განუზომელ სიხარულს ანიჭებს, ბუნებასთან ურთიერთობაა. აქ პოულობს შვებას, თავისუფლებას. ბუნებაში იწმინდება მისი სული ყოველგვარი ჭუჭყისაგან. „მზეო, მზეო, მზეო, მნათობთა დედუფალო, დედავ მოხუცებულო და ალერსიანო! გაათბე ჩემი ჩრდილოეთში გათოშილი სხეული და მასწავლე მე შენი დიდი სიყვარული, შემაყვარე ჩვენი წილხვდომილი მიწის ნაჭერი. ისიც მასწავლე, როგორ უნდა ვიყო ბედნიერი და ცოტა ვიფიქრო ჩემი ბნელი სისხლისათვის“ (გვ. 895). ევედრება მზეს კონსტანტინე სავარსამიძე. „ჩუ, ხევში გრიალი გაისმა, ნუ გეშინია, საცოდავო ბოლოქანქარა, გულგახეთქილი რომ ავარდი წეღან ხევიდან. ეს მე ავიღე უშველებელი ლოდი და ჭაბუკი ამირანივით შორს გადავტყორცნე. ეს – მე ვარ ტყეში, ოჩოკოჩი, ნუ გეშინია! მთვარეულივით დავხეტიალობ ტყეში. დავიღალე. მოლზე ვისვენებ. მაღალი ბალახი! რძია-რძია, სამყურა, ქრისტესთვალა, ობოლა, ოშოშია ახლოს არიან, ეალერსებიან ჩემს თვალს, ჩემს ლოყებს, ჩემს სახეს. ისე მეფერებიან, როგორც ლაშქრობიდან დაბრუნებულ ძმას მოსიყვარულე დები“ (გვ. 897). ასე ბედნიერად არსად არ გრძნობს თავს კონსტანტინე სავარსამიძე. ბუნების წიაღში ქრება მისი სევდა, მისი სკეპსისი და უბრუნდება სიჯანსაღე, სულის სიმტკიცე, სიხარული და ბედნიერება. მაგრამ ბუნებაში მისი ლაღობა დროებითია. წამიერი თავდავიწყების შემდეგ, მასში ისევ იღვიძებს მეორე კონსტანტინე სავარსამიძე, ღვიძლი შვილი ინდუსტრიული ცივილიზაციისა. ბუნების მოტრფიალე კონსტანტინე სავარსამიძე ვეღარ დაამარცხებს ინდუსტრიული ცივილიზაციის პროდუქტ კონსტანტინე სავარსამიძეს. „დიონისოს ღიმილის“ გმირს აღარ შეუძლია ინდუსტრიული ცივილიზაციისაგან ხსნა და განკურნება. მისი ტვინი ისევეა დაავადებული ამ ცივილიზაციით, როგორც იოჰანეს ნოიშტეტისა. „იცი, რა ვნახე? – უამბობს იოჰანეს ნოიშტეტი კონსტანტინე სავარსამიძეს, – ჩემი ტვინის უჯრედები სულ გამოღრღნილი ყოფილა. ეს იყო დიდი ნათელხილვა და სასწაული. მთელი თავისქალა გამჭვარტლული იყო თუთუნის ნიკოტინით, დიდი ქალაქის ქარხნების ოხშივარითა და მტვერით; აქ ყოფილან ნამცეცები ასფალტის, რკინის, ფოლადის, ბრინჯაოსი, საფირონისა, მარმარილოსი, ქაღალდებისა, გაზეთების, წიგნების, რელატივობის თეორიე- ბის, კანტის, აინშტაინის, აზიის, აფრიკის, მთელი ჩვენი უსულო ცივილიზაცი- ის და პათეტიური კულტურისა“ (გვ. 823). ყველაფერი ეს კონსტანტინე სავარ- სამიძეს სულსა და ხორცში აქვს. რაკი თავისთავს კაცი ვერსად გაექცევა, სავარ- სამიძის ყოველივე ცდა – განეშოროს ინდუსტრიულ ცივილიზაციას – ამაოა. სულ ტყუილად სცადა ინდოეთში გაქცევა. მეორე დღესვე პარიზს დაბრუნდა და მოხუცი ბუკინისტის შარტრიეს ირონიული ღიმილი გამოიწვია. „პარიზი ტკბილი ჯოჯოხეთია! ყველა მას წყევლის, მაინც ყველა აქ ბრუნდება“ (გვ. 747) – უთხრა მოხუცმა სავარსამიძეს. უფრო მეტიც, თვითონ კონსტანტინე სავარსამიძე უყურებს დაცინვით ევროპულ ცივილიზაციის უარმყოფელებს: „ამ სალონში ყველა აგინებდა იმ დროს ევროპის ცივილიზაციას, ყველა შპენგლერს ეთანხმებოდა, მაგრამ არცერთს თავში არ მოსვლია ამ „დასაღუპავ“ ევროპიდან გაქცევა“ (გვ. 839). კონსტანტინე სავარსამიძემ კარგად იცის, რომ ინდუსტრიული ცივილიზაციის გარეგნული ბრწყინვალების იქით იმალება შიმშილი, ჩაგვრა, უსამართლობა, პროსტიტუცია. ყველაფერი ეს სავარსამიძეს თავის თვალით უნახავს და განუცდია. „ქუჩის გადაღმა: გაზეთების კიოსკთან ჭაღარა კაცი დგას. ხელში ყალიონი უკავია. პირიდან მწვანე კვამლს უშვებს… ვუყურებ: კაცი წაიქცა. ყალიონი გაგორდა ქვაფენილზე. გულცივი ბრბო ერთ წუთსაც არ შემდგარა. მე ჩემი გასაჭირი დამავიწყდა. გავჰქანდი. უშიშრად გავიარე ავტომობილების ჯოგი. ბრბო გავარღვიე. ავსწიე მაღლა ადამიანი. ამ კაცს თვალები ჩასცვენოდა, ტუჩები მიწისფერი ჰქონდა. „ამ ოხერმა მაროკოს თუთუნმა გული ამომწვა. ორი დღეა არაფერი მიჭამია“. შემომჩივლა უცნობმა“ (გვ. 685). „… იუველირის ვიტრინებში ელექტროს მარაოზე ბრწყინავდნენ და კაშკაშებდნენ ნუშისოდენა ბრილიანტები, და ბავშვები, ხელფეხ გათოშილი ბავშვები, მომსდევდნენ და საცოდავი ხმით მევედრებოდნენ: „იყიდეთ ასანთები, შვედური ასანთები“ (გვ. 836). გულცივი ინდუსტრიული ცივილიზაციის მსხვერპლნი არიან ინვალიდი ლუქსემბურგის პარკიდან, კბილებგაყიდული მოქალაქე, დოქტორი ვიტენზონი, კაცი, რომელმაც ცოლ-შვილი დახოცა, პატარა ქერა ერიკა და თვითონ სავარსამიძის უახლოესი მეგობარი იოჰანეს ნოიშტეტი. ინდუსტრიულმა სინამდვილემ გადააქცია ნაზი, ფრანჩესკო ასიზელის პოეზიის მოტრფიალე ჰერბერტ შტუდერსი უხეშ ჯარისკაცად, ვისაც არ ერცხვინება იტრაბახოს – როგორ ამოახრჩვეს გაზით სანგრებში ფრანგები ან ათასობით რუსი როგორ გაჟლიტეს ჭაობებში. კონსტანტინე სავარსამიძის ბუნება ვერ ეგუება და ვერ ეთვისება ინდუსტრიულ სინამდვილეს. ფროილაინ ფრიდას სიტყვებით რომ ვთქვათ, იგი დაემსგავსა ტოლებს ჩამორჩენილ წეროს. ბრმა შემთხვევის წყალობით დაიბადა მე-20 საუკუნეში, თორემ სულით სხვა საუკუნეს ეკუთვნოდა. კონსტანტინე სავარსამიძე ვერ გაექცა დროს, ვერც თავის ღმერთს მიაგნო და ვერც სიყვარულში იპოვა შვება. ყველგან ხელმოცარულმა ქვეყნის დაქცევა ინატრა: „… თურმე კამეჩი მიტომაც დინჯად დადის, რომ კამეჩი თუ გაიქცა, ეს ქვეყანა მაშინ დაიქცევა. ახ, ნეტამც გაიქცეოდეს კამეჩი!..“ (გვ. 874). მაგრამ არც კამეჩი გაიქცა და არც ქვეყანა დაიქცა. მაშინ კონსტანტინე სავარსამიძემ სიზმრების სამყაროს მიაშურა და იქ სცადა თავის არსებობის გადატანა. თუ ცხადი აუტანელი და მძიმე იყო, სიზმრების ფეერიულ სამყაროს ვინძლო სიმშვიდე მოეგვარა მისთვის. „მენატრება სიზმარი, რადგან მხოლოდ სიზმარში ვცხოვრობ“ – გულახდილად აღიარებს იგი (გვ. 812). მაგრამ, საუბედუროდ, სავარსამიძისათვის სიზმარი ცხადის პირველსახე გახდა: „სიზმარში ვხედავ მოსალოდნელ სიმძიმილსა და სიხარულსაც“ (გვ. 780). მართლაც, იგი სინამდვილეს გაურბოდა, მაგრამ იგივე სინამდვილე ეწვია სიზმრის სახით: „საღამოს ფანჯარასთან ვზივარ. კონსერვატორიის მოედანს გადავცქერი. ზღვა ხალხი მიგანგაშებს ქუჩაზე. წითელი, ყვითელი, მწვანე, იისფერი აფიშები, უცხო ფარშევანგებივით შემოსევია ქალაქს. ავტომობილების, ომნიბუსების, ტრამვაების, მოტოციკლეტების, ეტლების ქარავანი დგანდგარით, ზანზარით, ქშუილით, რახრახით, ზმუილით მიჰქრიან ლარივით გაჭიმულ ქუჩაზე. კოკოტები, მოსეირნობენ ცილინდრიანი, კეპიანი, უქუდო, უპალტოო, ქურქიანი, მწვანე, წითელი, ლურჯი, მოლაღურის ფერი ქალების ქუდები, ეგზოტიური ფრთებით მიჰყვებიან ამ ნიაღვარივით გაქანებულ მდინარებას“ (გვ. 733).

მართალია, გარეგნულად ეს ფერების სიმფონიაა, რომელსაც თვალისა და სულის დამშვიდება შეუძლია, მაგრამ შინაარსით იგივე სურათია, რასაც ყოველდღე უყურებდა კონსტანტინე სავარსამიძე. ჯენეტისა და მისი სიყვარულის უბედური დასასრულიც სიზმარში ნახა სავარსამიძემ. „მეზმანა: მე და ჯენეტი ვწევართ ჩვენს ოთახში. უშველებელი, სავარცხლიანი გველი ამოდის ჩვენს საწოლზე. ჯენეტმა იკივლა, ლოგინიდან გადავარდა. მე არ გავნძრეულვარ. ორი თითი ტუჩზე მივიტანე, შევულოცე. გაშეშდა. უშველებელი ფრთა გამოესხა, პირი იბრუნა, შრიალით გაფრინდა“ (გვ. 783).

ზემოთ ითქვა, რომ გველი დიონისეს ერთ-ერთი ჰიპოსტასია. მაშასადამე, სიზ- მარში დიონისე მოვიდა სავარსამიძესთან, მაგრამ მან ვერ იცნო მისი სათაყვა- ნებელი ღმერთი და გააგდო. გველის სახით საწოლზე მათი მომავალი შვილი ავიდა (დიონისეს ხომ გველისა და ჩვილის სახე აქვს!), მაგრამ ისიც დაკარგეს. სინამდვილეშიც ასე მოხდა: ბავშვი ჩაესახა ჯენეტს, მაგრამ ვეღარ დაიბადა. ჰერბერტის სიკვდილიც ასევე წინასწარ სიზმარში იხილა კონსტანტინემ. „ჰერბერტის მამის ვილაში ვართ. საღამოს ჟამია. მე, ჰერბერტის დაჲ იზოლდე და მისი დედ-მამა აივანზე ვზივართ. ველით ჰერბერტს დასავლეთის ფრონტიდან. აივანზე თეთრი ლაქაშებისა და ნასარების გირლიანდები. გაიღო ეზოს კარი. შემოდის ძაძით შემოსილი ავტომობილი. კიბესთან ჰერბერტი გადმოხტა. თავზე რაინდული ფოლადის მუზარადი, მოკლე ჯაჭვის კურტაკი აცვია. ძველებური ხელჯვარიანი ხმალი ჰკიდია, ფეხებზე – თითო ციდა დეზი აქვს. ფეხებს ძლივს ადგამს, ხელს გვიქნევს. ჩვენს დანახვაზე სახე კუპრივით გაუშავდა, აივანზე არ ამოდის. წინ შევეგებე, ვეხვეწები: დარჩი კიდევ ჩვენთან, ჯერ მზეც არ ჩასულა, ადრეა შენი წასვლა. ზურგი შემაქცია, ისევ გააღო ავტომობილის კარი. გაჰქრა“ (გვ. 880-881).

კონსტანტინე სავარსამიძეს სიზმარი ისევე ტანჯავს, როგორც ცხადი: „განა ჩვენი სინამდვილე თვით სიზმარზე უსიზმრესი არ არის?“ (გვ. 780) – კითხულობს იგი. მათ შორის განსხვავება არ არსებულა, სავარსამიძემ ძილისშორისში გადაიტანა თავისი ოცნებებიც. იგი სიზმარსა და სინამდვილეს ორძილს უწოდებს (გვ. 780). მაგრამ ამ სიტყვას ალეგორიული აზრიც აქვს (სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, ორძილი აღორძინებას ნიშნავს). ამიტომ სავარსამიძე სიზმარზე დიდ იმედებს ამყარებს. იგი ფიქრობს, ის რაც ცხადშია შეუძლებელი, შესაძლებელია სიზმარში. ოცნება სიზმარში განხორციელდება. ხელმეორედ აღორძინდება თვითონ სავარსამიძეც და მისი სამშობლოც. მას ეყოლება ქართველი ცოლი და ცხრა შვილი. საქართველო აღარ ემსგავსება ცალტოტმოხეულ ჩაბალახს. იგი ხახადაღებული ვეშაპი იქნება, რომელსაც ექნება 12 უნივერსიტეტი და 3500 ქარხანა, ქართული წიგნის ტირაჟი მილიონს მიაღწევს, ამოშრება მთელი ჭაობები, აშენდება აუარებელი ელსადგური, ხიდი, ელევატორი, ფაბრიკა და ა.შ. ასეთი სიზმარი მართლაც ნახა სავარსამიძემ (გვ. 737, 738, 739).

სიზმარი მისთვის არა მარტო სინამდვილის მეორე სახეა, არამედ ოცნების რეალობად ქცევის საშუალებაც. მართალია, ეს ცრუ ნუგეშია, მაგრამ იმედის ნაპერწკალს მაინც აღვივებს. და კონსტანტინე სავარსამიძეს შინ, სამშობლოში დაბრუნების სურვილი აღეძრა. მშობლიური მიწა შეუცვლის ღმერთს, სიყვარულს. მშობლიური მიწა განკურნავს, დაუბრუნებს ცხოვრების ხალისს. „მზეო, მზეო, მზე! მე სამჯერ ხმამაღლა ვახსენებ შენს უკვდავ სახელს, და მე ვგრძნობ, მე უძლეველი ვხდები და ნელ-ნელა ვიკურნები, დამაცხუნე, გა- მათბე, დამწვი, დამრუჯე და შემითვისე საქართველოს დროშავ, მაღალტანიანო, ლომისპირიანო. ამოაშრე ჩემს სახსრებში უცხოეთში შესუნთქული ნისლი და სინესტე“ (გვ. 895). მიუხედავად ამ აღტკინებისა, კონსტანტინე სავარსამიძეს მაინც ეშინია შინ დაბრუნების. მის სულს ეჭვი ღრღნის. „რა გავაკეთო, კიდეც რომ წავიდე? ჩვენი გზები რა ხანია გაყრილია. რაც ჟამი გადის, მით უფრო შორდებიან ისინი ერთმანეთს. მე მისი თესლის ნაშიერი. მე მისი იფქლის ყლორტი – მე მისთვის ასე მახლობელი და ასე შორეული! იგი მე არ მიცნობს. მას ჩემი არ ესმის. კიდევაც რომ დავბრუნდე უძღები შვი- ლივით, მიმიღებს?“ (გვ. 681). მაინც დაბრუნდა. თუმცა კითხვა უქმად არ დაუსვამს. არ მიიღო კონსტანტინე სავარსამიძე მშობელმა მიწამ, რადგან მეტისმეტად უცხო და შორეული გამხდარიყო მისთვის. „ტფილისში ყოფნისას ერთ-ორ საზოგადოებაში მუშაობა ვცადე. ჩემი სისხლი და ხორცი მევე მეუცხოვება. ამ ხალხის მე ვერაფერი გავიგე. არც მათ უნდათ ჩემი გაიგონ. ჯამბაზობის ნიჭი ჩემთვის ღმერთს არ მოუცია. ბოლოს და ბოლოს კურიოზული ადამიანის როლიც მოსაწყენია“ (გვ. 929).

კონსტანტინე სავარსამიძე მორდუ ტაია შელიასთანაც მივიდა და ძიძიშვილებიც ნახა. ისინი აღფრთოვანებით შეხვდნენ მას, მაგრამ სავარსამიძე მიხვდა, რომ აქაც უცხო იყო. მათ შორისაც გამწყდარიყო ნათესაობის ძაფები. ისინიც სამუდამოდ დაშორებოდნენ ერთმანეთს. მათ შეხვედრაში იყო გარეგნული აღტაცება, მაგრამ აღარ იგრძნობოდა გულის სითბო, სიყვარული. კონსტანტინე სავარსამიძე ტაია შელიას შვილებისათვის აღარ იყო ძველი პატარა ჯიბუტა, რომელთანაც ბავშვობის დღენი და სიხარული აკავშირებდა. სავარსამიძე საშინელი სინამდვილის პირისპირ აღმოჩნდა. „ხომ აუტანელია: ქვეყანაზე საკუთარი „შინ“ არა გქონდეს, ცაში ღმერთი არ გეგულებოდეს და არც არავის უყვარდე ამ გაუხარელი ცხოვრების ბნელ ღა- მეში?!“ (გვ. 697). კონსტანტინე სავარსამიძე საბოლოოდ დარწმუნდა, რომ „ადამიანი სიკ- ვდილსა და გაჭირვებაში მარტოხელა ყოფილა“ (გვ. 872). უღმერთოდ, უსიყვარულოდ და უსამშობლოდ დარჩენილმა კაცმა მალე თავისი სათაყვანებელი ღმერთის დიონისეს სიკვდილიც ნახა. კონსტანტინე გამსახურდიას ეს სიკვდილი ალეგორიულად აქვს დახატული. დიონისეს სიკვდილს ის შინაარსი აქვს, რომ ახალ ცხოვრებაში ადგილი არ ჰქონდა დიონისეს და მითუმეტეს, მის მაძიებელ ადამიანს. მათი არსებობის ერთადერთი ლოგიკური დასასრული სიკვდილია. კონსტანტინე სავარსამიძე პირველად დიონისეს სიკვდილის მოწმე მაშინ გახდა, როცა ტაია შელიას ჯოგ- ში ღვინისფერი და წაბლისფერი ხარების ბრძოლა ნახა. ღვინამ წაბლა გამოშიგ- ნა რქებით. ტაია შელიასათვის ეს ჩვეულებრივი ამბავი იყო: უფრო ღონიერი და ჯანსაღი მოერია შედარებით სუსტს. ეს ჯოგისათვის კარგიც იყო: გამარჯვე- ბულ კუროს ჯიშიანი შთამომავლობა ეყოლებოდა. კონსტანტინე სავარსამიძი- სათვის კი ამას ალეგორიული მნიშვნელობა ჰქონდა: მის თვალწინ დიონისემ გაუსწორა ანგარიში თავისთავს. დიონისური რელიგიის თანახმად, დიონისე ამ ქვეყნად ხარის სახითაც დადის (ე.ი. დიონისეს ერთ-ერთი ჰიპოსტასი ხარიც არის) და, რაც მთავარია, იგი ხარის მკვლელი ხარია (ვ. ივანოვი, გვ. 139). მაშასადამე, კონსტანტინე სავარსამიძისათვის ღვინისფერი ხარის მიერ წაბლისფერის მოკვლა დიონისეს თვითმკვლელობას ნიშნავდა. თავის მხრივ კი ეს ამბავი ქარაგმულად კონსტანტინე სავარსამიძეს ეუბნებოდა: შენც თვითმკვლელობით უნდა დაასრულო ცხოვრებაო. ასევე დიონისეს თვითმკვლელობის ალეგორიული სურათია ფარვიზის სიკვდილიც. დავაკვირდეთ ამ ამბავს. რომანს „დიონისოს ღიმილი“ ჰქვია. კონსტანტინე სავარსამიძემ დიონისეს უამრავი ქანდაკება ნახა, მაგრამ მომღიმარი დიონისე არსად შეხვედრია, თუმცა იგი თრობის, ლხენის და შვების ღმერთია. აქ ისიც უნდა გვახსოვდეს, რომ დიონისე ხტონური ღვთაებაა, ე.ი. ქვესკნელის ბინადარია. იგი დიადაა: ქვესკნელისაც იყო და ზესკნელისაც, ბალღიც იყო და ხარიც, მსხვერპლიც იყო და ქურუმიც (ვ. ივანოვი, გვ. 79). ამიტომ, საერთოდ, კონსტანტინე სავარსამიძის მიერ დიონისეს ძიება არ არის მარტო შვება-ლხენის ძებნა, იგი პარალელურად სიკვდილის ძიებაც არის. ეს ერთი. მეორე: კონსტანტინე სავარსამიძეს, რომელმაც ვერც ერთ სიყვარულს ვერ უერთგულა, საოცარი ერთგულებით უყვარს ფარვიზი. ფარვიზი ჯენეტის შვილია და შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ ქალისადმი ტრფობა შვილზეც გავრცელდა. მაგრამ სავარსამიძეს მაშინაც თავდადებით უყვარს ფარვიზი, როცა ჯენეტისადმი მიჯნურობა გაუნელდა და გაუქრა. ეს იმიტომ, რომ ფარვიზი დიონისეა. რომანში ამას მკაფიოდ ადასტურებს ხალილ ბეის სურათი „დიონისოს მეორედ მოსვლა“. ამ სურათზე დიონისედ ფარვიზია გამოსახული. სხვაგანაც მრავალგზის ადარებს სავარსამიძე ფარვიზს დიონისეს. ფარვიზისა და დიონისეს იგივეობა იმას მოწმობს, რომ კონსტანტინე სავარსამიძე ფარვიზის სახით დიონისეს ეტრფის. მერე სავარსამიძემ ფარვიზი გაუხედნავ ცხენზე შესვა და ცხენმა ყმაწვილი უფსკრულში გადაჩეხა. მითოლოგიაში ცხენი მრავალგვარი ფუნქციის შემსრულებელია. ერთ-ერთი ფუნქცია ისიც არის, რომ ხტონური ღვთაებების თანამგზავრია და მიცვალებულთა სულია. 1 დიონისეც ხტონური ღვთაებაა. ე.ი. ფარვიზი-დიონისე მისივე სულმა და თანამგზავრმა მოკლა, რაკი დიონისე ერთდროულად მსხვერპლიც არის და ქურუმიც. ფარვიზის სიკვდილით კონსტანტინე სავარსამიძისათვის მოკვდა მეორედ მოსული ღმერთი დიონისე. ამის შემდეგ, მას უკვე აღარაფერი დარჩენოდა ამ ქვეყნად. სმარაგდის ბეჭედი უკან დააბრუნა და თავად ჯოჯოხეთს გაემგზავრა. მართალია, ჯოჯოხეთს გამგზავრება სავარსამიძემ სიზმრად იხილა, მაგრამ მისთვის სიზმარი და ცხადი ხომ ერთიდაიგივეა! ამასთანავე სავარსამიძის გრძელ სიზმარში ერთი ასეთი ეპიზოდიც არის: იგი ხალილ ბეის და ჰერბერტს შეხვდება. ხალილ ბეი თეთრ ცხენზე ზის, ჰერბერტი კი – შავზე. სავარსამიძე ენდროსფერ (ე.ი. წითელ) ულაყზე შეჯდება. აქ ცხენთა ფერები შესაბამისად აღნიშნავს ქართული მითოლოგიის ზესკნელს, ქვესკნელსა და შუასკნელს. ხალილ ბეი ცოცხალია და თეთრ ცხენზე ზის, ე.ი. ზესკნელშია. ჰერბერტი მკვდარია და შავ ცხენზე ზის, ე.ი. ქვესკნელშია. სავარსამიძე კი წითელ ულაყზე შეჯდა. წითელი ხომ შუასკნელის ფერია! შუასკნელით ადამიანის სული ქვესკნელს მიემგზავრება და სამუდამოდ მკვიდრდება ჰადესში. „აღარც სიცილი შემიძლია, აღარც ტირილი… და ერთად ერთი ნატვრაა ჩემი: ყინულზე დავარდნილი ნაპერწკალივით გადნეს თუნდაც ჩემი სხეული. ……………………………. ტაია შელია! ჩემი ცხოვრების ნახევარგზაზე შემომაღამდა!..“ ……………………………. ასე დაამთავრა სიცოცხლე მშობლიურ მიწას მოწყვეტილმა ადამიანმა. კონსტანტინე სავარსამიძემ ვერც ღმერთი იპოვა, ვერც სიყვარული და ვერც ცხოვრების აზრს მიაგნო.